Jovan Oliver
Jovan Oliver (rođen oko 1310. godine, umro posle 1356. godine) bio je srpski velmoža koji je u doba Stefana Dušana (kralj 1331—1345, car 1346—1355) vladao oblastima oko Ovčeg Polja i uz levu obalu Vardara (danas Severna Makedonija) sa titulama velikog vojvode, sevastokratora i od proglašenja Srpskog carstva despota. Bio je jedan od najznačajnijih Dušanovih vojskovođa tokom njegovih osvajanja Makedonije i Tesalije, da bi u vreme Carstva bio jedan od najmoćnijih vlastelina. Za svog života je podigao svoju zadužbinu manastir Lesnovo kod Zletova u kome je i sahranjen. Posle njegove smrti, njegove posede su međusobno razdelili okolni srpski velikaši (Mrnjavčevići i Dejanovići) tokom raspada srpskog carstva, tako da za njegovih šest sinova nije ostalo ništa na upravu.
| Jovan Oliver | |
|---|---|
 Jovan Oliver, ktitorski portret iz manastira Lesnovo | |
| Lični podaci | |
| Datum rođenja | 1310. |
| Datum smrti | 1356. |
| Porodica | |
| Supružnik | Marija Paleolog |
| Prethodnik | Gradislav Vojšić |
| Naslednik | Dejan |
Jovan Oliver je jedan od najmoćnijih i najbogatijih feudalaca u srpskom carstvu za vreme cara Dušana. Njegovi feudalni posedi nalazili su se u istočnoj Makedoniji i posedovao je rudnike Saša i Zletovo. Javlja se kao ktitor nekoliko crkava i manastira u Makedoniji.
Poreklo i porodica
uredi
Jovan Oliver je bio sin vlastelina Grčina koji je imao posede negde u kraljevini Srbiji. Nije poznato da li je Grčin imao još dece osim Olivera. Sam Oliver je bio oženjen Marom (Anom Marijom) sa kojom je imao sedmoro dece: Danicu, (bila verena za despota Manojla Kantakuzina, guvernera Moreje i mlađeg sina cara Jovana VI Kantakuzina), Krajka, Damjana, Vidoslava, Dabiživa, Rusina i Olivera, ali su svi oni u trenutku njegove smrti bili maloletni, tako da su njegovi posedi razdeljeni između susednih srpskih velikaša Mrnjavčevića i Dejanovića.
U istorijskoj nauci, poreklo despota Jovana Olivera, kao i poreklo mnogih srednjovekovnih feudalnih vladara u Makedoniji, nije do kraja razjašnjeno. U nauci postoji nekoliko pretpostavki o njegovom poreklu, a jedni ističu da je bio zapadnog porekla, a drugi ga povezuju sa vizantijskom porodicom Liveros i smatraju ga Grkom.
U starijoj literaturi postojalo je mišljenje da je Oliver brat čuvenog sevastokratora i despota Dejana, koji je bio Oliverov sused na severoistoku, ali u novijoj literaturi takva mišljenja su odbačena.
Nasuprot ovakvim stavovima, deo makedonskih istoričara smatra da je Oliverovo poreklo domaće i vezuju njegovo poreklo sa Makedonijom.[1]
Pored ovih stavova, ističe se da je moguće da je pre srpskih upada u istočnu Makedoniju despot Jovan Oliver bio vizantijski feudalac koji se odrekao vizantijske centralne vlasti i potčinio kralju Stefanu Dušanu, te je tako ovaj deo Makedonije brzo pao pod vlast srpskog vladara.
Najprihvaćenija teorija je da su despot Jovan Oliver i njegov otac vojvoda Grčin bili Srbi, feudalci u državi Nemanjića.
Mladost
urediPrvi pouzdani podaci o Oliveru potiču iz vremena cara Stefana Dušana, kada se 28. juna 1336. godine, pred dubrovačkim knezom pojavio Nikola Faletra:
"Oliver Grčinić, baron kralja Rahške i muž od Karvide"[2][3]
Oliverovo ime se pominje prilikom pregovora koji su vođeni 1336 - 1337. godine, između vizantijskog cara Andronika III Paleologa i kralja Stefana Dušana, a tada se najverovatnije Oliver sprijateljio sa velikim domestikom Jovanom Kantakuzinom[4]. Njegova karijera se sa sigurnošću može pratiti u periodu od 1336. do 1355. godine.
