Википедија

Judeo-grčki jezik

грчки дијалекат којим говоре грчки Јевреји

Judeo-grčki jezik (ISO 639-3: yej) takođe poznat kao jevanski, romaniotski[1] i jevanitika,[2] grčki je dijalekt koji su kroz istoriju koristili Romanioti i carigradski Karaiti (u tom slučaju se jezik naziva karaitika ili kareo-grčki).[3][4] Romanioti su grupa grčkih Jevreja čije je prisustvo na Levantu dokumentovano još od vizantijskog perioda. Njegovo lingvističko poreklo sastoji se od jevrejske verzije grčkog koinea kojim su govorili prvenstveno helenistički Jevreji širom regiona, a uključuje hebrejske i aramejske elemente. Taj jezik bio je obostrano razumljiv sa grčkim dijalektima hrišćanskog stanovništva. Romanioti su koristili hebrejsko pismo za pisanje grčkih i jevanskih tekstova. Judeo-grčki je u svojoj istoriji imao različite govorne varijante u zavisnosti od različitih epoha, geografskog i sociokulturnog porekla. Najstariji novogrčki tekst pronađen je u kairskoj Genizi i zapravo je jevrejski prevod Knjige Propovednikove (Kohelet).[5]

judeo-grčki jezik
יעואני גלוסא, γεβανί γλώσσα
Izgovoryevani glosa
Govori se u(izvorno) Grčka, (trenutno) Izrael, SAD, Turska
Regionjug Balkanskog poluostrva, Atička regija
Broj govornika
„Svega nekoliko polu-govornika je zabeleženo 1987. godine [u Izraelu], što može značiti da ih sada više nema [od 1996. godine]. Moguće je postojanje nekolicine starih govornika u Turskoj.” (nedostaje datum)
hebrejsko pismo
grčko pismo
Jezički kodovi
ISO 639-3yej

Poreklo imena uredi

Izraz jevanski je veštačka tvorevina od biblijske reči יון (Yāwān) koja se odnosi na Grke i zemlje koje su Grci naseljavali. Termin je preterano proširenje grčke reči Ιωνια (Jonija) sa (tadašnjih) najistočnijih Grka na sve Grke. Reč za Grčku na savremenom hebrejskom je Javan; takođe, reč jevanit se koristi za označavanje modernog grčkog jezika na hebrejskom.

Geografska rasprostranjenost uredi

Mali broj romaniotskih Jevreja u Sjedinjenim Državama, Izraelu, Grčkoj i Turskoj ima izvesno znanje judeo-grčkog jezika. Jezik je veoma ugrožen i mogao bi potpuno da izumre. Ne postoje programi očuvanja za promovisanje ili oživljavanje jezika,[6] ali od aprila 2022. Oksfordska škola za retke jevrejske jezike nudi početni kurs.[7] Godine 1987. u Izraelu je ostalo 35 govornika, od kojih se većina nalazila u Jerusalimu. Ova populacija se do sada smatra izumrlom.[8]

Od 2019. godine, nekoliko starijih Jevreja u Janjini u Grčkoj još uvek govori jevanskim jezikom.[9]

Istorijski pregled uredi

Grčka, Carigrad, Mala Azija, južna Italija, Balkan i istočna Evropa su prvobitno imali jevrejsku zajednicu koja je govorila grčki. Nakon dolaska jevrejskih izbeglica na ove prostore sa Pirinejskog poluostrva, iz severne Italije i zapadne Evrope, jevrejske zajednice grčkog govornog područja počele su gotovo da nestaju dok su se asimilovale sa pridošlicama koje nisu činile većinu u svakoj oblasti svoje nove domovine.[10][11][12]

Imigracija italijanskih i španskih govornika u Grčku krajem 15. veka izmenila je kulturu i narodni jezik grčkih Jevreja. Mnogi starosedeoci su prihvatili judeo-španski jezik i običaje, međutim neke zajednice u Epiru, Tesaliji, Jonskim ostrvima, Kritu, Carigradu i Maloj Aziji zadržale su stari, takozvani „romaniotski minhag” i judeo-grčki jezik. Do početka 20. veka, Jevreji koji su živeli u mestima kao što su Janjina, Arta, Preveza i Halkida i dalje su govorili oblik grčkog koji se malo razlikovao od grčkog kojim su govorili njihovi hrišćanski susedi. Ove razlike, semantički, ne idu dalje od fonetskih, intonacionih i leksičkih pojava. Razlikuje se od drugih jevrejskih jezika po tome što nema saznanja da se dogodila bilo kakva fragmentacija jezika.[13]

Trenutni status uredi

Asimilacija romaniotskih zajednica sa Sefardima koji govore ladino, emigracija mnogih Romaniota u Sjedinjene Države i Izrael i ubistvo mnogih Romaniota tokom Holokausta bili su glavni razlozi smanjenja broja govornika judeo-grčkog. Preživeli su bili previše malobrojni da bi nastavili okruženje u kojem je ovaj jezik bio dominantan i novije generacije preživelih su se preselile na nove lokacije kao što su Grčka, Izrael i Sjedinjene Države i sada govore dominantne jezike tih zemalja; Standardni moderni grčki, hebrejski i engleski.

