Crkva Rođenja Hristovog u Pirotu

Crkva Rođenja Hristovog ili Staro-Pazarska crkva u Pirotu, pravoslavni je hram koji pripada Eparhiji vranjskoj Srpske pravoslavne crkve. Građena je od 29. jula do 21. decembra 1834. godine zahvaljujući dobrotvornim prilozima lokalnih i bogatih meštana.

Crkva Rođenja Hristovog
Pogled na crkvu sa prednje porte
Opšte informacije
Mesto	Pirot
Opština	Pirot
Država	Srbija
Vrsta spomenika	Istorijsko mesto
Vreme nastanka	XIX vek
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture
Vlasnik	Republika Srbija
Nadležna ustanova za zaštitu	Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš
www.ni.rs

Zbog svojih, pre svega, istorijskih i arhitektonskih vrednosti 1986.-e godine proglašena je kulturnim dobrom.

Istorija

Graditelj crkve, tada veoma poznati majstor, bio je Andreja iz Velesa, koji je gradio crkve u Nišu, Skoplju, Smederevu, Mostaru i Sarajevu. Crkva je imala nekoliko vrednih i starih rukopisanih knjiga. Crkva Rođenje Hristovo osvećena je 21. decembra 1834. godine, osvetio ju je vladika Jeronim. Prvi crkveni episkopi bili su: kir Viden Jovanović, Goga Cenović, Panajot Popović i Dimitrije Petrović. Godine 1837. na mesto vladike Jeronima došao je vladika Nektarije. Umro je 1853. godine i sahranjen je u Pirotu, po tadašnjem običaju, u sedećem stavu i to u grobnici iza oltara crkve. Hram Rođenje Hristovo kao slavu slavi Božić, 7. januara.

Stara crkva ima ferman, koji je izdat iz carskog sedišta u Carigradu u vreme sultana Abdul Medžida Ibn Mahmuda. Ovim dokumentom je odobrena gradnja crkve i on se čuva u samoj crkvi. U vreme same gradnje crkve u Pirotu, pored žitelja Srpske bilo je i Turske i nešto manje Jevrejske i Romske nacionalnosti. U gradu je tada već postojalo osam džamija. Ovo je, bez sumnje, redak hram u odom delu Balkana u koji se ulazi nakon silaženja niz nekoliko stepenika. Razlog ovakve gradnje je u tome što pravoslavni hram nije smeo biti viši od turske džamije. Da bi se ispoštovala odluka sultana kao i pravilo da unutrašnjost hrama sa oltarom ima dužinu od 22 metara, širinu od 13 metara i visinu od 10 metara, temelje i samu crkvu trebalo je ukopati u zemlju. Na taj način je hram dobio neophodnu visinu a sa druge strane, obližnjoj džamiji nije remetio dominaciju, što je bila očigledna namera sultana. Graditelj crkve je tada bio poznati majstor Andreja Damjanov iz Velesa (Makedonija), koji je gradio crkve i u Nišu, Skoplju, Smederevu, Mostaru i Sarajevu.

Unutrašnjost crkve je veoma dekorativno uređena. Ikonostas ima izuzetnu lepotu, sa likom Spasitelja i Bogorodice, apostolima i svetiteljima. Živopis crkve uradio je zograf Samokovlija pa je samim tim urađen u poznatom samokovskom stilu ikonopisa. Monasi iz Hilandara, koji su živeli u Pirotu, u kome je Hilandar imao svoj metoh, takođe su se zauzimali kao ikonopisci. Freske na zidovima hrama oslikao je pirotski slikar Čedomir Krstić. U unutrašnjosti hrama postoje 6 drvenih stubova, koji podupiru crkveni svod. Crkva ima i dve pevnice a oko njih su stolovi za stare i bolesne. Crkva je imala nekoliko vrednih i starih rukopisanih knjiga. Ovde su nađene i dve Srbulje - jedna pisana na pergamentu(zečija koža) a druga na hartiji. Ova crkva je osveštana 21. decembra 1834. godine, osvetio ju je vladika Jeronim. Prvi crkveni epitropi bili su: kir Viden Jovanović, Goga Cenović, Panajot Popović i Dimitrije Petrović. Na kamenoj ploči, iznad ulaznih crkvenih vrata, uklesana su imena epitropa, među kojima je najznačajnije ime Hadži Neše Filipovića.

