Википедија

Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija

Za druge upotrebe pogledajte stranicu VMRO.

Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija (bug. Вътрешна македонска революционна организация, mkd. Внатрешна македонска револуционерна организација), poznata i po verz. skr. VMRO (bug. ВМРО, mkd. ВМРО), bila je revolucionarna, kasnije i teroristička, organizacija koja je djelovala na osmanskim teritorijama u Evropi, od kasnog 19. do ranog 20. vijeka.

Vojvode VMORO 1905. (preteča organizacije VMRO)
Geografska oblast Makedonije
Tetoviran znak VMRO na ruci ubice kralja Aleksandra Karađorđevića 1934.

Osnovana 1893. u Solunu,[1] početni cilj bio je sticanje autonomije za Makedoniju i Jedrene u Osmanskom carstvu,[2] ali je kasnije organizacija postala agent u službi bugarskim interesima u balkanskoj politici.[3] VMRO je nastao po uzoru na Unutrašnju revolucionarnu organizaciju Vasila Levskog i prihvatila je njen slogan „Sloboda ili smrt” (bug. Свобода или смърть).[4] Početkom 1896. protiv Osmanlija se borila gerilskom taktikom, u čemu su uspjeli, uspostavljajući čak i državu u državi u nekim oblastima, uključujući i prikupljanje poreza. Ova dešavanja eskalirala su Ilindanskim ustankom 1903. godine. U borbama je učestvovalo oko 15.000 pripadnika VMRO-a i 40.000 osmanskih vojnika. Nakon što je ustanak propao, a Osmanlije uništile oko 100 sela, VMRO je pribjegla sistematskom obliku terorizma kojem su cilj bili civili. Tokom balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata organizacija je podržavala bugarsku vojsku i bugarske ratne vlasti kada su privremeno preuzele kontrolu nad dijelovima Trakije i Makedonije. U ovom periodu autonomizam kao politička taktika je napuštena i podržane su aneksionističke pozicija s ciljem eventualnog uključivanja okupiranih područja u sastav Bugarske.[5]

Nakon Prvog svjetskog rata kombinovani makedonsko-trakijski revolucionarni pokret se podijelio na dvije odvojene organizacija, VMRO i VTRO.[6] Nakon ovog momenta, VRMO je stekla reputaciju krajnje terorističke mreže, koja je tražila promjenu granica u dijelovima Makedonije koji se nalaze u sastavu Grčke i Srbije (kasnije Jugoslavije).[7] Osporavali su podjelu Makedonije i pokretali upade iz svog uporišta Petrič na grčku i jugoslovensku teritoriju. Njihova baza djelovanja u Bugarskoj je bila ugrožena Niškim sporazumom, zbog čega je VMRO izvela atentat na bugarskog premijera Aleksandra Stambolijskog 1923, u saradnji sa drugim bugarskim elementima koji su mu se suprotstavljali.[8] Grčka vojska je 1925. godine pokrenula prekograničnu operaciju kako bi se smanjilo bazno područje VMRO, ali je ona preko Društva naroda zaustavljena, a VMRO je nastavila sa napadima.[9] U međuratnom periodu VRMO je sarađivala sa hrvatskim ustašama, a krajnja žrtva njihove saradnje bio je kralj Aleksandar I, koji je ubijen u Francuskoj 1934. godine.[10][11] Nakon državnog udara u Bugarskoj 1934, u uporište VMRO-a Petrič je upala bugarska vojka, čime je organizacija svedena na marginalni fenomen.[12]

Organizacija je u nekoliko navrata mijenjala svoj naziv. Nakon pada komunizma u regiji, brojne stranke iskoristile ime organizacije kako bi legitimisale svoje ciljeve.[13] U Bugarskoj je 1990-ih osnovana desničarska stranka VMRO — Bugarski nacionalni pokret, dok je u Sjevernoj Makedoniji osnovana desničarska VMRO-DPMNE.

Osmanska era uredi

Porijeklo i ciljevi uredi

 
Osnivači VMORO (prikazani kao osnivači VMRO)

Organizacija je osnovana 1893. u Solunu, koji se u to vrijeme nalazio u sastavu osmanskog Solunskog vilajeta, manja skupina makedonsko-bugarskih revolucionara, koja je smatrala da je Makedonija nedjeljiva teritorija i da su svi njeni stanovnici Makedonci, bez obzira na religiju ili etničnost.[14] U praksi, VMRO su osnovali Bugari i većina sljedbenika organizacije bili su Bugari.[15] Organizacija je bila tajno revolucionarno društvo koje je djelovalo krajem 19. i početkom 20. vijeka sa ciljem stvaranja autonomne makedonske i jedrenske oblasti.[16] U početku, bili su protiv težnji susjednih država na to područje i buduću autonomnu makedonsku i jedrensku oblast vidjeli su kao multietnički subjekt.[17][18] Izgleda da je u ranim fazama borbe željeni ishod autonomije bio ujedinjenje sa Bugarskom.[19][20][21] Ovaj cilj je kasnije promijenjen idejom pretvaranja Balkana u federalnu državu, u kojoj bi Makedonija i Trakija bile ravnopravne članice.[22][23] Ideja autonomije je bila strogo politička i nije podrazumijevala odvajanje od bugarske nacionalnosti.[24] Čak i oni koji su se zalagali za nezavisnu Makedoniju i Trakiju nikada nisu dovodili u pitanje bugarski karakter slovenskog stanovništva u tim oblastima.[25] Osnivači organizacije su Hristo Tatarčev, Damjan Gruev, Petar Pop Arsov, Andon Dimitrov, Hristo Batandžiev i Ivan Hadžinikolov. Većina njih (osim Hadžinikolova) bili su u bliskoj vezi sa Solunskom bugarskom muškom gimnazijom. Prema Sjećanjima Hrista Tatarčeva, VMRO je u početku imala jednostavan naziv Makedonska revolucionarna organizacija (bug. Македонска революционна организация, МРО). Ivan Hadžinikolov u svojim memoarima navodi pet osnovnih principa osnivanja MRO:[26]

  1. Revolucionarna organizacija treba da bude uspostavljena unutar Makedonije i tamo bi trebalo djelovati tako da je Grci i Srbi ne bi mogli označiti oruđem bugarske vlade.
  2. Njeni osnivači treba da budu lokalci i oni koji žive u Makedoniji.
  3. Politički slogan organizacije treba da bude autonomija Makedonije.
  4. Organizacija treba da bude tajna i nezavisna, bez ikakvih veza sa vladama oslobođenih susjednih država, i
  5. Od makedonskih doseljenika u Bugarskoj i bugarskog društva treba tražiti samo moralnu i materijalnu pomoć za borbu makedonskih revolucionara.

Prema Hristu Tatarčevu:[27]

Dugo smo razgovarali o cilju ove organizacije i na kraju smo je fiksirali na autonomiju Makedonije sa prioritetom bugarskog elementa. Nismo mogli prihvatiti stav za „neposredno pridruživanja Bugarskoj” jer smo uvidjeli da će to naići na velike poteškoće zbog sukoba velikih sila i težnji susjednih malih zemalja i Turske. Prošlo nam je kroz misli da bi se jedna autonomna Makedonija kasnije mogla lakše ujediniti s Bugarskom i ako dođe do najgoreg, mogla bi igrati ulogu ujedinjujuće karike federacije balkanskih naroda. Jedrenska oblast, koliko se sjećam, nije učestvovala u našem programu, i mislim da je ideja da se to pridoda autonomnoj Makedoniji došla kasnije.

U memoarima Damjana Grueva, ciljevi MRO su sljedeći:[28]

Okupili smo se i zajedno razradili statut. Zasnovan je na istim principima: zahtjev za sprovođenje Berlinskog sporazuma. Statut je izrađen po uzoru na Bugarsku revolucionarnu organizaciju prije oslobođenja. Naš slogan je bio „Sprovođenje rezolucija Berlinskog sporazuma”. Uspostavili smo „Centralni komitet” sa ograncima, članarinom itd. Bilo je predviđeno i polaganje zakletve za svakog člana. U propisima nije bilo ničega što se ticalo srpske propagande, već smo namjeravali da joj se suprotstavimo prosvjetljujući narod.

Jedrenska oblast je bio opšti naziv koji je VMRO dala dijelu Trakije koji je, kao i Makedonija, pao pod osmansku vlast tj. veći dio oblasti, a gdje je slovenski element preovlađivao u multietničkom stanovništvu. Organizovani revolucionarni pokret u Trakiji datira iz 1895, kada je Damjan Gruev regrutovao Hrista Koceva, rođenog u Štipu, učitelja u Jedrenskoj bugarskoj muškoj gimnaziji. Djelujući u ime Centralnog komiteta, Kocev je uspostavio oblasni komitet u Jedrenu i postepeno su osnivani odbori širom područja.[29]

Na osnovu istorijskih dokaza, bugarskih, zapadnih i ruskih istoričara,[30] vjeruje se da je 1896. ili 1897. prvo i vjerovatno nezvanično ime organizacije promijenjeno u Bugarski makedonsko-jedrenski revolucionarni komiteti (bug. Български македоно-одрински революционни комитети, БМОРК) i organizacija je postojala pod tim imenom do 1902, kada je dobila ime Tajna makedonsko-jedrenska revolucionarna organizacija (bug. Тайна македоно-одринска революционна организация, ТМОРО). Iako dio makedonskih istoričara[31] priznaje postojanje imena BMORK u veoma ranom periodu organizacije (1894—1986), u Sjevernoj Makedoniji se generalno pretpostavlja da je u periodu 1896—1902. ime organizacije bilo TMORO. Obje strane nemaju pouzdane dokumentovane dokaze, jer se nijedno od ovih imena ne javlja u dokumentima VMRO-a, ali je poznato iz nedatiranih štampanih ili rukom pisanih statuta.[traži se izvor] Međutim, makedonski istoričari ukazuju na činjenicu da se kopija statuta TMORO-a iz 1898. čuva u Londonu.[nejasno — razgovor] Nesporno je da je organizacija 1905. primijenila ime u Unutrašnja makedonsko-jedrenska revolucionarna organizacija (bug. Вътрешна македоно-одринска революционна организация, ВМОРО) i pod tim imenom se spominje u bugarskoj istoriografiji. Nakon raspuštanja tokom prve bugarske aneksije Makedonije (1915—1918), organizacija je oživjela 1920. pod nazivom Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija (bug. Вътрешна македонска революционна организация, ВМРО), pod kojim je danas opštepoznata.

