Ustav Jugoslavije iz 1974.

Ustav SFR Jugoslavije, donet 11. februara 1974, izvršio je značajne promene u državnom i društveno-ekonomskom uređenju zemlje. Iako se novi ustav u većoj meri bavio kodifikovanjem društveno-ekonomskog sistema prema krajnjim dometima teorije samoupravnog socijalizma, najviše kontroverzi i istorijskih posledica proisteklo je iz odredbi Ustava o državnom ustrojstvu SFRJ, koje su kasnije korišćene kao pravni temelj za proces raspada SFRJ i različito tumačene od strane zaraćenih strana tokom oružanih sukoba na prostoru bivše SFRJ. Ustav SFRJ je tadašnjim jugoslovenskim republikama (a posebno pokrajinama unutar SR Srbije - Vojvodini i Kosovu) dao široka prava i ovlašćenja. Pokrajine su čak dobile pravo veta na odluke koje bi donosila Srbija. Ustav je proglasio jugoslovenskog predsednika, Josipa Broza Tita, za doživotnog predsednika države.

Naslovna strana lista Borba od 22. februara 1974. povodom proglašenja novog Ustava SFRJ

Pozadina

Usvajanju Ustava prethodili su politički događaji koji su se dogodili nekoliko godina ranije, a koji su označili početak federalizacije zemlje. Najpre je u leto 1966. godine smenjen sa svih funkcija Aleksandar Ranković, jedan od najbližih saradnika Josipa Broza Tita, koji je bio protivnik federalizacije. Pobedila je struja koju je predvodio Edvard Kardelj, i tako je počela postepena federalizacija. Godine 1968. i 1971. usvojeni su amandmani na tadašnji savezni Ustav, kojima je (1971) uvedeno Predsedništvo SFRJ kao kolektivni organ rukovođenja. Krajem iste godine, smenjeno je kompletno republičko rukovodstvo SR Hrvatske koje je propagiralo nacionalističku politiku. A u jesen iduće godine (1972), izvršena je kadrovska čistka u rukovodstvu SR Srbije. Nakon svega toga, sve je bilo spremno za donošenje novog saveznog Ustava.

Ustav

Po Ustavu, sva vlast pripada „radničkoj klasi i radnim ljudima“. U pogledu državnog uređenja, pokrajine u sastavu SR Srbije (SAP Vojvodina i SAP Kosovo) dobile su još veća prava nego što su imala ranije. Pokrajine su imale svoja državna i partijska Predsedništva. Njihova teritorija nije se mogla menjati bez odluke pokrajinske Skupštine, a pokrajinske vlasti imale su čak pravo veta na odluke vlasti u Srbiji.

Josip Broz Tito, predsednik SFRJ, proglašen je za doživotnog predsednika Jugoslavije, i njegovo ime je ušlo u tekst Ustava. On je bio istovremeno predsednik Republike i predsednik Predsedništva SFRJ. Nakon njegove smrti sve njegove funkcije bi prešle na Predsedništvo SFRJ.

Tokom javne diskusije o predloženim promenama ustava, profesor Beogradskog pravnog fakulteta, dr Mihailo Đurić osuđen je na kaznu zatvora nakon objave održanog govora u kom se protivio sprovođenju planiranih ustavnih promena. Ističući da Jugoslavija postaje samo geografski pojam, na čijem se tlu pod maskom doslednog razvijanja ravnopravnosti između naroda uspostavlja nekoliko nezavisnih, čak i međusobno suprotstavljenih nacionalnih država, prof. Đurić je upozorio da predložena ustavna promena ne samo što iz osnova menja karakter dosadašnje državne zajednice jugoslovenskih naroda, već i odbacuje samu ideju jedne takve državne zajednice. Naglašavajući da ukoliko nešto još od nje i ostane, to je samo zato da bismo u sledećoj fazi promene imali šta da privedemo kraju.

Načela Ustava

Uvodni deo Ustava iz 1974. godine izlaže 10 osnovnih načela:

