Avionska nesreća na Avali 1964.

Avionska nesreća na Avali 19. oktobra 1964. bila je udes sovjetskog aviona Iljušin Il-18, koji se srušio na Avalu, pri čemu je poginulo svih 18 putnika. Među poginulima je bila sedmočlana delegacija Sovjetske armije, na čelu sa maršalom Sergejem Birjuzovom, koja je pošla na proslavu dvadesetogodišnjice oslobođenja Beograda. Na mestu tragedije je 1965. godine podignut spomenik.

Spomenik poginulima na Avali.

Polazak delegacije

Polovinom oktobra 1964. godine Beograd se pripremao za proslavu dvadesete godišnjice oslobođenja u Drugom svetskom ratu, oktobra 1944. godine. Na ovu proslavu je bila pozvana delegacija Sovjetske armije, čije su jedinice učestvovale u Beogradskoj operaciji. U susret svojim saborcima iz Moskve je krenula sedmočlana vojna delegacija koju su sačinjavali:

Maršal Sergej Birjuzov

1. Sergej Semjonovič Birjuzov, maršal Sovjetskog Saveza, član CK KPSS, deputat Vrhovnog sovjeta SSSR, načelnik Generalšataba oružanih snaga SSSR i prvi zamenik ministra odbrane SSSR, heroj Sovjetskog Saveza
2. Nikolaj Romanovič Mironov, general-major, član Centralne revizione komisije KPSS, deputat Vrhovnog sovjeta i načelnik Odeljenja u CK KPSS
3. Vladimir Ivanovič Ždanov, general-pukovnik tenkovskih jedinica, načelnik Vojne akademije tenkovskih jedinica, heroj Sovjetskog Saveza i narodni heroj Jugoslavije
4. Nikolaj Nikolajevič Škodunovič, general-lajtnant, zamenik načelnika Vojne akaedmije „M. V. Frunze“
5. Ivan Kondratevič Kravcov, general-lajtnant u penziji, heroj Sovjetskog Saveza
6. Leonid Porfirevič Bočarov, general-major u penziji
7. Grigorij Timofejevič Šeludko, potpukovnik, stariji ađutant načelinka Generalštaba i zamenika ministra odbrane SSSR maršala Sergeja Birjuzova

Članove posade aviona su sačinjavali:

1. Mihail Petrovič Sisujev, major, komandant aviona
2. Genadij Andrejevič Beljsjev, major, drugi pilot
3. Genadij Nikolajevič Kurišev, treći pilot
4. Aleksej Vladimirovič Afimov, navigator
5. Vladimir Dmitrijevič Iščenko, major tehničke službe, inženjer
6. Oleg Sergejevič Molin, kapetan tehničke službe, tehničar
7. Valentin Vasiljevič Černenko, stariji poručnik, tehničar
8. Evgenij Vasiljevič Jermanov, stariji vodnik, radista
9. Nikolaj Andrejevič Žebelev, stariji podoficir
10. Valentin Fedorovič Kačalkin, mlađi seržant
11. Tamara Sergejevna Kuzmina, mlađi vodnik, stjuardesa

Delegacija Sovjetske armije je 19. oktobra 1964. godine u pratnji 11 članova posade, sa aerodroma Vnukovo u Moskvi, avionom tipa „Iljušin Il-18“ krenula put Beograda. Prilikom odlaska delegaciju su na moskovskom aerodromu ispratili — maršal Andrej Grečko, zamenik ministra odbrane SSSR; maršal Ivan Bagramjan, zamenik ministra odbrane SSSR za pozadinu; maršal vojne veze Aleksej Leonov; maršal tenkovskih jedinica Pavel Polubajarov; general-armije Vladimir Ivanov; prvi zamenik načelnika Generalštaba Vojnooružanih jedinica Sovjetskog Saveza; kao i ambasador SFRJ u SSSR Cvijetin Mijatović i vojni izaslanik JNA u SSSR pukovnik Rade Erceg.