Navedeni cilj prvobitno Komiteta bio je objedinjavanje svih elemenata nezadovoljnih osmanskim terorom u Makedoniji i Jedrenskom vilajetu, čime bi se na kraju stekla politička autonomija za te dvije oblasti. U ovom zadatku, organizacija se nadala da će imati podršku mjesnih Vlaha, Grka, pa čak i Turaka. Napori su bili usmjereni na moralnu propagandu, a vidovi pobune i terorističkih dejstava bili su daleki. Organizacija se brzo razvijala: za samo nekoliko godina, Komitet je uspio da uspostavi široku mrežu mjesnih organizacija širom Makedonije i Jedrenskog vilajeta. Obično su se fokusirali na škole Bugarske egzarhije, a za vođe su imali mjesne i bugarske učitelje.[24]

Iako je VMRO od svog osnivanja pretežno bio etnički bugarski, zalagao se za ideju autonomne Makedonije i radije se odvajao od zvanične bugarske politike i nije bio pod vladinom kontrolom. Osnivači VMRO-a su vjerovali da će autonomni pokret vjerovatnije naći zajednički jezik sa velikim silama, nego onaj koji bi bio alat bugarske vlade.[24] Prema riječima britanskog savremenika-posmatrača Henrija Brejlsforda:[32]

Kada su, pored ovih prednosti, bugarofilski Makedonci 1893. osnovali svoj izvanredno organizovani revolucionarni komitet, srpska stvar je doživjela smrtni udarac. Naglašavajući svoj antagonizam prema Bugarskoj, zvanična Srbija je sada usvojila otvorenu turkofilsku politiku, i ništa ne može biti fatalnije za izglede bilo kog hrišćanskog plemena u Turskoj. Makedonsko seljaštvo će svoju odanost podariti samo propagandi koja im obećava neke brze izglede za oslobađanje od osmanskog jarma. Srpski pokret je čisto zvanična agitacija, vođena i finansirana u Beogradu: dok je, uprkos simpatijama Sofije, Bugarski revolucionarni komitet prava makedonska organizacija.

Štaviše, pojedine mlađe vođe zagovarale su radikalnije socijalističke i anarhističke ideje i kao svoj cilj su vidjeli uspostavljanje novog oblika vlasti, a ne ujedinjenje sa Bugarskom. Na kraju, ta shvatanja su primorala organizaciju da promijeni statut i za članove prihvati ne samo Bugare, već i sve Makedonce i Jedrence, bez obzira na religijsku i etničku pripadnost. U stvarnosti, osim pojedinih Vlaha koji su postali članovi, članstvo organizacije su pretežno čini bugarski egzarhisti.[33]

S obzirom na socijalističke i kosmopolitske ideje u okviru revolucionarnog pokreta, Amerikanac Albert Soniksen je rekao sljedeće:[34]

Mislim da je to bila sila apstraktne misli, koju su držali u svom umu, misao koja je bila daleko od šovinizma, jer je sloboda za njih bila više od vladavine Bugara, za njih je to bio jedan savršeni sistem podjednako primjenljiv na Bugare, Grke i Turke, neka vrsta raja kome cio svijet treba težiti.

Savremeni istoričari tvrde da su desničarske pristalice unutar VMRO-a vjerovatno videli ujedinjenje sa Bugarskom kao prirodni konačni ishod makedonske autonomije. Između ostalih dokumenata, oni kao izraz ovog razumijevanja navode službeno pismo koje su Dame Gruev i Boris Sararafov, vođe štaba Drugog makedonsko-jedrenskog revolucionarnog okruga za vrijeme Ilindanskog ustanka, napisali bugarskoj vladi:[35]

Glavni štab smatra svojom dužnošću da skrane pažnju poštovane bugarske vlade na pogubne posljedice po bugarsku naciju, ako ne izvrši svoju dužnost prema svojoj jednorodnoj braći ovdje na upečatljiv i aktivan način, kako to zahtijevaju okolnosti i opasnost, koja prijeti svebugarskoj otadžbini danas.

U svojoj makedonističkoj publikaciji O makedonskim pitanjima napisanoj poslije Ilindanskoj ustanka, Krste Misirkov, veoma kontroverzan pisac koji se tokom svog života naizmjenično kretao između panbugarskog i panmakedonskog nacionalizma, opisao je VMORO kao organizaciju bugarskoih zvaničnika koji rade za bugarske interese i koji su po imenu, u crkvenim i školskim pitanjima povezani sa narodom Bugarske, njihovom zemljom i njihovim interesima. Misirkov je napisao:[36]

Ustanak možemo nazvati kako god želimo, ali u stvari, bio je to samo djelimični pokret. Bila je to, i još uvijek jeste, stvar egzarhista: to je, bugarski trik za rješavanje makedonskog pitanja u svoju korist stvaranjem bugarske Makedonije… Ako bi autonomija Makedonije proistekla iz sadašnjeg ustanka, makedonsko pitanje neće biti riješeno u korist Makedonaca, nego Bugara, jer komitet, kako smo ranije vidjeli, radi iza bugarskog fronta… Stoga je razlog zašto je ustanak propao savršeno jasan: od samog početka uspostavljen je na pogrešnoj osnovi, umjesto da je opšti makedonski ustanak, bio je to djelimičan ustanak sa bugarskim prizvukom. Jedini makedonski Sloveni koji su imali vodeću ulogu u ustanku bili su oni koji su sebe nazivali Bugarima.

Dimitar Vlahov, još jedan izuzetno kontroverzan političar i revolucionar, koji je takođe naizmjenično mijenjao panbugarski i panmakedonski nacionalizam, član lijevog krila Makedonsko-jedrenskog revolucionarnog pokreta, kasnije bugarski poslanik u Osmansko carstvu, zatim jedan od glavnih vođa VMRO (ujedinjena) — defakto nastavka Bugarske komunističke partije, na kraju je postao komunistički zvaničnik u jugoslovenskoj Makedoniji. U svojoj knjizi „Borba makedonskog naroda za slobodu” objavljenoj u Beču 1925, prema njegovom mišljenju, a ponovno potvrđeno u „Memoarima” objavljenim u Skoplju 1970. godine:[37][38]

Prvo je revolucionarna organizacija počela da djeluje među bugarskim stanovništvom, čak ne među cijelim, već samo među ovim dijelom, koji je učestvovalo u Bugarskoj egzarhiji. VMRO se sumnjičavo odnosio prema Bugarima, koji su bili vjernici drugih crkava, kao što su Grčka patrijaršija, Katolička crkva i Protestantska crkva. Što se tiče revolucionarne djelatnosti među drugim nacionalnostima kao što su Turci, Albanci, Grci i Vlasi, takvo pitanje nije postojalo za osnivače organizacije. Ove druge nacionalnosti bile su za VMORO strani narod… Kasnije, kada su čelnici VMORO-a uvidjeli da ideja o oslobođenju Makedonije može pronaći sljedbenike među Bugarima koji nisu egzarhisti, kao i među ostalim nacionalnostima u Makedoniji, a pod pritiskom pripadnika VMORO sa ljevičarskim, socijalističkim ili anarhističkim uvjerenjima, promijenili su statut VMORO u smislu da član VMORO može biti bilo koji Makedonac, bez obzira na etničku ili vjersku pripadnost.

Oružana borba protiv Osmanlija uredi

Početni period idealizma za VMORO završio se, međutim, Viničkom aferom i pronalaskom tajnog skladišta municije od strane osmanske policije u blizini bugarske granice 1897. godine. Opsežne represije protiv aktivista komiteta dovele su do njegovog pretvaranja u militantnu gerilsku organizaciju, koja se upustila u napade na osmanske zvaničnike i u kaznene akcije protiv osumnjičenih izdajnika. Gerilske grupe VMORO, poznatije kao čete, kasnije (poslije 1903) vodile su borbe protiv prosrpskih i progrčkih oružanih grupa tokom borbe za Makedoniju.