Oliverova uloga u državi cara Dušana Silnog
urediNije poznato kako se Oliver uzdigao među veliku gospodu srpsku, ali je za to najverovatnije imao da zahvali svojim vojnim sposobnostima pošto se u istorijskim izvorima prvi put pominje sa titulom velikog vojvode, koja nije bila nasledna i nosile su je vojskovođe. On je već 1342. godine, imao značajan položaj, jer je bio jedan od prisutnih na sastanku održanom tokom jula u Prištini, na kome je sklopljen pakt između kralja Dušana i vizantijskog pretendenta Jovana Kantakuzina (1347—1354). On i veliki župan Vratko su predvodili srpske snage koje su pomagale Jovanu Kantakuzinu u neuspešnim opsadama Sera. Zbog zasluga u Dušanovim osvajanjima, nagrađen je titulom sevastokratora, da bi najverovatnije prilikom proglašenja Carstva u Skoplju na Uskrs 16. aprila 1346. godine, sa delom srpske vlastele uzdignut na nivo despota, iako se sa tom titulom pominje u izvorima tek 1349. godine. Tom prilikom mu je dozvoljeno i da kuje sopstveni novac, što dovoljno govori o snazi njegovog položaja u Carstvu. Međutim, on je i pored toga ostao veran saradnik cara Dušana Silnog o čemu svedoče i freske u Oliverovoj zadužbini manastiru Lesnovo kod Zletova, posvećenog arhangelu Mihailu.
Nije poznato kada i kako je despot Jovan Oliver Grčinić umro, ali se to dogodilo verovatno neposredno posle Dušanove smrti, jer se njegovo ime ne pominje, u kasnijim dešavanjima u kojima je došlo do raspada srpskog carstva tokom vladavine cara Uroša (1355—1371).
Status
urediCar Jovan VI Kantakuzin ističe da su u kraljevini Stefana Dušana bila 24 najuticajnija velikaša, a među njima je bio najmoćniji Jovan Oliver. Imao je relativni suverenitet koji je dat takozvanim krajišnicima koji su bili zastavnici pograničnih oblasti i imali širu političku inicijativu za odbranu granica.
Oliver je dobro napredovao u srpskom kraljevstvu i za kratko vreme prošao sve činove u srpskoj dvorskoj hijerarhiji, počevši od komandanta kopnene vojske pa do despotske titule.
Tokom srpskih osvajanja u Istočnoj Makedoniji, Oliver je u njima imao istaknuto učešće i to mu je pomoglo da postane jedan od najbližih i najuticajnijih feudalaca cara Stefana Dušana.
Jovan Oliver je 1341. godine, kao veliki sluga, samostalno zaposeo neke oblasti u Makedoniji, a deo vizantijskih feudalaca oko Kočana nije se predao srpskom vladaru, već Oliveru lično.
Bogatstvo koje je imao kao i najviša despotska titula, posle srpskog cara, koju je vremenom stekao, omogućili su mu da ima veću samostalnost u srpskoj carevini u odnosu na druge feudalce, kao i da pravi planove od ličnog interesa.[5]
Po svemu sudeći, Jovan Oliver je bio isuviše moćan i vojno jak da bi se zadovoljio ulogom običnog sluge srpske države.[6] I pre nego što je dobio despotsku titulu, Oliver je imao svoj administrativni sistem, drugačiji od srpskog vladara, njegovi sopstveni vazali i njegov narod su imali dvostruko vazalstvo.
Oni su tretirani prvo kao ljudi Olivera, a potom i srpskog vladara. Odnosno, Jovan Oliver je imao svoje feudalce koji su mu bili potčinjeni, kao što je Ivan Probištipović.[7]
Titule
uredi
U povelji od 7. decembra 1336 – 1337. godine, izdatoj crkvi svetog Dimitrija u Kočanima, Jovan Oliver je potpisan kao:
"veliki sluga sve srpske zemlje i mora"[8]
Ova plemićka povelja jedina je zabeležena prema vladarskom obrascu i sa krstovima na početku teksta i pre potpisa Jovana Olivera.