Pad aviona

Dolazak aviona „Iljušin Il-18“ sa sovjetskom delegacijom na aerodrom „Beograd“ u Surčinu prvobitno je bio očekivan u 9:30, ali je vreme dolaska bilo pomereno za oko dva časa i bio je očekivan oko 11:45. Oko 11:30 na beogradskom aerodromu sve je bilo spremno za svečani doček, a počasna četa pripadnika JNA i vojna muzika su zauzeli svoja mesta. Na aerodromu je bila delegacija za doček predvođena Jovanom Veselinovim, sekretarom CK SK Srbije, a pored njega u delegaciji za doček su bili — Jakov Blažević, član Saveznog izvršnog veća; general-pukovnik Rade Hamović, načelnik Generalštaba JNA; general-pukovnik Otmar Kreačić, zamenik državnog sekretara za narodnu odbranu; Dragi Stamenković, sekretar Gradskog komiteta SK Beograda; Branko Pešić, predsednik Gradskog odbora SSRN; Milan Rajačić, potpredsednik Skupštine grada Beograda; Životije Savić, načelnik SUP-a Beograda: pukovnik Viktor Tarasevič, vojni ataše SSSR u SFRJ i drugi.

Avion „Iljušin Il-18“.

Avion je poslednji put viđen na radarskom ekranu Kontrole letenja u 11:34 i potom je nestao. Sa pristanišne zgrade odmah potom je javljeno da je u daljini prema Avali viđen kratkotrajni plamen, a zatim i dim. Odmah po dobijanju tužne vesti, čitava delegacija za doček se uputila ka Avali, a Branko Pešić je obavestio sve nadležne službe — hitnu pomoć, miliciju i vatrogasce da upute svoje ekipe ka Avali. Kontrola letenja je poslednji put imala vezu sa avionom kada je bio na visini od oko 5.000 stopa. Posada je tada tražila dozvolu od kontrole letenja da se radi priprema sletanja spusti na oko 3.000 stopa. Kontrola letenja je ovo odobrila, jer se najviši vrh Avale nalazi na visini od oko 1.700 stopa. Zbog najverovatnije neispravnog uređaja za navigaciju, avion je izgubio visinu i usled guste magle udario u padinu Avale, na oko 200 metara od Spomenika Neznanom junaku. Prilikom pada avion je pokidao drveće u širini od 100 metara, a padao je u dužini od oko 300 metara i na kraju udario u brdo i eksplodirao. Avion je bio potuno uništen, a umesto trupa se mogla videti jedino pocrnela gomila aluminijuma.

Ubrzo posle pada aviona na mesto nesreće došle su ekipe hitne pomoći, milicije i vatrogasaca. Pošto je avion bio još u plamenu, vatrogasci su otpočeli sa gašenjem, dok za hitnu pomoć nije bilo posla jer su svih 18 putnika – 7 članova delegacije i 11 članova posade na mestu stradali. Ekipe Sekreterijata unutrašnjih poslova, Sekreterijata za narodnu odbranu i Direkcije za civilnu vazdušnu plovidbu su odmah otpočele sa vršenjem uviđaja na mestu nesreće. Kako su tela svih stradalih bila ugljenisana bilo je teško utvrditi njihov identitet. Jedino je odmah utvrđen identitet maršala Birjuzova, koji je prepoznat na osnovu dela maršalske uniforme koja je bila delom spaljena. U toku dana iz Ministarstva odbrane SSSR stigao je zvaničan spisak svih članova delegacije i članova posade.