Vođstvo VMORO-a osporile su još dvije frakcije: Vrhovni makedonsko-jedrenski komitet u Sofiji i manja skupina konzervativaca u Solunu — Bugarsko tajno revolucionarno bratstvo. Potonji je inkorporiran u VMORO 1902, ali su njegovi članovi, npr. Ivan Garvanov, trebali imati značaj uticaj na organizaciju.[39]

Trebali su da guraju Ilidanski ustanak, a kasnije su postali jezgro desničarske frakcije VMRO. Bivša organizacija postala je poznatija ranije od VMRO-a, nakon upada 1895. na tursku teritoriju koji je organizovan iz Bugarske. Osnivači su bili makedonski imigranti u Bugarskoj, kao i oficiri bugarske vojske. Oni su pribjegli terorizmu protiv Osmanlija u nadi da će izazvati rat, a tim i bugarsku aneksiju Makedonije. Neko vrijeme, krajem 1890-ih, vođe VMORO uspjele su da preuzmu kontrolu nad Vrhovnim komitetom, ali su se ubrzo podijelile na dvije frakcije: jednu lojalnu VMORO-u i jednu koju su vodili neki oficiri bliski bugarskom knezu. Druga frakcija je podigla nesrećni ustanak u istočnoj Makedoniji 1902, gdje su im se vojno suprotstavile lokalne čete VMORO predvođene Janetom Sandanskim i Hristom Černopejevim.[40]

U proljeće 1903, grupa mladih anarhista povezanih sa VMORO iz Gemidžijskog kruga — maturanti bugarske škole u Solunu — pokrenuli su kampanju terorističkog bombardovanja sa ciljem privlačenja pažnje velikih sila na osmansko ugnjetavanje u Makedoniji i istočnoj Trakiji.

U isto vrijeme, neprikosnoveni vođa organizacije, Goce Delčev, ubijen je u okršaju sa osmanskim snagama. Iako se Delčev protivio idejama ustanka kao preuranjenim, on konačno nije imao drugog izbora nego da pristane na takav način djelovanja, ali je barem uspio da odloži njegov početak sa maja na avgust. Nakon njegove smrti 1903, VMORO je organizovao Ilindanski ustanak protiv Osmanlija u Makedoniji i Jedrenskom vilajetu, koji je nakon početnih uspjeha, uključujući formiranje Kruševske republika, slomljen sa velikim brojem ljudskih žrtava.

Poslije Ilindanskog ustanka uredi

Neuspjeh ustanka 1903. rezultovao je konačnim raspadom VMORO-a na ljevičarsku frakciju (federalisti) u okruzima Seres i Strumica i desničarsku frakciju (centralisti) u okruzima Solon, Monastir i Skoplje. Ljevičarska frakcija protivila se bugarskom nacionalizmu i zalagala se za stvaranje balkanske socijalističke federacije u kojoj bi svi subjekti i nacionalnosti bili jednaki. Vrhovni makedonski komitet je raspušten 1903, ali se desničarska frakcija sve više kretala prema bugarskom nacionalizmu, jer su njene regija postajale sve izloženija upadima srpskih i grčkih oružanih grupa, koje su se počele infiltrirati u Makedoniju nakon 1903. godine. U periodu 1905—1907. bile su brojne borbe između VMORO-a i osmanskih snaga, ali i između VMORO-a i grčkih i srpskih odreda. U međuvremenu, podjela između dvije frakcije postala je konačna kada je Todor Panica 1907. ubio desničarske aktiviste Borsa Sarafova i Ivana Garvanova.[41] Naoružane albanske čete Čerčiza Topulija sarađivale su i bile u dobrim odnosima sa naoružanim grupama bugarsko-makedonskim revolucionara koji su djelovali u regiji Prespanskog jezera i oblasti Kastorija, veza koja je nastala zbog zajedničkog neprijateljstva sa Grcima.[42]

Poslije Mladoturske revolucije 1908. obje frakcije su položile oružje i pridružile se pravnoj borbi. Jan Sandanski i Hristo Černopejev stupili su u kontakt s Mladoturcima i započeli legalnu operaciju. Pokušali su uspostaviti Makedonsko-jedrensku revolucionarnu organizaciju (MORO). U početku grupa je razvijala samo propagandne aktivnosti. Kasnije je kongres službene inauguracije MORO-a propao i federalističko krilo se pridružilo svakodnevnom političkom životu kao Narodna federativna stranke (bugarska sekcija). Neki od njenih lidera, poput Sandanskog i Černopejeva, učestovali su u maršu na Istanbul radi svrgavanja kontrarevolucionara. Bivši centristi formirali su Savez bugarskih ustavnih klubova i kao NFS učestvovali na osmanskim izborima. Ubrzo je, međutim, mladoturski režim postao rastući nacionalistički i nastojao je potisnuti nacionalne težnje različitih manjina u Makedoniji i Trakiji. To je podstaklo većinu desničarskih i nekih ljevičarskih vođa VMORO-a da nastave oružanu borbu 1909. godine.[43] U januaru 1910. Hristo Černopejev i neki od njegovih sljedbenika osnovali su Bugarsku narodnu makedonsko-jedrensku revolucionarnu organizaciju. Novi Centralni komitet VMORO formiran je 1911. u sastavu Todor Aleksandrov, Hristo Černopejev i Petar Čaulev. Cilj CK bio je vraćanje jedinstva organizaciji i da efikasnije usmjernu novu oružanu borbu protiv Osmanlija. Nakon što je Černopejev ubijen u borbi 1915. kao bugarski oficir u Prvom svjetskom ratu, zamijenio ga je bivši vođa vrhovista general Aleksandar Protogerov.

Balkanski ratovi i Prvi svjetski rat uredi

 
Karta Balkana poslije 1913. godine.

Tokom balkanskih ratova vođe VMORO-a (i lijevog i desnog krila) pridružili su se Makedonsko-jedrenskom dobrovoljačkom korpusu i borili se zajedno sa Bugarskom vojskom. Drugi, poput Sandanskog, pomagali su bugarskoj vojsci sa svojim četama, dok su neki prodrli čak do regije Kastorija (Kostur) u jugozapadnoj Makedoniji.[44] U Drugom balkanskom ratu čete VMORO-a borile su se protiv Grka i Srba u prvim linijama fronta, ali su kasnije razbijene i protjerane. Petar Čaulev bio je jedan od vođa Ohridsko-debarskog ustanaka koji su zajedno organizovali VMORO i albanski kačaci u zapadnoj Makedoniji.

Tikveški ustanak bio je još jedan ustanak krajem juna 1913. koji je organizovala VMORO protiv srpskih vlasti u Vardarskoj Makedoniji i koji se odigrao iza srpskih borbenih linija tokom Drugog balkanskog rata.

Ishod balkanskih ratova bila je podjela Makedonija i jedrenske Trakije između Bugarske, Grčke, Srbije i Osmanskog carstva, s tim da je Bugarska dobila najmanji udio. Cjelokupna populacija trakijskih Bugara iz osmanskog dijela istočne Trakije prisilno je protjerana u Bugarsku.[45] VMORO, koji je sada vodio Todor Aleksandrov Poprušev, održao je svoje postojanje u Bugarskoj, igrajući na političku kartu bugarskog iredentizma i pozivajući se na ponovni rat za oslobođenje Makedonije. To je bio jedan od faktora koji je u Prvom svjetskom ratu povezao Bugarsku sa Njemačkom i Austrougarskom. Tokom Prvog svjetskog rata na prostoru Makedonije (1915—1918) VMORO je podržavala bugarsku vojsku i pridružila se bugarskim ratnim vlastima kada su privremeno preuzele kontrolu nad Vardarskom Makedonijom do kraja rata. U ovom periodu autonomizam kao politička taktika napušten je od svih frakcija VMORO-a i svi su oni dijelili aneksionističke stavove, podržavajući eventualno inkorporaciju Makedonije u Bugarsku.[46] VMORO je organizovao Valandovsku akciju 1915, koja je u stvari bila napad na brojčano nadmoćne srpske snage. Bugarska vojska, uz podršku VMORO-a, imala je uspjehe u prvim fazama sukoba, uspjela je da protjera srpske snage iz Vardarske Makedonije i dođe do položaja predratne grčko-srpske granice, koja je stabilizovana kao čvrst front do kraja 1918. godine.

Uoči izbijanja Prvog svjetskog rata, paravojne djelatnosti VMORO u Srbiji imale su za cilj izazivanje rata sa Bugarskom. U to vrijeme Srbija je u Makedoniji sprovodila program prisilne srbizacije.[47][48] U incidentu 1914, u vrijeme kada je Bugarska još uvijek bila neutralna, četa VMORO-a napala je željeznički most preko rijeke Vardar, masakrirajući 477 ljiui.[49] U drugom incidentu iste godine, prvi makedonski regruti mobilisani u srpsku vojsku demonstrativno su odbili da polože vojnu zakletvu u Kragujevcu i bili su podvrgnuti represiji.[50] Kao rezultat toga, VMORO je osnovao tajni komitet u Velesu, sa ciljem da koordinira prebacivanje u Bugarsku hiljade makedonskih dezertera iz srpske vojske.[51] Kasnije su kao komite uključeni u redovnu bugarsku vojsku i njihova moć postala je sve značajnija. Činjenica da su se ove paravojne čete pridruživale bugarskoj vojsci označila je značajnu promjenu u načinu na koji su vodili rat. U početku je formirana 11. pješadijska makedonska divizija, a kasnije i druge vojne jedinice, kao npr. gerilske čete.[52] Njihov ulazak u rat krajem 1915. doprineo je okupaciji Vardarske Makedonije. U okupiranoj Srbiji djelatnost VMORO bila je identična bugarskoj politici, podržavajući bugarizaciju oblasti.[53] Krajem 1915. i početkom 1916. neregularne jedinice VMORO-a masakrirale su Srbe u Vardarskoj Makedoniji, u oblastima Azot, Skopska Crna Gora i Poreč, uz pomoć četa 11. pješadijske makedonske divizije.[54][55] Načelnik policije u Makedonskoj vojno-inspekcionoj oblasti izvijestio je ministra unutrašnjih poslova da se ne može nositi sa bezakonjem paravojnih jedinica.[56] U stvari, 1917. bila je prekretnica kada je VMORO postao instrument koji je bugarska vlada koristila za preuzimanje kontrole nad unutrašnjom situacijom u Pomoravlju i većim dijelom Makedonije. U to vrijeme vođe VMORO-a, poput generala Aleksandra Protogerova, bili su na čelu bugarskih okupacionih snaga u Pomoravlju i učestvovali su u slamanju Topličkog ustanka uz pomoć neregularnih snaga VMORO.[57] Njihove metode izazvale su smrt hiljada ljudi, uništavanje njihove imovine, pljačku i druge ratne zločine počinjene tokom rata u dijelovima Kraljevine Srbije pod bugarskom okupacijom.[58]

Međuratni period uredi

 
Todor Aleksandrov u uniformi Makedonsko-jedrenskog dobrovoljačkog korpusa Bugarske vojske tokom balkanskih ratova.