1. Državno uređenje: Jugoslavija se definiše kao savezna republika ravnopravnih naroda i narodnosti, slobodno ujedinjenih na principu bratstva i jedinstva u ostvarenju posebnog i zajedničkog interesa, sa pravom naroda na samoopredeljenje do otcepljenja. Nosioci suvereniteta naroda i narodnosti su republike i pokrajine u granicama svojih ustavnih nadležnosti. Odlučivanje u federaciji zasniva se na sporazumevanju i uzajamnosti prava i obaveza republika i pokrajina. Društveno-ekonomski odnosi ustrojavaju se kao socijalistički samoupravni sistem.
2. Društveno-ekonomsko uređenje: Kao osnov društveno-ekonomskog sistema navodi se društvena svojina nad sredstvima za proizvodnju, pravo radnog čoveka na samoupravljanje i uživanje plodova rada, solidarnost i uzajamnost prava i obaveza svih društvenih činilaca. Suprotnim ustavu smatraju se svi oblici privatizacije društvenih sredstava, kao i „birokratska“ ili „tehnokratska“ uzurpacija sredstava ili monopolizacija odlučivanja.
3. Ekonomski sistem: Društvena svojina nema pravnog titulara, nosilac svojinskih prava nisu ni političke institucije, ni ekonomski subjekti, ni građani. O raspodeli dohotka odlučuju radni ljudi ograničeni društveno utvrđenim merilima raspodele na potrošnju i reprodukciju. Društvena svojina i radni ljudi organizuju se u Osnovne organizacije udruženog rada. Ekonomiju karakterišu novčani, kreditni i tržišni sistem a kao osnov regulatornih mehanizama zamišljaju se povezivanje, samoupravno sporazumevanje, društveno dogovaranje, planiranje rada i razvoja između organizacija udruženog rada, samoupravnih i društveno-političkih organizacija i zajednica. Društvene delatnosti kao obrazovanje, nauka, kultura, zdravstvo organizuju se u Samoupravne interesne zajednice koje predstavljaju spoj između organizacija udruženog rada i javnog interesa. Rad u samostalnim delatnostima u privatnoj svojini i rad poljoprivrednika uređuju se na istim principima kao i u organizacijama udruženog rada. Kao opšti interes na nivou SFRJ utvrđuje se usklađeni razvoj privrede kroz finansiranje razvoja nedovoljno razvijenih republika i pokrajina.
4. Socijalistička samoupravna demokratija: definiše se kao poseban oblik diktature proletarijata koji se osigurava kroz zabranu društveno-ekonomskog i političkog organizovanja usmerenog na uspostavljanje kapitalističkih odnosa. Vlast radnih ljudi ostvaruje se kroz samoupravljanje i odlučivanje u osnovnim organizacijama udruženog rada, samoupravnim interesnim zajednicama i mesnim zajednicama i kroz delegiranje predstavnika na više nivoe, u organe upravljanja samoupravnih organizacija i u skupštine društveno-političkih organizacija. Proklamuju se principi javnosti rada svih organa vlasti i samoupravljanja, lične odgovornosti, društvene kontrole i smenjivosti nosilaca funkcija, zaštite ustavnosti i zakonitosti, ali se dominantna uloga u sprovođenju ovih principa zadržava u okvirima Ustavom određenih političkih organizacija. Društvena samozaštita definiše se kao aktivnost svih društvenih činilaca na zaštiti samoupravnog ustavnog uređenja. Utvrđuje se sloboda društveno-političkog organizovanja radnih ljudi, ali uz obavezu poštovanja okvira samoupravnog socijalističkog sistema kojim dominira Ustavom nadređena politička organizacija.
5. Slobode i prava čoveka i građanina: ograničene su interesima socijalističkog društva. Proklamuje se sloboda naučnog, kulturnog i umetničkog stvaralaštva, vaspitanje i obrazovanje temelji se na osnovama naučnog socijalizma, socijalna politika temelji se na prevazilaženju razlika proisteklih iz nejednakih uslova života i rada, obezbeđuju se boračka prava i socijalna sigurnost, zaštita i unapređenje čovekove sredine.
6. Opštenarodna odbrana je sredstvo obezbeđenja politike mira, suprotstavljanja agresiji i pritiscima, čiji je sastavni deo jačanje odbrambene sposobnosti zemlje. Podrazumeva učešće svih društveno-političkih institucija i samoupravnih organizacija na svim nivoima u odbrani nezavisnosti, suvereniteta, teritorijalne celokupnosti i samoupravnog poretka. Predviđa se jedinstvo komandovanja oružanim snagama.
7. Međunarodni odnosi SFRJ: zasnivaju se na principima miroljubive koegzistencije i aktivne saradnje ravnopravnih država i naroda, pridržavanju načela Povelje Ujedinjenih nacija, ispunjavanju međunarodnih obaveza i aktivnom učestvovanju u međunarodnim organizacijama. SFRJ se zalaže za nemešanje u unutrašnje poslove drugih zemalja, socijalistički internacionalizam, odbacivanje upotrebe sile u međunarodnim odnosima do ostvarenja opšteg razoružanja, za pravo naroda na oslobodilačku borbu radi samoopredeljenja, nezavisnosti i slobodnog izbora društveno-političkog uređenja, za zaštitu prava nacionalnih manjina, ravnopravne ekonomske odnose u svetu, poštovanje prihvaćenih normi međunarodnog prava.
8. Uloga političkih i sindikalnih organizacija: Savez komunista Jugoslavije po ustavu ima odgovornost nosioca političkih aktivnosti na zaštiti i daljem razvoju samoupravnih socijalističkih odnosa. Socijalistički savez radnog naroda Jugoslavije je najširi demokratski front radnih ljudi i građana i nalazi se pod vođstvom Saveza komunista radi ostvarivanja političkog i akcionog jedinstva. U njegovom okviru moguće je raspravljanje društvenih pitanja, pokretanje političkih inicijativa, usklađivanje mišljenja do utvrđivanja političkih stavova. U ustavom poverene funkcije Socijalističkog saveza spadaju pitanja kadrovske politike, utvrđivanje kandidata za delegate i vršioce funkcija u samoupravnim i društveno-političkim organizacijama, vršenje društvene kontrole nad radom organa vlasti, organa upravljanja samoupravnih organizacija i nosilaca funkcija, ostvarivanje uticaja nad sistemom javnog informisanja. Dobrovoljno sindikalno organizovanje integrisano je u socijalističke samoupravne odnose. Sindikat je ovlašćen da delegira predstavnike u organe upravljanja organizacija udruženog rada i u društveno-političke organizacije, da inicira i neposredno učestvuje u samoupravnom sporazumevanju i društvenom dogovaranju.
9. Cilj društveno-ekonomskog i političkog sistema utvrđenog ustavom SFRJ je razvoj materijalne osnove i društvenih odnosa u pravcu ostvarenja načela komunizma „Svako prema sposobnostima — svakome prema potrebama“. Svi društveni činioci pozivaju se da „doprinose ostvarivanju ljudskih sloboda i prava, humanizovanju društvene sredine i ljudske ličnosti, jačanju solidarnosti i čovečnosti među ljudima i poštovanju ljudskog dostojanstva“ i da izgrađuju odnose među ljudima u pravcu stvaranja uslova za otklanjanje prinude i ka svesti o zajedničkim interesima.
10. Osnova tumačenja ustava i zakona su načela socijalističkog samoupravnog društva izražena u uvodnom delu Ustava SFRJ.