Crkva se u prošlosti nije izdržavala jedino od milostinje bogatih vernika, bilo je i sitnih, ali čestih poklona u novcu, prikupljenih za vreme Liturgije i pri drugim obredima. Ona je primala poklone u kandilima, zejtinu, vosku, ikonama, litijama, knjigama itd. Godine 1837, na mesto vladike Jeronima došao je vladika Nektarije. Umro je 1853.-e godine i sahranjen je u Pirotu, po tadašnjim običajima u sedećem stavu i to u grobnici iza oltara crkve. Prilikom arheoloških radova u dvorištu crkve 1990. godine ova grobnica je otkopana, snimljena i konzervirana. Do stare crkve bila je zgrada Mitropolije i o njoj za sada se malo zna, osim da je izgorela u požaru. Ova zgrada je od 1868.-e do 1869.-e godine bila središte Srpske škole, koja je uspešno odolevala pokušajima da se u Pirotu zavede bugarski jezik za vreme bugarske egzarhije. U dvorištu se nalazi zvonik koji je 2000. godine rekonstruisan.

Prilikom izvođenja PTT radova u ulici iza crkve 2007. godine, otkopani su temlji stare crkve. Ranije se verovalo da je Hram Rođenja Hristovog bio građen na temeljima stare crkve, ali je ovom prilikom dokazano da je starija crkva bila nekoliko metara severoistočno od današnje crkvene građevine. S obzirom da je otkopan samo jedan segment temelja i da istraživanje nažalost nije nastavljeno, nemoguće je dati više podataka o toj građevini ali je zasigurno reći da je duhovno blago Pirota mnogo veće nego što se mislilo. Zbog svojih, pre svega, istorijskih i arhitektonskih vrednosti 1986. godine proglašena je kulturnim dobrom. Slava ovog hrama je Božić koji se slavi 7.-og Januara.

Riznica

Bogoslužbeni predmeti iz varoških crkava Pirota su deo materijalne ili duhovne dragocenosti Pirota, koje su danas predstavnici umetničkih tokova i društvene dinamike u južnim krajevima Srbije tokom 19. i u prvim decenijama 20. veka. Ovi predmeti na svojstven način odražavaju viševekovnu prošlost ovih hramova i ujedno reprezentuje svest i shvatanja sredine uobličene kroz njenu hrišćansku vizuelnu kulturu na Balkanskom poluostrvu, počev od prvih decenija 19. veka.

Riznica crkve kao mesto čuvanja predmeta materijalne ili duhovne dragocenosti, nastala je u prvoj polovini 19. veka, i na svojstven način odražava viševekovnu prošlost ovog hrama i ujedno reprezentuje svest i shvatanja sredine uobličene kroz njenu hrišćansku vizuelnu kulturu na Balkanskom poluostrvu, počev od prvih decenija 19. veka.

Priložništvo je bilo jedan od glavnih činilaca koji je imao uticaj na formiranje riznice bogoslužbenih predmeta u ovoj crkvi. Među priložnicima najviše su se istakli:

• arhijereji, koji su prikupljali predmete kroz crkvenu praksu,
• služeće sveštenstvo, koje je prikupljalo predmete kroz crkvenu praksu,
• pirotski esnafi, koji su kroz priložništvo iskazivali svoju ekonomsku moć i društveni prestiž,
• individualni darodavci, verujući narod.

Tokom 19. i prve polovine 20. veka bogoslužbeni predmet u riznici bili su izložene brojnim negativnim uticajima, tokom okupaciji Bugara u više navrata, poplavama, individualnim pljačkama, pa i nebrizi. I pored toga zahvaljujući zalaganju sveštenstva i verujućeg naroda do danas su sačuvani vredni obredni predmeti.

Prikupljeni predmeti namenjeni bogosluženju, koji se čuvaju u riznici ove crkve, različitog su reprezentativnog karakter, u zavisnosti od kategorije i veličine liturgijskog i verskog obreda.