Poslijeratnim Nejskim mirovnom Bugarska je morala predati teritorije u zapadnoj Trakiji i Makedoniji. Nakon ovog trenutka kombinovani makedonsko-jedrenski revolucionarni pokret razdvojio se u dvije odvojene organizacije: Unutrašnju makedonsku revolucionarnu organizacija (VMRO) i Unutrašnju trakijsku revolucionarnu organizaciju (VTRO).[59] VTRO je djelovao u grčkim regijama Trakije i Makedonije do rijeke Strume i Rodopskih planina između 1922. i 1934. godine. VTRO je za svoj cilj proglasio „ujedinjenje svih nezadovoljnih elemenata u Trakiji, bez obzira na njihovu nacionalnost” i sticanje pune političke nezavisnosti regije. VMRO je kasnije stvorio satelitsku Unutrašnju zapadnopokrajinsku revolucionarnu organizaciju (VZRO), koja je djelovala u oblastima Caribroda i Bosilegrada, koji su pripali Jugoslaviji. VRMO je počeo slati čete u Vardarsku Makedoniju i Trakiju s ciljem ubijanja zvaničnika i okupljanja narodnih masa koje su imale simpatrije prema organizaciji. Bugarski premijer Aleksandar Stambolijski, koji je zagovarao normalizaciju odnosa sa Kraljevinom Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevinom Grčkom, a kako bi se Bugarska koncentrisala na svoje unutrašnje probleme, potpisao je Niški sporazum 23. marta 1923. sa Kraljevinom Srba, Hrvata i Slovenaca i preuzeo obavezu suzbijanja operacija VMRO-a sa bugarske teritorije. Međutim, isteg godine agenti VMRO-a su ga ubili. VMRO je imao defakto kontrolu nad Pirinskom Makedonijom (tada Petrički okrug) i djelovao je kao „država u državi”, koju je koristila kao bazu za „udari i bježi” napade na Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca uz nezvaničnu podršku desničarske bugarske vlade i kasnije fašističke Italije. Zbog toga su savremeni posmatrači opisali granicu Kraljevine Bugarske i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca kao najutvrđeniju u Evropi.[60]

 
General Aleksandar Protogerov.

Tokom vrhunca međuratnih vojnih aktivnosti 1923—1924, prema statističkim podacima VMRO-a u regiji Vardarske Makedonije djelovale su 53 čete, od kojih je 36 prodrlo iz Bugarske, 12 lokalnih i 5 iz Albanije.[61] Sveukupno članstvo četa bilo je 3245 komita na čelu sa 79 vojvoda, 54 podvojvode, 41 sekretarom i 193 kurira. Dokumentovano je 119 borbi i 73 teroristička napada. Srpske žrtve su 304 oficira vojske i žandarmerije, vojnika i pripadnika paravojnih jedinica, a više od 1300 je ranjeno.[62] VMRO je izgubio 68 vojvoda i komita, stotine je ranjeno. U grčkoj Egejskoj Makedoniji djelovale su 24 čete i 10 lokalnih izviđačkih odreda. Ukupno članstvo četa bilo je 380 komita koje je vodilo 18 vojvoda, 22 podvojvode, 11 sekretara i 25 kurira. Dokumentovane su 42 bitke i 27 terorističkih napada.[63] Grčke žrtve su bile 83 oficira vojske, vojnika i pripadnika paravojnih jedinica, preko 230 je ranjeno. VMRO je izgubio 22 vojvoda i komita, 48 je ranjeno. Jugoslovenske i grčke vlasti vršile su represiju nad hiljadama mještana zbog sumnje u kontakte sa VMRO-om.[64] Stanovništvo Pirinske Makedonije bilo je organizovana u masovnu narodnu gardu. Ova milicija bila je jedina sila koja se opirala grčkoj vojsci kada je grčki diktator general Teodor Pangalos započeo vojni pohod na Petrički okrug 1925. godine. Bugarska vojska je 1934. zaplijenila 10.938 pušaka, 637 pištolja, 47 mitraljeza, 7 minobacača i 701.388 metaka samo u Petričkom i Kustendilskom okrugu.[65] U isto vrijeme, nastalo je omladinsko krilo VMRO-a, Makedonska omladinska tajna revolucionarna organizacija (MMTRO). Statut MMTRO-a lično je odobrio vođa VMRO-a Todor Aleksandrov.[66] Cilj MMTRO-a bio je u skladu sa statutom VMRO-a, ujedinjenje cijele Makedonije u autonomnu jedinicu, u okviru buduće Balkanska federativna republike.[67]

Šesti kongres Balkanske komunističke federacije pod vođstvom bugarskog komuniste Vasila Kolarova i Peti kongres Kominterne održani u Moskvi 1923, glasali su za formiranje „Autonomne i nezavisne Makedonije i Trakije”. VRMO je 1924. započeo pregovore sa Makedonskom federativnog organizacijom i Kominternom o saradnji komunista i makedonskog pokreta i stvaranja ujedinjenog makedonskog pokreta. Ideju o novoj jedinstvenoj organizaciji podržao je Sovjetski Savez, koji je vidio šansu da iskoristi ovaj dobro razvijeni revolucionarni pokret za širenje revolucije na Balkanu i destabilizaciju balkanskih monarhija. Aleksandar je branio nezavisnost VMRO-a i odbio da prizna gotovo sve tačke koje su komunisti zatražili. Nijedan sporazum nije postignut osim Majskog manifesta, u kome su predstavljeni ciljevi jedinstvenog makedonskog oslobodilačkog pokreta: nezavisnost i ujedinjenje podjeljene Makedonije, borba protiv svih susjednih balkanskih monarhija, formiranje Balkanske komunističke federacije i saradnja sa Sovjetskim Savezom. Pošto nije obezbjedila Aleksandrovu podršku, Kominterna je odlučila da ga diskredituje i u novinama Balkanska federacija 28. jula 1924. objavljen je sadržaj Manifesta. Vođe VMRO-a Todor Aleksandrov i Aleksandar Protogerov odmah su preko bugarske štampe demantovali da su ikada potpisali bilo kakve sporazume, tvrdeći da je Majski manifest komunistički falsifikat.[68]

Ubrzo nakon toga, Todor Aleksandrov je ubijen u nejasnim okolnostima, a novi uticajni član CK VMRO postaje Ivan Mihajlov Gavrilov, koji je postao moćna ličnost u bugarskoj politici. Iako je vođstvo VMRO-a brzo pripisalo ubistvo Aleksandrova komunistima, a još brže organizovalo osvetu protiv neposrednih izvršilaca, postoji sumnja da je sam Mihajlov mogao biti odgovoran za ubistvo. Neki bugarski i makedonski istoričari poput Zorana Todorovskog spekulišu da je možda krug oko Mihajlova organizovao atentat na inspiraciju bugarske vlade, koja se plašila ujedinjene akcije VMRO-a i komunista protiv nje. Međutim, nijedna verzija nije potkrijepljena uvjerljivim istorijskim dokazima. Rezultat ubistva bio je dalji sukob unutar organizacije i nekoliko ubistava visokog profila, uključujući ubistvo Petra Čauleva (koji je predvodio Ohridsko-debarski ustanak protiv srpske vlasti) u Milanu i na kraju samog Protogetova.[68]