Godine 1341. u natpisu iz Lesnovskog manastira pominje se Jovan Oliver sa titulom velikog vojvode, a ova titula se pominje i u ktitorskom natpisu iz Lesnova. Na monogramu u kupoli obnovljene crkve manastira u Lesnovu naveden je Jovan Oliver sa titulom sevastokrator.
Sa titulom despota prvi put se pominje u Povelji cara Dušana manastira Lesnovo gde stoji
"i podari despot carstva mi".[9]
Odnos sa centralnom vlašću
urediOdnosi despota Jovana Olivera sa centralnom vlašću, odnosno sa srpskim carem Stefanom Dušanom, ličili su na odnose sizerena – vazal, a prema nekim naučnicima postoji, iako ne sasvim vidljiva, trostepena hijerarhijska zavisnost između vladara, feudalaca. vlastelina i potčinjenih vladara, odnosno Dušan nije mogao direktno da nametne svoju vlast nad feudalcima koji su se pokoravali Oliveru, a on je to činio preko njega. U prilog ovoj tvrdnji H. Matanov pominje način na koji su srpski vladar i despot Jovan Oliver predstavljeni na freskama iz manastira Lesnovo.[10]
Posedi
uredi
Postoje različiti prikazi lokacije Oliverove imovine. Oko 1336. godine u Zletovu i Ovčem Polju šire se posedi velikog sluge Jovana Olivera. Godine 1341. držao je oblast oko Kočana, a prema J. Pavlovića u Maleševskom je za Dušanovo vreme upravljao veliki vojvoda Jovan Oliver. Matanov ističe da granice Oliverovih vlastelinstava nisu tačno određene, ali su se verovatno protezale između reka Pčinje, Vardara, Bregalnice i Osogovskih planina, a posle Hreljine pogibije deo njegovih zemalja verovatno je preuzeo despot Oliver.[11]
Bogatstvo
urediDespot Jovan Oliver je bio bogat feudalac. Prema pričama cara Jovana VI Kantakuzina, njih dvojica su 1342. godine imali sastanak na kojem ga je despot Jovan Oliver sačekao sa 2.000 vojnika i odveo u svoju palatu gde ga je ugostio tri dana. O bogatstvu ovog feudalca svedoči i osnivanje Lesnovskog manastira, kome je dao mnoga imanja, uključujući vinograde, vodenice, crkve, a manastir je snabdeven ikonama okovanim zlatom i srebrom. Izvor ovog bogatstva su u velikoj meri bili rudnici Sasa i Zletovo, koji su se nalazili na njegvoj teritoriji, a tu su radili čuveni saski rudari. Despot Oliver je sigurno ubirao prihode od podaničkog stanovništva i u novcu i u naturi po srednjovekovnom zakonu.
Ktitorstvo
urediDespot Jovan Oliver se javlja kao ktitor više crkava i manastira u Makedoniji. Manastiru svetog Dimitrija je 1337. godine poklonio crkvu u Kočanima sa okolnim selima i narodom.
Početkom 40-ih godina XIV veka obnovio je hram svetog svetog Gavrila Lesnovskog je postao njegov osnivač zajedno sa suprugom despinom Anom - Marijom i decom.
Portret despota Jovana Olivera i njegove porodice naslikani su kao ktitori na naraklisu svetog Jovana Preteče u sabornoj crkvi svete Sofije u Ohridu, što je izazvalo izvesnu zabunu među istoričarima. Naime, u srednjem veku bila je praksa da se sela i imanja poklanjaju manastirima i crkvama koje se nalaze na teritoriji feudalnog ktitora, a ne van te teritorije.
U ovom slučaju se zna da se Oliverove feudalne teritorije nalaze u Istočnoj Makedoniji, pa se postavlja pitanje zašto se despot Jovan Oliver i njegova porodica javljaju kao ktitori crkve svete Sofije - tako daleko od svojih poseda.