Jevreji imaju značajno mesto u istoriji modernog grčkog jezika. Oni nisu bili pod uticajem aticizma i koristili su sadašnji kolokvijalni narodni jezik koji su zatim transkribovali hebrejskim pismom. Romanioti su bili Jevreji nastanjeni u Istočnom rimskom carstvu mnogo pre njegove podele od njegovog zapadnog pandana, i bili su lingvistički asimilirani mnogo pre nego što su napustili Levant nakon Hadrijanovog proglasa protiv Jevreja i njihove religije. Kao posledica toga, služili su se grčkim, jezikom ogromne većine stanovništva na početku vizantijske ere i grčke elite nakon toga, sve do pada Osmanskog carstva. Neke zajednice u severnoj Grčkoj i na Kritu zadržale su svoje specifične romaniotske prakse pošto su ove zajednice bile ili geografski odvojene od Sefarda ili su imale različite sinagoge, i zato što su se njihove liturgije uveliko razlikovale.[14][15] Krajem 19. veka, romaniotska zajednica u Grčkoj se trudila da očuva romaniotsko liturgijsko nasleđe Janjine i Arte, štampajući različite bogoslužbene tekstove u hebrejskim štamparijama u Solunu.[16]

Književnost uredi

Postoji mali broj književnih dela na jevanskom jeziku koja datiraju iz ranog dela savremenog doba, a najobimniji dokument je prevod Petoknjižja. Poliglotsko izdanje Biblije objavljeno u Konstantinopolju 1547. godine ima hebrejski tekst na sredini stranice, sa prevodom na ladino (judeo-španski) na jednoj strani i prevod na jevanski na drugoj.[17] U svom kontekstu, ovo izuzetno negovanje narodnog jezika ima svoj analog u izboru helenističkog grčkog od strane prevodilaca Septuaginte i Novog zaveta.[18]

Reference uredi

  1. ^ Spolsky, B., S. B. Benor. 2006. „Jewish Languages.” In Encyclopedia of Language and Linguistics, 120—124. http://legacy.huc.edu/faculty/faculty/benor/Spolsky%20and%20Benor%20jewish_languages%20offprint.pdf Arhivirano 2018-10-03 na sajtu Wayback Machine.
  2. ^ „¿Sabías que el Yevanic es una lengua clasificada como”. Idiomas en peligro de extinción. Pristupljeno 3. 4. 2018. 
  3. ^ Wexler, P. Jewish and Non-Jewish Creators of „Jewish” Languages, p. 17. 2006
  4. ^ Dalven, R. Judeo-Greek. In: Encyclopedia Judaica. 1971:426
  5. ^ Johannes Niehoff-Panagiotidis. Language of Religion, Language of the People: Medieval Judaism, Christianity, and Islam, p. 31, Wilhelm Fink Verlag, 2006
  6. ^ Vlachou, Evangelia, Papadopoulou, Chrysoula, Kotzoglou, Georgios. Before the flame goes out: documentation of the Yevanic dialect. 2014. Sponsored by the Latsis Foundation.
  7. ^ „Oxford School of Rare Jewish Languages”. Oxford Centre for Hebrew & Jewish Studies (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-09-26. 
  8. ^ „Yevanic”. ethnologue.com. Pristupljeno 3. 4. 2018. 
  9. ^ Peklaris, Achilles M. (11. 6. 2019). „'They Claimed I Was Connected to the Mossad': Meet Greece's First-ever Jewish Mayor”. Haaretz (na jeziku: engleski). Pristupljeno 12. 6. 2019. 
  10. ^ Bowman, Steven (1985). „Language and Literature”. The Jews of Byzantium 1204—1453. Tuscaloosa, Alabama: University of Alabama Press. p. 758.
  11. ^ „Greece's Romaniote Jews remember a catastrophe and grapple with disappearing – Jewish Telegraphic Agency”. www.jta.org. april 2014. Pristupljeno 3. 4. 2018. 
  12. ^ Avigdor Levy; The Jews of the Ottoman Empire, New Jersey, (1994)
  13. ^ „Jewish Languages”. Arhivirano iz originala 2005-10-23. g. Pristupljeno 2004-09-22. 
  14. ^ Zunz, Leopold „Ritus. 1859. Eine Beschreibung synagogaler Riten”.
  15. ^ Luzzato, S. D. Introduction to the Mahzor Bene Roma, p. 34. 1966
  16. ^ The Jewish Museum of Greece, The Jewish Community of Ioannina: The Memory of Artefacts, p. 40 (Booklet). 2017
  17. ^ Natalio Fernandez Marcos, The Septuagint in Context: Introduction to the Greek Versions of the Bible (2000) pp. 180. The Greek text is published in D. C. Hesseling, Les cinq livres de la Loi (1897).
  18. ^ Lockwood, W. B. 1972. „A Panorama of Indo-European Languages.” Hutchinson. London.

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

O judeo-grčkom

O kareo-grčkom

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Јудео-грчки_језик&oldid=27439245”