U međuratnom periodu VMRO na čelu sa Aleksandrovim, a kasnije i Mihajlovim, preuzeo je mjere protiv bivše ljevice koja je ubila nekoliko bivših članova sandanističkog krila VMORO-a, koji su u međuvremenu gravitirali prema Komunističkoj partiji Bugarske i Makedonskoj federativnoj organizaciji. Đorče Petrov je ubijen u Sofiji 1922, a Todora Panicu (koji je prethodno ubio desničara Borisa Sarafova i Ivana Garvanova) u Beču 1924. ubila je buduća Mihajlovljeva supruga Menča Karničeva (Mnenopea Karničiu). Dimo Hadžidimov, Georgi Skrižovski, Aleksandar Bujnov, Čudomir Kantardžiev i drugi ubijeni su u događajima 1925. godine. U međuvremenu, ljevičari su kasnije formirali novu organizaciju zasnovanu na principima prethodno iznijetim u Majskom manifestu. Nova organizacija koja je bila protivnik Mihajlovljeve VMRO dobila je naziv VMRO (ujedinjena) osnovana je u Beču 1925. godine. Međutim, nije imala pravu podršku javnosti i ostala je u inostranstvu bez revolucionarnih aktivnosti u Makedoniji. Oni su ubrzo počeli da primaju novčanu potporu od Kominterne, jugoslovenskog Ministarstva inostranih dela i Ministarstva unutrašnjih dela. Mihajlovljeva grupa mladih kadrova VMRO-a ubrzo je došla u sukob sa starijom gardom organizacije. Stariji članovi su favorizovali taktiku upada oružanih grupa, dok su mlađi više bili za taktiku sa manjim terorističkim grupama koje su vršile selektivna ubistva. Sukob je prerastao u borbu za vođstvo, a Mihajlov je ubrzo naredio ubistvo suparničkog vođe, generala Aleksandra Protogerova 1928, optužujući ga da je bio idejni tvorac ubistva Todora Aleksandrova Popruševa, što je izazvalo bratoubilački rat između „mihajlovista” i „protogerovista”. Italijanske službe su od 1928 počele da naginju podršci mihajlovistima, iako nisu odmah ukinuli finansijsku podršku protogerovistima. Italijanski poslanik u Sofiji Renato Pjaćentini se čak zalagao za prekid saradnje sa Ivanom Mihajovom Gavrilovima, smatrajući da je u pitanju "poremećni kriminalac" koji će svojim delovanjem uništiti VMRO. Jugoslovenske službe, sa druge strane, su odmah želele da iskoriste izbijanje sukoba između druge (protogerovisti) i treće (mihajlovisti) generacije, te su u početku propagandnim sredstvima težile da unesu što veći razdor u njihovim redovima. Značajan momenat bio je prijem koji je Ivan Mihajlov Gavrilov organizovao Ante Paveliću u Sofiji i početak saradnje VMRO i ustaša 1929. godine. Protogerovisti su uskoro počeli saradnju sa bugarskim oficirima pukovniku Damjanu Velčevu, koji je bio poznat po svojim stavovima o saradnji sa Jugoslavijom, ali i sa Rodnom zaštitom koja je bila sklona fašizmu. Otežavajuće okolnosti za ovu frakciju su bile gubitak italijanske finansijske podrške sredinom 1930, i činjenica da su bili vični komitskim akcijama ali ne i terorističkom načinu delovanja koje su primenjivali mihajlovisti. Posle otvaranja jugoslovensko-bugarske granice, potpisivanjem tzv. Pirotskih protokola 1930, mihajlovisti su nastavili sa terorističkim akcijama u Vardarskoj Makedoniji. Ove okolnosti otvarale su mogućnost saradnje jugoslovenskih službi sa protogerovistima VMRO. Komunikacija je ostvarena preko Lazara Popovskog, člana VMRO (ujedinjene). On je od 1927. sarađivao sa jugoslovenskim obaveštajnim organima, a bio je klasni drug iz vojske sa Petrom Šandanovim i Petrom (Pecom) Trajkovim Girovskim koji su u međuvremenu preuzeli vodeću ulogu u krilu protogerovista. Saradnja je uspostavljena decembra 1930. godine. Jugoslovenska strana je obezbeđivala novac, oružije i municiju, a protogerovisti su prihvatili način borbe mihajlovista i počeli su da izvršavaju atentante na svoje suparnike. Razlika u taktici je bila u tome što su protogerovisti ubijali istaknute pripadnike suparničke strane, dok su mihajlovisti ubijali kogod su mogli. Međusobni obračuni su uticali da utihnu terorističke aktivnosti u Vardarskoj Makedoniji, iako su mihajlovisti nastavili sa terorističkim aktivnostima u Beogradu. Pored obračuna sa mihajlovistima, protogerovisti su u svojoj propagandnim aktivnostima počeli da se zalažu za zvanične jugoslovenske teze o Vardarskoj Makedoniji i za ujedinjenje Jugoslavije i Bugarske u jedinstvenu državu. Ovo je bilo u skladu sa saradnjom protogerovista sa Damjanom Velčevim, ali i sa intelektualnim krugom "Zvono", koji su se zalagali za ideje jugoslovensko-bugarske saradnje i potencijalnog ujedinjenja. Različiti izvori donose oprečne informacije do kada su jugoslovenski državni organi pružali novačnu potporu protogerovistima VMRO, jer navodi o njenoj obustavi spominju 1935. i 1941. godinu.[69] Izgubivši podršku javnosti u Vardarskoj Makedoniji zbog svoje politike, Mihajlov se zalagao za „internacionalizaciju” makedonskog pitanja.

Uspostavio je bliske veze sa hrvatskim ustašama i fašističkom Italijom. Agenti VMRO-a izvršili su brojne atentate u mnogim zemljama, većinom u Jugoslaviji. Najupadljiviji od njih bio je atentat na jugoslovenskog kralja Aleksandra I i francuskog ministra spoljnih poslova Luja Bartula u Marseju 1934. u saradnji sa hrvatskim ustašama. Atentat je izvršio Vlado Černozemski, a dogodio se poslije potiskivanja VMRO-a nakon vojnog udara u Bugarskoj 19. maja 1934. godine. Stalna bratoubilačka borba unutar VMRO-a i atentati u inostranstvu izazvali su pojedince u bugarskoj vojsci nakon puča 19. maja 1934. da preuzmu kontrolu i slome moć organizacije, koja je postala sve viđenija u Bugarskoj kao gangsterska organizacija, a izvan Bugarske kao grupa ubica. Mihailov je bio primoran da pobjegne u Tursku 1934. godine. Naredio je svojim pristalicama da se ne opiru bugarskoj vojsci i da mirno prihvate razoružanje, izbjegavaću tako bratoubistva, destabilizaciju zemlje, građanski rat ili spoljnu invaziju.[70] Mnogi stanovnici Pirinske Makedonije su sa zadovoljstvom dočekali ovo rasformiranje, jer se smatralo oslobađanjem od nezakonite i često brutalne paralelne vlasti. VMRO je održao svoju organizaciju u egzilu u raznim zemljama, ali je prestao da bude aktivna snaga u makedonskoj politici, osim kratkotrajno tokom Drugog svjetskog rata. U međuvremenu, rezolucija Kominterne o priznavanju izrazitog etničkog makedonskog etniciteta, koji je prihvatila i VMRO (ujedinjena), objavljena je u januaru 1934. godine. VMRO (ujedinjena) ostala je aktivna do 1936, kada je apsorbovana u Balkansku komunističku federaciju.[71]

VMRO je u to vrijeme koristio, ono što je američki novinar Hubert Renfro Nikerboker opisao kao: „jedini sistem za koji sam ikada čuo da garantuje da će njihovi članovi izvršiti dodjeljena ubistva, bez obzira na to kakav može biti policijski teror”.[72]

Drugi svjetski rat uredi

Kada je bugarska vojska ušla u Vardarsku Makedoniju 1941, većina stanovništva je dočekala kao oslobodioce, a bivši pripadnici VMRO-a bili su aktivni u organizovanju Bugarskih akcionih komiteta, zaduženih za preuzimanje lokalnih vlasti. Neki bivši članovi VMRO (ujedinjena), poput Metodija Šatorova, koji je bio regionalni vođa Komunističke partije Jugoslavije, takođe su odbili da definišu bugarske snage kao okupatore,[73] suprotno uputstvima iz Beograda i pozivao se uključivanje mjesnih makedonskih komunističkih organizacija u sastav Bugarske komunističke partije. To je promijenilo 1943. dolaskom Crnogorca Svetozara Vukmanovića Tempa, koji je ozbiljno otpočeo organizovanje oružanog otpora bugarskoj okupaciji. Mnogi bivši pripadnici VMRO-a pomagali su bugarskim vlastima u borbi protiv jugoslovenskih partizana.

Bugarske trupe su nakon njemačke invazije zauzele cijelu istočnu Makedoniju i zapadnu Trakiju. U istočnoj i srednjoj Makedoniji, pojedini pripadnici mjesne slovenske manjine pozdravili su bugarske snage kao oslobodioce, a bugarske vlasti su preduzele napore da im „usade bugarskim nacionalni identitet”.[74] Bugarska je zvanično pripojila okupirane teritorije u Jugoslaviji i Grčkoj, koje su dugo bile na meti bugarskog iredentizma.[75] VMRO je takođe bio aktivan u organizovanju bugarskih milicija u italijanskim i njemačkim okupacionim zonama protiv grčkih nacionalističkih i komunističkih grupa kao što su ELAS i EDES. Uz pomoć Mihailova i makedonskih emigranata u Sofiji, u okruzima Kastorija, Florina i Edesa organizovano je nekoliko probugarskih oružanih odreda „Ohrana”. Predvodili su ih bugarski oficiri porijeklom iz grčke Makedonije — Andon Kalčev i Georgi Dimčev.[76] Bilo je očigledno da je Mihailov imao šire planove koji su predviđali stvaranje makedonske države pod njemačkom kontrolom. Takođe se očekivalo da će dobrovoljci VMRO-a činiti jezgro oružanih snaga buduće Nezavisne Makedonije, pored pružanja administracije i obrazovanja u okruzima Florina, Kastorija i Edesa.