U ovoj riznici kolekcija ikona ima najveću umetničku vrednost. Ove ikone oslikane su za potrebe ikonostasa, za horos i kao celivajuće ikone u vizantijskom duhu sa izraženim umetničkim kvalitetima. Među ikonopiscima navedenih ikona ističu se majstori iz Samokova, Georgije ikonopisac i Jovan Zograf Samokovlija. U zbirci ikonoslikarstva ističu se:

• čudotvorna ikona „Dostojno jest” poklon ruske kelije Svetog Jovana Zlatoustog sa Svete Gore iz 1923,
• kopija ikone Bogorodice Trojeručice, poklon pirotskog obućara Sotira Ljubenovića
• ikone Bogorodica Utišiteljka iz 1922. Sveta Mina iz 1935, poklon pirotskog obućara Sotira Ljubenovića,
• ikona Majke Božje poznate kao Izbaviteljka, poklon Seve Džadžić iz 1925. godine.
• veliki broj šematizovanih ikona koje pripadaju ruskim serijskim radionicama
• ikone domaćih ikonopiasaca, različitog umetničkog kvaliteta,
• kolekcija ikona Jerusalim.

Druga po značaju u ovoj riznici je zbirka bogoslužbenih predmeta, pre svea onih od metala:

• srebrni i pozlaćeni putiri,
• diskosi,
• koplja
• par ripida, od srebra iz Pazarske crkve u Pirotu koje pominje episkop Dimitrije, zajedno sa litijskim krstom (koji nije sačuvan), prema priložničkom natpisu, potiče iz 1842. godine. Kružnog su oblika, talasastih ivica, čija profilacija umnogome duguje islamskoj ornamentici. Usađene su u masivne cilindrične drške, dok je u vrhu postavljen liveni krst. Sa obe strane dekorisane su aplikacijama od pozlaćenog srebra. Na obe ripide, sajedne strane nalaze se kartuši sa pred- stavom Silaska u Ad podudarnom okovu Pazarskog jevanđelja.
• brojni okovani krstovi, kao značajna grupa u zbirci metalnih predmeta sa stopama na kojima su natpisi sa godinom izrade. Bez izuzetka, oni su, stojeći duborezni, rađeni najviše tehnikom filigrana i granulacije, zatim iskucavanja, cizeliranja i graviranja, uz povremenu upotrebu plavog i zelenog emajla. Među litijskim krstovima ističu se oni izrađivani na jugu Balkana, a naročito na Svetoj Gori. Njihov direktan tipološki uzor predstavljaju litijski krstovi od srebra oblikovani na prostoru mletačkog Mediterana tokom 15. i 16. veka. Srebrni krst sa okova jevanđelja može se dovesti u vezu sa grkim ikonama iz 18. veka koje se čuvaju u ovoj crkvi, a potiču iz perioda uprave Vaseljenske patrijaršije.
• jevanđelja, među kojima se posebno ističe jevanđelje štampano u moskovskoj Sinodalnoj tipografiji 1875. todine. Prednji okov na koricama načinjen je prema godinama urezanim na centralnom kartušu - 7334. godine od stvaranja sveta po vizantijskom kalendaru i 1826. todina od rođenja Hristovog. Sastoji se od kartuša sa predstavom Silaska u Ad, okruženom šestokrilim serafimima i prikazima jevanđelista u uglovima.
• kandila, koja su od metala-najviše od bakra ili bronze. Rađena su najviše tehnikom livenja, uz naknadno ručno doterivanje, dok su poneka iskivana u srebru sa primenom raznih tehnika.
• kadionice,
• pafte.

Ovi vredni predmeti pripadaju kujundžijskim zanatskim radionicama Pirota i okoline.

Opis bogoslužbenih predmeta crkve

Prikupljeni predmeti namenjeni bogosluženju, koji se čuvaju u riaznici ove crkve, različitog su reprezentativnog karakter, u zavisnosti od kategorije i veličine liturgijskog i verskog obreda.