Odmah po objavljivanju vesti o pogibiji sovjetske delegacije Skupština grada Beograda je 19. oktobra proglasila dvodnevnu žalost i otkazala sve manifestacije i priredbe vezane za proslavu dvadesetogodišnjice oslobođenja. Istog dana sa glavnih ulica je skinuta i ukrasna dekoracija kojom je grad bio ukrašen zbog praznika, a bio bio je formiran i Odbor za organizovanje sahrane stradalih na čijem je čelu bio general armije Ivan Gošnjak, a njegovi članovi su bili još i Jovan Veselinov, Mijalko Todorović, Jakov Blažević, Rade Hamović i dr. Predsednik SFRJ i generalni sekretar SKJ Josip Broz Tito uputio je telegrame saučešća Anastasu Mikojanu, predsedniku Prezidijuma Vrhovnog Sovjeta SSSR i Leonidu Brežnjevu, prvom sekretaru CK KPSS. Pored Tita, telegrame saučešća su uputili i drugi jugoslovenski zvaničnici, među kojima — Edvard Kardelj, predsednik Savezne skupštine; Petar Stambolić, predsednik Saveznog izvršnog veća; Ivan Gošnjak, državni sekretar za narodu odbranu; Koča Popović, državni sekretar za inostrane poslove; Svetozar Vukmanović, predsednik Saveza sindikata Jugoslavije; Rade Hamović, načelnik Generalštaba JNA i dr.

Duboko potresen tragičnim udesom, u kome su izgubili živote članovi sovjetske delegacije sa načelnikom Generalštaba Sovjetske armije maršalom SSSR Sergejem Semjonovičem Birjuzovom na čelu, upućujem vam, u ime naroda Jugoslavije i u svoje lično ime, izraze najdubljeg saučešća. Molim vas da kod porodica poginulih drugova budete tumači našeg iskrenog saosjećanja. Bolno je odjeknula tragična smrt sovjetskih heroja u srcima jugoslovenskih naroda. Uoči proslave 20-godišnjice oslobođenja Beograda izgubili su svoje živote oni koji su na čelu sovjetskih jedinica, rame uz rame sa jugoslovenskim borcima, prolijevali svoju krv ne samo za oslobođenje Beograda već i drugih krajeva naše zemlje. Jugoslovenski narodi će se uvijek sa zahvalnošću sjećati njihovog doprinosa zajedničkoj borbi protiv svirepog fašističkog neprijatelja i trajno će sačuvati uspomenu na njihove svijetle likove.
— iz telegrama predsednika Republike Josipa Broza Tita,

Dan oslobođenja

Sutradan 20. oktobra 1964. godine na Dan oslobođenja Beograda na aerodrom u Surčinu sleteo je avion u kojem su se nalazile dve nove delegacije iz Sovjetskog Saveza — delegacija koja je došla na obeležavanje Dana oslobođenja i delegacija za prijem i ispraćaj posmrtnih ostataka poginulih u avionskoj nesreći. Na čelu nove delegacije za obeležavanje Dana oslobođenje nalazio se maršal avijacije Sovjetskog Saveza Vladimir Aleksandrovič Sudec, glavni komandant jedinica protivvazdušne odbrane i zamenik minista odbrane SSSR; a pored njega u delegaciji su bili još general armije Afanasij Pavlantjevič Beloborodov, komandant moskovskog vojnog okruga i general-potpukovnik Vasili Ivanovič Davidenko. Na čelu delegacije za prijem posmrtnih ostataka bio je general armije Aleksej Aleksejevič Jepišev, načelnik Glavne političke uprave Sovjetske armije i ratne mornarice; a pored njega u delegaciji su bili još general-potpukovnik Nikolaj Ivanovič Savivkin, zamenik načelnika odeljenja pri CK KPSS i V. A. Lihačov, zamenik načelnika petog evropskog odeljenja Ministarstva inostranih poslova SSSR. Obe delegacije na beogradskom aerodromu su sačekali — Jovan Veselinov, sekretar CK SK Srbije; Jakov Blažević i Janez Vitopnik, članovi Saveznog izvršnog veća; general-pukovnik Otmar Kreačić, zamenik državnog sekretara za narodnu odbranu; Dragi Stamenković, sekretar Gradskog komiteta SK Beograda; Milan Rajačić, potpredsednik Skupštine grada Beograda; Branko Pešić, predsednik Gradskog odbora SSRN i dr. Odmah po dolasku delegacija za prijem posmrtnih ostataka je u pratnji Dragog Stamenkovića i general-pukovnika JNA Zdenka Ulepiča i Jefte Šašića otišla na mesto nesreće na Avali, dok je delegacija za proslavu otišla u na polaganje venaca na Groblje oslobodilaca Beograda i svečanu sednicu Gradske skupštine.