Postoje dve tačke gledišta o ovom pitanju; da je poreklom iz tog dela Makedonije ili da to ukazuje na njegovo veliko bogatstvo kao i na mogući pokušaj jačanja svog uticaja preko Ohridske arhiepiskopije.
Smrt
urediPoslednji neposredni podatak o despotu Jovanu Oliveru je 1354. godine kada se pominje u pismu papi Inokentiju VI kao jedan od bliskih ljudi srpskog cara. Posle ove godine despot Oliver se više ne pominje u dokumentima i šta mu se dogodilo može se samo nagađati.
Naime, on je ili umro ubrzo posle ovog datuma ili se povukao iz svetovnog života kao veliki spletkaroš Jovan Kalivit. Neki istoričari na osnovu niza novčića pretpostavljaju da je despot Jovan Oliver nadživeo cara Stefana Dušana, ali to nije potvrđeno.
Posle smrti srpskog cara Stefana Dušana, sinovi sevastokratora Dejana pominju su se kao feudalci na teritoriji despota Jovana Olivera.
Izvori
urediSavremeni podaci o njegovoj ličnosti sačuvani su, pre svega, u poveljama koje je despot Jovan Oliver izdao crkvi svetog Dimitrija u Kočanima 1336 - 1337. godine,[12] i manastiru Lesnovo,[13] kao i ktitorski natpis u istom manastiru. Njegovo ime je zabeleženo i u žitiju sv. Gavrila Lesnovskog[14] kao i u prilogu iz 1342. godine. O njemu su iz savremenih izvora pisali car Jovan VI Kantakuzin[15] i Nikita Gregoriat.[16]
Vidi još
urediReference
uredi- ^ Aleksandar S. Atanasovski, Makedonija vo XIV - doktorska disertacija, Univerzitet Sv. Kiril i Metodij - Skopje, Filozofski fakultet - Institut za istorija
- ^ K. Jirerček, Spomenici srpski - spomeniki, 1895, 25 list, Istorija Srba. tom eden, 222 i beleška 49.
- ^ J. Rdonić, O Despotu Jovanu Oliveru, 79.
- ^ B. ferjanić, Dušan i srpska vlastela, 189.
- ^ Aleksandar S. Atanasovski, Makedonija vo XIV - doktorska disertacija, Univerzitet Sv. Kiril i Metodij - Skopje, Filozofski fakultet - Institut za istorija
- ^ Aleksandar S. Atanasovski, Makedonija vo XIV - doktorska disertacija, Univerzitet Sv. Kiril i Metodij - Skopje, Filozofski fakultet - Institut za istorija
- ^ Aleksandar S. Atanasovski, Makedonija vo XIV - doktorska disertacija, Univerzitet Sv. Kiril i Metodij - Skopje, Filozofski fakultet - Institut za istorija
- ^ L. Slaveva, Srpski gramoti, 148
- ^ Arhimandrit Leonid, Hrisovulja cara Stefana 287 - 296.
- ^ H. Matanov, Юgozapadnite zemi, 37.
- ^ Aleksandar S. Atanasovski, Makedonija vo XIV - doktorska disertacija, Univerzitet Sv. Kiril i Metodij - Skopje, Filozofski fakultet - Institut za istorija
- ^ S. Novaković, Zakonski spomenici, 662.
- ^ K. Nikolajević, Srpski komneni, 296
- ^ Й. Ivanov. Bъlgarski starini iz Makedoniя, Sofiя, 1970.
- ^ Cant. II. 257 - 277
- ^ Greg. II. 638 - 640
Literatura
uredi- Fine, John Van Antwerp (1994). The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-08260-5.
- Pirivatrić, Srđan (2013). „The Byzantine titles of Jovan Oliver: A contribution to the issues of their origin and chronology”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 50 (2): 713—724.
- Aleksandar S. Atanasovski, Makedonija vo XIV - doktorska disertacija, Univerzitet Sv. Kiril i Metodij - Skopje, Filozofski fakultet - Institut za istorija.
- Kosta Adžievski, Pelagonija vo sredniot vek, Institut za istorija, Skopje, 1994.
Spoljašnje veze
uredi