Kolekcija ikona ima najveću umetničku vrednost. Ove ikone oslikane su za potrebe ikonostasa, za horos i kao celivajuće ikone u vizantijskom duhu sa izraženim umetničkim kvalitetima. Među ikonopiscima navedenih ikona ističu se majstori iz Samokova, Georgije ikonopisac i Jovan Zograf Samokovlija.

Zbirka ikonslikarstva

U zbirci ikonoslikarstva ističu se:

• čudotvorna ikona „Dostojno jest” poklon ruske kelije Svetog Jovana Zlatoustog sa Svete Gore iz 1923,
• kopija ikone Bogorodice Trojeručice, poklon pirotskog obućara Sotira Ljubenovića
• ikone Bogorodica Utišiteljka iz 1922. Sveta Mina iz 1935, poklon pirotskog obućara Sotira Ljubenovića,
• ikona Majke Božje poznate kao Izbaviteljka, poklon Seve Džadžić iz 1925. godine.
• veliki broj šematizovanih ikona koje pripadaju ruskim serijskim radionicama
• ikone domaćih ikonopiasaca, različitog umetničkog kvaliteta,
• kolekcija ikona Jerusalim.

Za potrebe izložbe Riznica Stare crkve, koja je organizovana 2014. godine povodom 180 godina postojanja crkve, mali ikonostas crkve je rasformiran i ikone su očišćene. Danas ove ikone stoje rastavljene na galeriji i nisu objedinjene i vraćene u formu malog ikonostasa. Nakon što su očišćene postalo je jasno da navedene ikone nisu delo istog autora, da se stilski veoma razlikuju i da su nastale u različitim vremenima. Ikone Svetog arhangela Mihaila, Deizisa i Svetog Atanasija Aleksandrijskog su nastale krajem 18. veka, dok su preostale ikone iz 19. veka.

Zbirka bogoslužbenih predmeta

Jednu od najvećih i najdragocenijih zbirke bogoslužbenih predmeta čine predmeti od metala:

• srebrni i pozlaćeni putiri,
• diskosi,
• koplja
• par ripida, od srebra iz Pazarske crkve u Pirotu koje pominje episkop Dimitrije, zajedno sa litijskim krstom (koji nije sačuvan), prema priložničkom natpisu, potiče iz 1842. godine. Kružnog su oblika, talasastih ivica, čija profilacija umnogome duguje islamskoj ornamentici. Usađene su u masivne cilindrične drške, dok je u vrhu postavljen liveni krst. Sa obe strane dekorisane su aplikacijama od pozlaćenog srebra. Na obe ripide, sajedne strane nalaze se kartuši sa pred- stavom Silaska u Ad podudarnom okovu Pazarskog jevanđelja.
• brojni okovani krstovi, kao značajna grupa u zbirci metalnih predmeta sa stopama na kojima su natpisi sa godinom izrade. Bez izuzetka, oni su, stojeći duborezni, rađeni najviše tehnikom filigrana i granulacije, zatim iskucavanja, cizeliranja i graviranja, uz povremenu upotrebu plavog i zelenog emajla. Među litijskim krstovima ističu se oni izrađivani na jugu Balkana, a naročito na Svetoj Gori. Njihov direktan tipološki uzor predstavljaju litijski krstovi od srebra oblikovani na prostoru mletačkog Mediterana tokom 15. i 16. veka. Srebrni krst sa okova jevanđelja može se dovesti u vezu sa grkim ikonama iz 18. veka koje se čuvaju u ovoj crkvi, a potiču iz perioda uprave Vaseljenske patrijaršije.
• jevanđelja, među kojima se posebno ističe jevanđelje štampano u moskovskoj Sinodalnoj tipografiji 1875. todine. Prednji okov na koricama načinjen je prema godinama urezanim na centralnom kartušu - 7334. godine od stvaranja sveta po vizantijskom kalendaru i 1826. todina od rođenja Hristovog. Sastoji se od kartuša sa predstavom Silaska u Ad, okruženom šestokrilim serafimima i prikazima jevanđelista u uglovima.
• kandila, koja su od metala-najviše od bakra ili bronze. Rađena su najviše tehnikom livenja, uz naknadno ručno doterivanje, dok su poneka iskivana u srebru sa primenom raznih tehnika.
• kadionice,
• pafte.