U manastiru Prohor Pčinjski 2. avgusta 1944. na Antifašističkom sobranju narodnog oslobođenja Makedonije (ASNOM) sa Pankom Brašnarovom (bivšim pripadnikom VMRO-a iz Ilindenskm perioda i VMRO ujedinjene) kao prvim govornikom, zvanično je proglašena savremena makedonska država, kao federalna država u sastavu komunističke Jugoslavije, dobivši priznanje od saveznika. Nakon što je Bugarska objavila rat Njemačkoj u septembru 1944, Mihailov je doputovao u Skoplje pod njemačkom okupacijom, gdje su se Nijemci nadali da će uz njihovu podršku formirati pronjemačku Nezavisnu Državu Makedoniju. Nakon što je uvidio da je rat za Njemačku izgubljen i da bi izbjegao dalje krvoproliće, odbio je ponudu. Mihailov je na kraju završio u Rimu, gdje je objavio brojne članke, knjige i pamflete o makedonskom pitanju.[77]

Poslijeratni period uredi

Članovi VMRO (ujedinjene) učestvovali su u formiranju Makedonije kao federalne države Federativna Narodne Republike Jugoslavije, a neki od vodećih članova ušli su u vladu: Dimitar Vlahov, Panko Brašnarov, Pavel Šatev (posljednji preživjeli član grupe antentatora u Solunu 1903). Međutim, ubrzo su ih zbacili kadrovi lojalni Komunističkoj partiji Jugoslavije, koji su prije rata bili prosrpski nastrojeni.[78] Prema makedonskom istoričaru Ivanu Katardžievu, makedonski aktivisti koji su došli iz VMRO (ujedinjene) i Komunističke partije Bugarske nikada nisu uspjeli da se oslobode svoje probugarske pristrasnost i po mnogim pitanjima suprotstavili su se vođama obrazovanim u Srbiji, koji su imali većinu političku moć. Pavel Šatev je otišao čak dotle da je poslao peticiju bugarskoj delegaciji u Beogradu u znak protesta protiv antibugarske politike jugoslovenskog vođstva i srbizacije bugarskog jezika.[79]

Jugoslovenske vlasti su od početka organizovale česte čistke i suđenja makedonskim komunistima i nepartijcima optuženim za autonomističko odstupanje. Mnogi zvaničnici vlasti iz ljevičarskog krila VMRO-a, uključujući Šateva i Brašnarova, smijenjeni su sa dužnosti, a zatim su ih jugoslovenske vlasti izolovale, hapsile, zatvorile ili pogubile po raznim (u mnogim slučajevima izmišljenim) optužbama, uključujući: probugarske sklonosti, zahtjevi za većom ili potpunom nezavisnošću jugoslovenske Makedonije, saradnja sa Informbiroom nakon raskola Tito—Staljin 1948, formiranje konspirativnih političkih grupa ili organizacija, zahtjevi za većom demokratijom itd. Jedna od žrtava ovih kampanja bio je Metodije Andonov Čento, ratni partizanski vođa i predsjednik ASNOM-a, koji je osuđen da je kao pripadnik VMRO-a radio za „potpuno nezavisnu Makedoniju”. Od komunistima povezanih sa idejom makedonske autonomije preživio je samo Dimitar Vlahov, koji je korišćen „samo za obmanu”.[78]

S druge strane, bivši mihailovisti takođe su progonile jugoslovenske vlasti zbog optužbi za saradnju sa bugarskim okupatorom, za bugarski nacionalizam, antikomunističke i antijugoslovenske aktivnosti itd. Među značajnijim žrtvama bili su Spiro Kitinčev, gradonačelnik Skoplja, Ilija Kocarev, gradonačelnik Ohrida, i Georgi Karev, gradonačelnik Kruševa tokom bugarske okupacije i brat ilindanskog ustanika Nikole Kareva.[80] Drugi aktivisti VMRO-a, Sterio Guli, sin Pitu Gulija, navodno se ubio nakon dolaska jugoslovenskih partizana u Kruševo u očaju zbog onoga što je vidio kao drugi period srpske vlasti u Makedoniji. Takođe, Šatorovljeve pristalice u jugoslovenskoj Makedoniji, zvani šarlisti, KPJ je sistematski istrijebila u jesen 1944. i potisnula zbog njihovih antijugoslovenskih i probugarskih političkih stavova.

Pristalice VMRO-a u Pirinskoj Makedoniji nisu prošle ništa bolje. Uz pomoć nekih bivših protogerovaca, njihove glavne aktivnosti progonila je komunistička policija, a mnoge od njih ubili ili zatvorili. Budući da su se neke pristalice VMRO-a otvoreno protivile tadašnjoj zvaničnoj politici komunističke Bugarske promovisanja makedonske etničke svijesti u Pirinskoj Makedoniji, bili su potisnuti ili prognani u unutrašnjost Bugarske. Većina izloženih progonu emigrirala je preko Grčke i Turske u zapadne zemlje. U tom periodu američke i grčke obavještajne službe su regrutovale neke od njih, obučile ih i kasnije koristile tzv. „Gorjane” kao špijune i diverzante, švercujući ih nazad u komunističku Bugarske i Jugoslaviju.[81]

Uprkos činjenici da je jugoslovenska makedonska istoriografija nevoljno priznala bugarsku etničku pripadnost ilindanskih vođa VMRO-a, oni su u nacionalnom panteonu jugoslovenske Makedonije prihvaćeni kao etnički Makedonci. Zvanična jugoslovenska istoriografija potvrdila je kontinuitet između Ilindana 1903. i Ilindana 1944. zanemarujući činjenicu da je prvi uključivao ustanak i u jedrenskom dijelu Trakije. Imena ustanika iz VMRO-a Goce Delčev, Pitu Guli, Dame Gruev i Jane Sandanski uključeni su u tekst himne Socijalističke Republike Makedonije Danas nad Makedonijom.

Tumačenja u doba komunizma uredi

U početku je Lazar Koliševski, vođa Narodne Republike Makedonije, proglasio Ilindanski ustanak i VMRO bugarskim zavjerama.[82] Potom su istorijske studije u zemlji proširene pod neposrednim političkim uputstvima iz Beograda.[83] Ključni princip napretka makedonske istoriografije bio je stvaranje posebne nacionalne svijesti i raskidanje svih istorijskih veza sa Bugarskom.[84] Tokom Hladnog rata, posebno nakon raskola Tito—Staljin, i Bugarska i Jugoslavije polagale su pravo na junake ljevičarske VMRO, posebno Delčeva i Sandanskog, kako interno tako i u taktičkoj igri međunarodne diplomatije. Zajedničko za obje zemlje bilo je ipak to što se nejasan populizam i anarhizam ovih istorijskih ličnosti tumačio kao definitivan socijalistički program.[85] Oba režima su priznala politiku međuratnih vođa organizacije, Todora Aleksandrova i Ivana Mihailova, kao „fašističku”.

U ovoj trci, jugoslovenska Makedonija je prva uključila ličnosti VMRO-a u svoj nacionalni panteon, iako su napravljeni neki pažljivi izuzeci. Ilindanski ustanak 1903. predstavljen je kao neposredna preteča događaja iz 1944, kao ji nazvani „Drugi Ilindan”, u nastojanju da se dokaže kontinuitet borbe za nezavisnost makedonske nacije. Shodno tome, postalo je neophodno da socijalističke vlasti pokažu da su ličnosti VMRO-a iz 19. vijeka, posebno Delčev i Sandanski, svjesno bili Makedonci po identitetu. Delčev i Sandanski usvojeni su kao simboli republike, izgrađeni su brojni spomenici u njihovu čast, a često su bili tema članaka u akademskom časopisu Makedonska revija, kao i Ilindanski ustanak. Nasuprot tome, Todor Aleksandrov je označen kao bugarski buržoarski šovinista. Tvrda o makedonskom identitetu Sandanskog iskorišćena je za jačanje pretenzija Skoplja na Pirinsku regiju.[85] Prema istoričarima Džonu Lampu i Marku Mazoveru, junaci VMRO-a bili su važni u stvaranju makedonske nacionalne ideologije, a istoriografije Bugarske i Sjeverne Makedonije napreduju dokazujući da je tuđa verzija istorije pogrešna, a da istorijska objektivnost nije važna.[86]

U Narodnoj Republici Bugarskoj stanje je bilo složenije, jer je VMRO bio povezan sa antikomunističkim režimom 1923. do 1934. godine. Prije 1960, iako tema nije bila tabu, nekoliko članaka na tu temu pojavilo se u bugarskim akademskim centrima, a ličnosti VMRO-a su uglavnom dobijale regionalnu priznatost u Pirinskoj regiji. Nakon 1960, naredbe najvišeg nivoa bile su da se makedonski revolucionarni pokret ponovo uključi u bugarsku istoriju i da se dokažu bugarski akreditivi njihovih istorijskih vođa. Ovaj trend dostigao je vrhunac 1981. (1300 godina bugarske državnosti), kada su Delčev i Sandanski otvoreno postali istorijski simboli bugarske države u proglasu Ljudmile Živkove. Bilo je i pokušaja rehabilitacije Todora Aleksandrova zbog njegovog bugarskog nacionalizma, ali oni su ostali kontroverzni zbog njegove uloge u potiskivanju lijevog krila, zbog čega je proglašen fašistom.[85]

Nakon pada komunizma uredi

Vidi još uredi

 
VMRO na Vikimedijinoj ostavi.