Groblje oslobodilaca Beograda 1944.

Orden narodnog heroja

Pošto su sve manifestacije i priredbe povodom dvadesetogodišnjice oslobođenja bile otkazane, Dan oslobođenja Beograda 20. oktobra 1964. godine je bio obeležen samo polaganjem venaca na Spomen-groblje boraca NOR-a na Novom groblju i Grobnici narodnih heroja na Kalemegdanu, u ranim jutarnjim časovima i Groblju oslobodilaca Beograda 1944, u 11 časova. Istog dana održana je i svečana sednica Gradske skupštine, koja je umesto „svečanog“ imala komemorativni karakter, a otvoren je i Spomen-park u Jajincima.

Svečana sednica Gradske skupštine Beograda održana je na Kolarčevom narodnom univerzitetu i imala je komemorativni karakter, a na poginule članove sovjetske delegacije podsećalo je i sedam praznih mesta u prvim redovima, koji su bili njima namenjeni. Sednici su prisustvovali — predsednik Republike Josip Broz Tito, potpredsednik Republike Aleksandar Ranković, predsednik Savezne skupštine Edvard Kardelj, predsednik Saveznog izvršnog veća Petar Stambolić, državni sekretar za narodnu odbranu general armije Ivan Gošnjak, sekretar Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije Jovan Veselinov, predsednik Izvršnog veća SR Srbije Slobodan Penezić Krcun, kao i drugi istaknuti savezni, republički i gradski funkcioneri, među kojima su bili – Veljko Vlahović, Blažo Jovanović, Milentije Popović, Lazar Koliševski, Koča Popović, Mijalko Todorović, Rodoljub Čolaković, Dragi Stamenković, Branko Pešić i dr. Sednici su takođe prisustvovali i članovi obe sovjetske delegacije predovođene maršalom Sudecom i generalom Jepiševim. Na sednici su o Narodnooslobodilačkoj borbi u Beogradu, oslobođenju Beograda i poginulim sovjetskim veteranima govorili – general armije Ivan Gošnjak, maršal Vladimir Sudec i Branko Pešić.

Povodom Dana oslbođenja Beograda, predsednik Republike Josip Broz Tito je posthumno odlikovao stradale članove delegacije, koji su bili učesnici borbi za oslobođenje Beograda i Jugoslavije, oktobra 1944. godine:

• maršal Birjuzov, koji je 1944. bio načelnika štaba Trećeg ukrajinskog fronta, posthumno je odlikovan Ordenom narodnog heroja
• general Ždanov, koji je 1944. bio komandant Četvrtog gardijskog mehanizovanog korpusa, posthumno je odlikovan Ordenom ratne zastave
• general Škodunovič, koji je 1944. komandovao 68. streljačkim korpusom, posthumno je odlikovan Ordenom narodne armije sa lovorovim vencem
• general Bočarov, koji je 1944. bio član Vojnog saveta 57. armije, posthumno je odlikovan Ordenom narodne armije sa lovorovim vencem
• general Kravcov, koji je 1944. komandovao 64. streljačkim korpusom, posthumno je odlikovan Ordenom narodne armije sa lovorovim vencem
• general Mironov, posthumno je odlikovan Ordenom narodne armije sa lovorovim vencem
• potpukovnik Šeludko, posthumno je odlikovan Ordenom za vojne zasluge sa velikom zvezdom

Takođe, istim povodom odlikovani su i šefovi druge dve delegacije — maršal Sudec odlikovan je Ordenom narodnog heroja, a general Jepišev Ordenom ratne zastave.