Ovi vredni predmeti pripadaju kujundžijskim zanatskim radionicama Pirota i okoline.

Zbirka tekstila

O bogatstvu zbirke tekstila govore:

• svešteničke odore, od kadife, svile i somota sa srmenim vezom i ukrasima,
• epitrahilj,
• narukvice,
• pojasevi orar,
• litijne zastave,
• plaštanice,
• pirotski ćilimi.

Kako su predmeti od tkanina i veza dosta neotporni, na posledice proticanja vremena, upotrebe i nebrižljivog čuvanja vredni pirotski ćilimi sa utkanim imenima darodavaca, propali su i mali je broj sačuvanih.

Zbirka drvenih predmeta

Zbirka drvenih predmeta, intarziranih ili jednostavno izrezanih u drvetu sastoji se od:

• liturgijskih nalonja,
• vladičanskog stola,
• crkvenih sedišta,
• kivota ili kutija za čuvanje krsta,
• drvenog kovčega...

Zbirka knjiga

Bogoslužbene predmete dopunjuje i značajan broj vrednih crkvenih knjiga:

• parusija,
• minej,
• triod,
• pentikostar,
• žitije,
• praznični minej i Liturgija,
• sofronievo žitije,
• irmologija,
• apostoli, ruski ilustrovani Prolog iz 1750,
• psaltiri.

Zbirka arhivska građa

• Dokumenti,
• Originalni turski ferman Sultan Abdul Medžida,
• Ostala arhivska građa

Bogoslužbeni predmeti na Svetskoj izložbi u Parizu 1900.

Kraljevina Srbija je za Svetsku izložbi u Parizu 1900. godine odabrala da prikaže nastavak stare vizantijske tradicije u savremenom nacionalnom duhu kroz kujučdžijske radove, jedvanaest majstora, među kojima su bili i fradovi tri pirotska zlatara.

• Kujundžija Dimitrije Jovanović izložio je dve srebrne pafte i kašičice ukrašene filigranom.
• Dimitrije Petrović, koji je sebe potpisivao kao zlatar-juvelir, na izložbi je prikazao srebrne strelaste pafte i srebrnu pozlaćenu čašu ukrašenu filigranom, izarđene zahvaljujući velikoj zlatarskoj veštini kojom je ovaj pirotski majstor raspolagao. Isti zlatar izložio je i srebrne liturgijske sasude iz Starepirotske crkve.
• Kujundžija Stojanče Stojan Petrović, na izložbi je pored ostalog prikazao krst iz Stare crkve u Pirotu.

Svetska izložba u Parizu 1900. na kojoj su kroz kujučdžijske radove, jedvanaest majstora iz Kraljevine Srbije, bili izloženi i bogoslužbeneni predmeti iz varoških crkava Pirota.

Galerija

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Literatura

• Živanović, M. (1933). Nišavlje: monografija istorijsko- etnografskog karaktera, Pirot, Štamparija „Sveti Sava“ S. Manojlovića.
• Genova E. 2004, Cъrkovnite priložni izkustva ot XV-X1X vek v Bъlgariя, Sofiя.
• Dušković V. 1995, Srbija na Svetskoj izložbiu Parizu 1900, Beograd
• Lazić M. 2006, Ktitori i priložnici u srpskoj kulturi 19. i početkom 20. veka, Privatni život kod Srba u devetnaestom veku, Od kraja osamnaestogveka do početka Prvog svetskog rata, ur. A. Stolić, N. Makuljević, Beograd,611–659
• Radojković B. 1966, Srpsko zlatarstvo XVI i XVII veka, Novi Sad
• Vujaklija Lj. 1979, Umetnička obrada plemenitih metala, Novi Sad.

Spoljašnje veze

Mediji vezani za članak Crkva Rođenja Hristovog u Pirotu na Vikimedijinoj ostavi

• „Riznica Stare crkve, povodom obeležavanja 180 godina Hrama Roždestva Hristovog”. Galerija ”Čedomir Krstić”
• Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd
• Lista spomenika
• DOKUMENT - Ikonostas neprocenjive vrednosti u Pazarskoj crkvi - biser Malog Jerusalima - 4K