Reference uredi

  1. ^ Biondich 2011, str. 67–69.
  2. ^ Tasić, Dmitar (2002). „Vojno-politička akcija „makedonstvujuščih“ u Kraljevini SHS/Jugoslaviji 1919—1934. godine”. Arhiv (na jeziku: srpski). Arhiv Jugoslavije (3): 93. ISSN 1450-9733. „Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija ili VMRO osnovana je u Solunu 1893. godine kao organizacija čiji je zvanični cilj bio dobijanje političke autonomije za makedonsku i jedrensku oblast.” 
  3. ^ Combs, Cindy C.; Slann, Martin W. (2009). Encyclopedia of Terrorism, Revised Edition (na jeziku: engleski). Infobase Publishing. str. 135. ISBN 978-1-4381-1019-6. Pristupljeno 26. 9. 2019. 
  4. ^ Perry, Duncan M. (1988). The Politics of Terror: The MacEdonian Liberation Movements, 1893—1903 (na jeziku: engleski). Duke University Press. str. 39—40. ISBN 978-0-8223-0813-3. Pristupljeno 26. 9. 2019. 
  5. ^ Frusetta, James Walter (2006). Bulgaria's Macedonia: Nation-building and State-building, Centralization and Autonomy in Pirin Macedonia, 1903—1952 (na jeziku: engleski). University of Maryland. str. 137—140. Pristupljeno 26. 9. 2019. 
  6. ^ Bechev, Dimitar (2009). Historical Dictionary of the Republic of Macedonia (na jeziku: engleski). Scarecrow Press. str. 100. ISBN 978-0-8108-6295-1. Pristupljeno 26. 9. 2019. 
  7. ^ Brown, Keith. „Terrorist Transformations: IMRO and the Politics of Violence | Watson Institute”. Watson Institute for International and Public Affairs (na jeziku: engleski). Pristupljeno 26. 9. 2019. 
  8. ^ Biondich 2011, str. 112–114.
  9. ^ Biondich 2011, str. 117.
  10. ^ Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (2007). The Balkans: A Post-Communist History (na jeziku: engleski). Routledge. str. 190. ISBN 978-1-134-58327-0. Pristupljeno 26. 9. 2019. 
  11. ^ Chary, Frederick B. (2011). The History of Bulgaria (na jeziku: engleski). ABC-CLIO. str. 71. ISBN 978-0-313-38447-9. Pristupljeno 26. 9. 2019. 
  12. ^ Biondich 2011, str. 151.
  13. ^ Lampe, John; Mazower, Mark (2004). „Common Heroes, Divided Claims: IMRO Between Macedonia and Bulgaria”. Ideologies and National Identities: The Case of Twentieth-Century Southeastern Europe (na jeziku: engleski). Central European University Press. str. 110—130. ISBN 9789639241824. Pristupljeno 26. 9. 2019. 
  14. ^ Hupchick, Dennis P. (2004). The Balkans: From Constantinople to Communism (na jeziku: engleski). Palgrave Macmillan. str. 299. ISBN 978-1-4039-6417-5. Pristupljeno 28. 9. 2019. 
  15. ^ Shaw, Stanford J.; Shaw, Ezel Kural (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey: Volume 2, Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey 1808—1975 (na jeziku: engleski). Cambridge University Press. str. 209. ISBN 978-0-521-29166-8. Pristupljeno 28. 9. 2019. 
  16. ^ Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija na sajtu Enciklopedija Britanika
  17. ^ Rossos, Andrew (2008). Macedonia and the Macedonians: A History (na jeziku: engleski). Hoover Institution Press. ISBN 978-0-8179-4881-8. Pristupljeno 28. 9. 2019. 
  18. ^ Shea, John (1997). Macedonia and Greece: The Struggle to Define a New Balkan Nation (na jeziku: engleski). McFarland. ISBN 978-0-7864-0228-1. Pristupljeno 28. 9. 2019. 
  19. ^ MacDermott, Mercia (1978). Freedom Or Death: The Life of Gotsé Delchev (na jeziku: engleski). Pluto Press. str. 322. ISBN 978-0-904526-32-5. Pristupljeno 28. 9. 2019. 
  20. ^ Gocev, Dimitъr (1983). Ideяta za avtonomiя kato taktika v programite na nacionalno-osvoboditelnoto dviženie v Makedoniя i Odrinsko 1893—1941 (na jeziku: bugarski). BAN. str. 34. Pristupljeno 29. 9. 2019. 
  21. ^ Cipušev, Koce (2004). 19 godini v srъbskite zatvori (na jeziku: makedonski). SU Sv. Kliment Ohridski. str. 31—32. ISBN 978-954-91083-5-4. 
  22. ^ The Times, (London), 16 September 1924, p. 9. An interview with Todor Alexandrov.
  23. ^ „Ivam Mihajlov – Interview with Boris Vishinski”. promacedonia.org (na jeziku: engleski). Pristupljeno 29. 9. 2019. 
  24. ^ a b v Banac 1988, str. 307—328.
  25. ^ Danforth, Loring M. (1997). The Macedonian Conflict: Ethnic Nationalism in a Transnational World (na jeziku: engleski). Princeton University Press. str. 64. ISBN 978-0-691-04356-2. Pristupljeno 29. 9. 2019. 
  26. ^ Illustration Ilinden 1936, str. 4–5.
  27. ^ Gerdžikov, Mihail (1928). V Makedoniя i Odrinsko: spomeni na Mihail Gerdžikov. Pъrviяt Centralen komitet na VMRO : spomeni na Hristo Tatarčev (na jeziku: bugarski). Pečatnica P. Gluškov. Pristupljeno 3. 10. 2021. 
  28. ^ Miletič, Lюbomir (1927). Spomeni Na Damяnъ Gruevъ, Borisъ Sarafovъ I Ivanъ Garvanovъ. Sъobщava L. Miletičъ. (na jeziku: bugarski). str. 8—11. Pristupljeno 3. 10. 2021. 
  29. ^ MacDermott, Mercia (1978). Freedom Or Death: The Life of Gotsé Delchev (na jeziku: engleski). Pluto Press. str. 230. ISBN 978-0-904526-32-5. Pristupljeno 28. 9. 2019. 
  30. ^ Labauri, Dmitriй Olegovič (2008). Bolgarskoe nacionalьnoe dviženie v Makedonii i Frakii v 1894—1908 gg: ideologiя, programma, praktika političeskoi borьbы (na jeziku: ruski). Marin Drinov. str. 7. ISBN 9789543223176. Pristupljeno 29. 9. 2019. 
  31. ^ Ǵorǵiev, Vančo (1997). Petar Pop Arsov: prilog kon proučuvanjeto na makedonskoto nacionaln oosloboditelno dviženje (na jeziku: makedonski). MM. str. 44. ISBN 9789989480157. Pristupljeno 29. 9. 2019. 
  32. ^ Brailsford, Henry Noël (1906). Macedonia, Its Races and Their Future (na jeziku: engleski). Methuen. Pristupljeno 3. 10. 2021. 
  33. ^ Silяnov, Hr (1933). Osvoboditelnite borbi na Makedoniя: v 1 toma. Sledъ (na jeziku: bugarski). Ilindenskata Org. Pristupljeno 29. 9. 2019. 
  34. ^ Sonnichsen, Albert (2003). Confessions of a Macedonian Bandit (na jeziku: engleski). Narrative Press. ISBN 978-1-58976-237-4. Pristupljeno 3. 10. 2021. 
  35. ^ Gruev, Dame (9. 9. 1903). „Do Počitaemoto pravitelstvo na Knяžestvo Bъlgariя” (na jeziku: bugarski). № 534. Pristupljeno 3. 10. 2021. „Glavniяt щab sčita za svoй dъlg da obъrne vnimanie na Počitaemoto Bъlgarsko pravitelstvo vъrhu gibelnite posledstviя za bъlgarskata naciя, ako to ne izpъlni dъlga si sprяmo svoite ednorodni bratя tuk po edin vnušitelen i aktiven način, kakъvto se nalaga ot silata na obstoяtelstvata i opasnostta, koяto grozi obщebъlgarskoto otečestvo dnes” 
  36. ^ Misirkov 1933.
  37. ^ Vlahov, Dimitar (1925). Borbite na makedonskiя narod za osvoboždenie (na jeziku: makedonski). str. 11. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  38. ^ Vlahov, Dimitar I. (1970). Memoari (na jeziku: makedonski). Zaednica za izdavačka dejnost pri NIP „Nova Makedonija”. str. 21. Pristupljeno 4. 10. 2021. „Koga zboruvam za makedonskiot narod gi imam predvid na prvo mesto makedonskite Slavjani. Pod imeto makedonski narod po toa vreme mekedonskite dejateli go razbiraa celoto naselenie na Makednija, t.e. zborot Makedonci imaše poskoro geografski karakter… Koga revolucionernata organizacija beše osnovana i počna da raboti, ja započnuva svojata rabota najnapred srede onie Makedonci koi se vikaa Bugari…” 
  39. ^ Karamandžukov, Hristo Ivanov (1986). Rodopa prez Ilindensko-Preobraženskoto vъstanie: Spomeni i dokumenti (na jeziku: bugarski). Otečestven front. Pristupljeno 4. 10. 2021. „Revolюcionnoto bratstvo e sъzdadeno v protivoves na vъtrešnata organizaciя ot evolюcionistite. Ustavъt mu nosi data mart 1897 g. i e podpisan s psevdonimite na 12 členove – osnovateli. Bratstvoto sъzdava svoi organizacii na nяkoi mesta v Makedoniя i Odrinsko i vliza v ostъr konflikt s vъtrešnata organizaciя, no prez 1899—1900 g. se postiga pomirenie i to se prisъedinяva kъm neя.” 