Kraj Ustava

Najviše primedbi na državno uređenje po Ustavu iz 1974. imala je SR Srbija, što je bilo najprirodnije imajući u vidu njenu teritorijalnu strukturu. U početku, tražilo se od saveznih vlasti da ubede pokrajine da ispravno interpretiraju Ustav, po kojem je Srbija ipak bila suverena republika sa odgovarajućim stepenom autonomije za svoje pokrajine. Međutim, nakon Kardeljeve (1979) i Titove smrti (1980) sve teže je bilo arbitrirati u sporovima između republika i pokrajina. Sredinom 1980-ih, srpsko rukovodstvo je sve glasnije tražilo promenu Ustava, a ne više samo ispravnu interpretaciju. Početkom 1987, zahvaljujući nastojanjima srpskog rukovodstva, Predsedništvo SFRJ iniciralo je usvajanje više od 130 amandmana. Međutim, nešto kasnije došlo je i do obračuna unutar srpskog rukovodstva. Na Osmoj sednici CK SK Srbije, septembra 1987. godine, pobedila je struja Slobodana Miloševića koja je energično i oštro zahtevala raskid sa Ustavom iz '74. Tako je krajem 1988. došlo do smene kompletnih rukovodstava u obe pokrajine, a u proleće 1989. godine usvojeni su amandmani na Ustav Srbije, koji su znatno suzili ovlašćenja i prava pokrajina. Konačan raskid sa ustavnim rešenjima iz '74. Srbija je završila septembra 1990. godine, kada je dobila potpuno novi Ustav.

U međuvremenu su i ostale jugoslovenske republike otpočele raskid sa Ustavom iz '74. Slovenija je u martu 1990. uklonila najpre iz naziva republike prefiks „socijalistička“, i istovremeno usvojila niz amandmana koji je raskinuo sa socijalističkim uređenjem. Hrvatska je, nakon pobede HDZ Franje Tuđmana, u leto 1990. usvojila amandmane kojima je takođe izbacila prefiks „socijalistička“ i izmenila republičke simbole, a u decembru 1990. dobila potpuno novi Ustav. Bosna i Hercegovina i Makedonija su u jesen '90, nakon što su pobedile antikomunističke snage, takođe raskinule sa socijalističkim sistemom, a u Crnoj Gori je raskid formalno označen donošenjem novog republičkog Ustava u jesen 1992. godine.

Vidi još

• Ustav Srbije iz 1974. godine

Literatura

• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Petranović, Branko (1980). Istorija Jugoslavije 1918-1978. Beograd: Nolit. 
• Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918-1988. 3. Beograd: Nolit. 

Spoljašnje veze

• Kosovo i Ustav iz 1974. („Večernje novosti”, feljton, septembar 2019) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (20. septembar 2019)