Ispraćaj i sahrana

Posmrtni ostaci članova sovjetske vojne delegacije su 21. oktobra 1964. godine u periodu od 10 do 13 časova bili izloženi u Domu JNA u ulici Braće Jugovića i za to vreme veliki broj građana Beograda im je u mimohodu odao počast. U 13:30 posmrtni ostaci su izneti ispred zgrade Doma JNA, gde su Dragi Stamenković i general Aleksej Japišev održali oproštajne govore. Potom su njihovi posmrtni ostaci položeni na vojne kamione i krenuli su put vojnog aerodroma u Batajnici. Zbog kratkog perioda za odavanje počasti poginulim članovima sovjetske vojne delegacije mnogi građani Beograda, ali i građani Zemuna, Batajnice i okolnih mesta su izašli na ulice i duž čitavog puta od Doma JNA do vojnog aerodroma su odavali počast poginulim veteranima. Kolona sa posmrtnim ostacima kretala se trasom — Trg Republike, Brankov most, Beogradski put, kroz Zemun, Batajnički drum i kroz Batajnicu. Tokom čitave ove trase, duge oko 25 kilometara, nalazio se veliki broj građana, a kolona je na aerodrom u stigla oko 15:20 časova.

Sutradan 22. oktobra u 8 časova održan je poslednji ispraćaj posmrtnih ostataka koji su potom ukrcani u avion i odneti u Moskvu. Na ovom poslednjem ispraćaju govorili su general Otmar Kreačić i general Aleksej Japišev, a ispraćaju je prisustvovala i delegacija u sastavu — Ivan Gošnjak, Jovan Veselinov, Zvonko Brkić, Veljko Zeković, Svetislav Stefanović, Jakov Blažević, Zoran Polič, Risto Džunov, Vilko Vinterhalter, Dragi Stamenković, Mirko Tepavac, kao i generali – Milan Kuprešanin, Veljko Kovačević, Zdenko Ulepič, Mate Jerković, Kosta Nađ, Ljubo Vučković, Miloje Milojević, Bogdan Oreščanin, Srećko Manola, Đoko Jovanić, Jefto Šašić, Radojica Nenezić i Rajko Tanasković. Zajedno sa posmrtnim ostacima i sovjetskom delegacijom koja ih je pratila, u Moskvu je na sahranu otputovala i jugoslovenska delegacija u sastavu — Rade Hamović, Jože Ingolič i Branko Pešić, a kojoj se po dolasku u Moskvu pridružio i ambasador Cvijetin Mijatović.

Sahrana posmrtnih ostataka članova sovjetske vojne delegacije održana je 22. oktobra 1964. godine u Moskvi. Urna maršala Sergeja Birjuzova sahranjena je u Kremaljskoj nekropoli tj. položena je u zidine Kremlja, iza Lenjinovog mauzoleja, gde su sahranjivane najviše društveno-političke ličnosti Sovjetskog Saveza. Sahrani maršala Birjuzova prisustvovali su najviši rukovodioci Sovjetskog Saveza i Komunističke partije Sovjetskog Saveza — Leonid Brežnjev, Aleksej Kosigin, Anastas Mikojan i dr, kao i članovi jugoslovenske delegacije. Posmrtni ostaci ostalih članova delegacije, kao i posade aviona sahranjeni su u zajedničkoj grobnici na moskovskom groblju Novodevičje, gde im je podignut spomenik. Na postamentu zajedničke grobnice stoji natpis — Sovjetskoj vojnoj delegaciji i posadi aviona IL-18 tragično stradalim u avionskoj katastrofi u Jugoslaviji 19. oktobra 1964. godine. Istog dana u Moskvi na Crvenom trgu održan je komemorativni miting na kome su govorili prvi sekretar Gradskog komiteta KPSS Jegoričev, ministar odbrane SSSR maršal Rodion Malinovski i general Rade Hamović.

Vidi još

• Spomenik sovjetskim ratnim veteranima