  40. ^ Miletič, Lюbomir (1927). Dviženieto otsamъ Vardara i borbata sъ vъrhovistitѣ: po spomeni na Яne Sandanski, Černьo Pѣev, Sava Mihaйlovъ, Hr. Kuslevъ, Iv. Anastasovъ Gъrčeto, Petъr Hr. Юrukovъ i Nikola Puškarovъ (na jeziku: bugarski). Pečatnica P. Gluškovъ. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  41. ^ Silяnov, Hr (1983). Osvoboditelnite borbi na Makedoniя: v 2 toma. Sledъ (na jeziku: bugarski). Nauka i Izkustvo. 
  42. ^ Skendi, Stavro (1967). The Albanian National Awakening, 1878—1912 (na jeziku: engleski). Princeton University Press. str. 211—212. ISBN 978-0-691-65002-9. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  43. ^ International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars (1914). Report of the International Commission to Inquire Into the Causes and Conduct of the Balkan Wars (na jeziku: engleski). Carnegie Endowment for International Peace. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  44. ^ Silяnov, Hristo (1920). Od Vitoša do Gramos: pohodot na edna četa vo osloboditelnata vojna - 1912 (na jeziku: bugarski). Vinsent Grafika. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  45. ^ Miletič, Lюbomir (2003). Razorenieto na trakiйskite bъlgari prez 1913 godina (na jeziku: bugarski). Bъlgarski bestselъr - Nac. muzeй na bъlg. kniga i poligrafiя. ISBN 978-954-9308-14-3. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  46. ^ Baždarov, Georgi (2017). Moite spomeni (na jeziku: bugarski). Makedonika litera. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  47. ^ Mojzes, Paul (2011). Balkan Genocides: Holocaust and Ethnic Cleansing in the Twentieth Century (na jeziku: engleski). Rowman & Littlefield Publishers. str. 38. ISBN 978-1-4422-0665-6. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  48. ^ Lieberman, Benjamin (2013). Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe (na jeziku: engleski). Rowman & Littlefield. str. 75. ISBN 978-1-4422-3038-5. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  49. ^ Palairet, Michael (2016). Macedonia: A Voyage through History (Vol. 2, From the Fifteenth Century to the Present) (na jeziku: engleski). Cambridge Scholars Publishing. str. 181. ISBN 978-1-4438-8849-3. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  50. ^ Cъrnušanov, Kosta (1992). Makedonizmъt i sъprotivata na Makedoniя sreщu nego (na jeziku: bugarski). Universitetsko izd-vo „Sv. Kliment Ohridski”. str. 112—113. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  51. ^ Gocev, Dimitъr (1981). Nacionalno-osvoboditelnata borba v Makedoniя 1912—1915 (na jeziku: bugarski). BAN. str. 136—137, 151—153. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  52. ^ Rudić, Srđan; Denda, Dalibor; Đurić, Đorđe (2018). Dobrovoljci u Velikom ratu 1914—1918: = The Volunteers in the Great War 1914—1918 (na jeziku: srpski). Istorijski institut : Institut za strategijska istraživanja : Matica srpska. str. 33—40. ISBN 978-86-7743-129-7. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  53. ^ Gerwarth, Robert; Horne, John (2013). War in Peace: Paramilitary Violence in Europe After the Great War (na jeziku: engleski). OUP Oxford. str. 150. ISBN 978-0-19-968605-6. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  54. ^ „BUGARSKI MASAKRI” (na jeziku: makedonski). Makedonska Enciklopedija. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  55. ^ Rumenin, Rumen (1996). Oficerskiяt korpus v Bъlgariя 1878—1944 g. Tom 5-6: P-T (na jeziku: bugarski). Sofiя: Sv. Georgi Pobedonosec. str. 19. 
  56. ^ Georgiev, V.; Trifonov, St., ur. (1996). „Dokladna zapiska za rolяta na T. Aleksandrov i Al. Protogerov pri upravlenieto na Makedoniя, Sofiя, 13 maй 1916 g. CDIA, f. 313, op. 1, a.e.2193, l. 10-11.”. Istoriя na Bъlgarite 1878—1944 v dokumenti. Tom ІІ 1912—1918 (na jeziku: bugarski). Sofiя: Prosveta. str. 490—491. ISBN 978-954-01-0756-1. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  57. ^ Bechev, Dimitar (2009). Historical Dictionary of the Republic of Macedonia (na jeziku: engleski). Scarecrow Press. str. 183. ISBN 978-0-8108-6295-1. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  58. ^ Pisarri 2011, str. 28—49.
  59. ^ „NACIONALNOOSVOBODITELNATA BORBA V MAKEDONIЯ, 1919—1941 g.”. macedonia.kroraina.com (na jeziku: bugarski). Pristupljeno 4. 10. 2021. „Poradi izmenilite se usloviя v Makedoniя i Trakiя ot Balkanskite voйni nasam, organizaciяta se preimenuva ot VMORO na VMRO, kato neйnata cel si ostava izvoюvane na avtonomiя i obedinenie na razpokъsanite časti na Makedoniя.” 
  60. ^ Pozzi, Henri (1992). Voйnata se vrъщa (na jeziku: bugarski). Planeta--7. str. 33. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  61. ^ Ognяnov, Mihail Levov (2003). Makedoniя - preživяna sъdba (na jeziku: bugarski). Institut Bъlgariя-Makedoniя. str. 143—144. ISBN 978-954-90974-6-7. Pristupljeno 4. 10. 2021. 
  62. ^ Petrov 1996, str. 141.
  63. ^ Petrov 1996, str. 140.
  64. ^ Petrov 1996, str. 140—141.
  65. ^ Petrov 1996, str. 206.
  66. ^ Baždarov, Georgi. „Moite spomeni”. www.promacedonia.org (na jeziku: bugarski). Pristupljeno 5. 10. 2021. 
  67. ^ Cъrnušanov, Kosta (1996). Prinos kъm istoriяta na Makedonskata mladežka taйna revolюcionna organizaciя (na jeziku: bugarski). Makedonski naučen in-t. Pristupljeno 5. 10. 2021. 
  68. ^ a b Grišina 1999.
  69. ^ Mićić, Srđan (2018). „Protogerovisti VMRO u jugoslovenskoj službi 1930-1935. godine”. Vojnoistorijski glasnik. 2: 80—104. ISSN 0042-8442. 
  70. ^ Petrov 1996, str. 205–206.
  71. ^ Banac 1988, str. 307–328.
  72. ^ Knickerbocker, H. R. (2005). Is Tomorrow Hitler's?: 200 Questions on the Battle of Mankind (na jeziku: engleski). Kessinger Publishing. str. 77—78. ISBN 978-1-4179-9277-5. Pristupljeno 5. 10. 2021. 
  73. ^ Palmer & King 1971, str. 65–67.
  74. ^ Danforth, Loring M. (1995). The Macedonian Conflict: Ethnic Nationalism in a Transnational World (na jeziku: engleski). Princeton University Press. str. 73. ISBN 978-0-691-04357-9. Pristupljeno 11. 10. 2021. 
  75. ^ Mazower 2000, str. 276.
  76. ^ Mičev, Dobrin (1998). „Bъlgarskoto nacionalno delo v Юgozapadna Makedoniя (1941—1944 g.) (prodъlženie ot br. 4/1997 g.)”. Makedonski pregled (na jeziku: bugarski) (1): 43—64. ISSN 0861-2277. Pristupljeno 11. 10. 2021. 
  77. ^ Palmer & King 1971, str. 112–113.
  78. ^ a b Palmer & King 1971, str. 137.
  79. ^ Ivanovski, Vasil (1995). Zošto nie Makedoncite sme oddelna nacija: izbrani dela (na jeziku: makedonski). Arhiv na Makedonija. str. 49—56. ISBN 978-9989-48-062-1. Pristupljeno 11. 10. 2021. 
  80. ^ Brown, Keith (2003). The Past in Question: Modern Macedonia and the Uncertainties of Nation (na jeziku: engleski). Princeton University Press. ISBN 978-0-691-09995-8. Pristupljeno 11. 10. 2021. 
  81. ^ Raĭkin, Spas (2001). Rebel with a Just Cause: A Political Journey Against the Winds of the 20th Century : Volume II (na jeziku: engleski). Pensoft Publishers. str. 375. ISBN 978-954-642-130-2. Pristupljeno 11. 10. 2021. 
  82. ^ Mičev, Dobrin (1994). Makedonskiяt vъpros i bъlgaro-юgoslavskite otnošeniя: 9 septemvri 1944-1949 (na jeziku: bugarski). Univ. izd-vo "Sv. Kliment Ohridski". str. 91. ISBN 978-954-07-0182-0. Pristupljeno 11. 10. 2021. 
  83. ^ Troebst, Stefan (1983). Die bulgarisch-jugoslawische Kontroverse um Makedonien 1967-1982 (na jeziku: nemački). R. Oldenbourg. str. 15. ISBN 978-3-486-51521-3. Pristupljeno 11. 10. 2021. 
  84. ^ Palmer & King 1971, str. 6–7.
  85. ^ a b v Lampe & Mazower 2004, str. 110–115. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFLampeMazower2004 (help)
  86. ^ Lampe & Mazower 2004, str. 121. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFLampeMazower2004 (help)

Literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Унутрашња_македонска_револуционарна_организација&oldid=27600576”