Antifašistički front žena
Antifašistički front žena (skraćeno: AFŽ; sloven. Antifašistična fronta žensk; mkd. Антифашистичкиот фронт на жените) bio je ženska društveno–politička organizacija, osnovana za vreme Drugog svetskog rata, 6. decembra 1942. u Bosanskom Petrovcu, na oslobođenoj teritoriji. Prestao je da postoji odlukom na svom Četvrtom kongresa (26.-28. septembra 1953.) u Beogradu, kada je donešena odluka o promeni naziva u Savez ženskih društava Jugoslavije koji je delovao u okviru Socijalističkom savezu radnog naroda Jugoslavije.
Predratno stanje uredi
Položaj žena na Balkanu početkom 20. veka bio je karakterističan po njihovoj podređenoj ulozi u patrijarhalnom društvu. Žene su bile potiskivane iz javnog života, u kulturnom pogledu zaostale, velikim procentom nepismene, a običaji su ih odvajali od društvenih aktivnosti jer se smatralo da je ženi mesto u kući.
Ipak, žene Jugoslavije su se i pre Drugog svetskog rata borile za mir i protiv fašizma, mada zasebnih revolucionarnih organizacija žena nije bilo. 1934. godine 2.000 rudarskih žena učestvovalo je u štrajku rudara Trbovlja; 1935. demonstriralo je 5.000 žena pred nemačkim konzulatom u Zagrebu, za mir, a protiv fašizma; 1936. u akciji za mir i slobodu sakupljeno je 600.000 potpisa žena. Časopis »Žena danas» pokreće 1939. akciju za pravo glasa žena, u kojoj žene masovno učestvuju.
Rat i revolucija uredi
Početkom ustanka i u vreme osnivanja prvih organa narodne vlasti, žene se uključuju u široki narodni front. Širom zemlje se osnivaju razne organizacije žena čiji su ciljevi bili isti: oslobođenje žena od okupatora, ali i od njihovog neravnopravnog položaja u društvu. One se masovno priključuju NOP-u kao borci, vojni i politički rukovodioci, lekarke, bolničarke, poslanice u novim narodnim skupštinama, a posebno kao aktivne učesnice u pozadini fronta.
Organizacije žena se formiraju na istoj osnovi kao i organizacije Narodnog fronta, čiji su kolektivni članovi. Osnivaju se opštinski, mesni i gradski odbori žena, a posle uspeha postignutih u borbi 1941-1942. godine došlo je do stvaranja Antifašističkog Fronta žena Jugoslavije.
Osnivanje AFŽ-a uredi
Na Prvoj zemaljskoj konferenciji u Bosanskom Petrovcu AFŽ je postao jedinstvena organizacija svih žena Jugoslavije i važan faktor u Narodnom frontu i u mobilizaciji žena u borbi za novo uređenje zemlje.
Pozdravni govor je održao vrhovni zapovednik Narodno oslobodilačke vojske (NOV) Josip Broz Tito koji je rekao sledeće:
- "Ja se ponosim time što stojim na čelu armije u kojoj ima ogroman broj žena. Ja mogu kazati da su žene u toj borbi po svom heroizmu, po svojoj izdržljivosti, bile i jesu na prvom mjestu i u prvim redovima i svim narodima Jugoslavije čini čast što imaju takve kćeri."
Na konferenciji u Bosanskom Petrovcu učestvovalo je 166 izabranih delegatkinja sa oslobođene i neoslobođene teritorije Jugoslavije. Izabran je Centralni odbor AFŽ i istaknuti su neposredni zadaci organizacije. Posle toga počeli su se organizovati glavni, okružni, opštinski i mesni odbori, tako da je u času oslobođenja zemlje AFŽ bio organizovan na čitavom području Jugoslavije.
AFŽ u ratu uredi
Žene su dale ogroman doprinos borbi za oslobođenje: od 1941. do 1945. borilo se u redovima Narodno oslobodilačke vojske oko 100.000 žena od kojih je 25.000 poginulo, 40.000 ranjeno, dok je 3.000 žena ostalo potpuno nesposobno za rad. U toku Drugog svetskog rata oko 2000 žena postale su oficiri. Partizansku spomenicu 1941. je dobilo 3.344 žena, a Ordenom narodnog heroja odlikovana je 91 žena.
Na oslobođenoj teritoriji učestvovalo je oko 2 miliona žena u različitim pozadinskim akcijama, a 600.000 žena je hapšeno i zatvarano. Posebni odbori AFŽ-a skupljali su hranu, odeću i sanitetski materijal za Narodnooslobodilačku vojsku, brinuli su se za obradu zemlje, za žetvu i setvu, za bolnice, za decu, za kurirsku službu i slično.
Bosna i Hercegovina uredi
Velika konferencija žena Drvara i okoline održana je već avgusta 1941. godine. Krajem 1941. godine pomišlja se na osnivanje jedinstvene organizacije žena Bosne i Hercegovine. koja je osnovana u oslobođenoj Foči februara 1942. godine.
Crna Gora uredi
Oko 50.000 žena Crne Gore bilo je aktivno uključeno u Narodnooslobodilački pokret. Preko 12.000 žena je za nepunu godinu dana prošlo kroz zatvore i logore Crne Gore. Junačkim držanjem pred neprijateljem prilikom streljanja one su pokazivale neviđenu hrabrost. Kongres AFŽ Crne Gore i Boke kotorske održan je 5. decembra 1943. godine čime je objedinjen rad svih odbora žena ovih krajeva.
Hrvatska uredi
Još u periodu priprema za ustanak počele su u Hrvatskoj da se formiraju grupe žena. Naročito je bio značajan rad žena ilegalki i to posebno u Zagrebu i Splitu. Žene su stupale u partizanske jedinice, pa je već 1942. godine stvorena ženska partizanska četa u Lici. Situacija u Lici je bila naročito teška zbog velikih vojnih operacija na ovoj teritoriji, naročito 4. neprijateljske ofanzive. Prva konferencija AFŽ Hrvatske održana je juna 1943. godine. Pored vidnih uspeha u borbi, žene su dale i veliki doprinos u razvoju narodne vlasti, širenju bratstva i jedinstva i prevazilaženju nacionale mržnje na oslobođenoj teritoriji.
Makedonija uredi
Učestvujući u pripremama za ustanak u Makedoniji, žene su mnogo pomogle u izgradnje vojske i narodne vlasti. Kao i muškarci, podnosile su surovi teret i pljačku okupatora a posebno politiku bugarizacije. Žene uključene u antifašistički pokret su značajno doprinosile pozadinskim radom snabdevajući front i starajući se o izbeglicama i sirotinji. Konferencija AFŽ Makedonije je održana decembra 1944. godine kada je definitivno oblikovana organizacija makedonskih žena.
Slovenija uredi
Osvobodilna fronta slovenačkog naroda, podržavala je i aktivnost žena u borbi i pozadinskom radu. Na oslobođenim, ali i na okupiranim teritorijama, žene su aktivni činilac u formiranju vlasti i u vojnim jedinicama. Veoma je značajno njihovo masovno učešće u pružanju pomoći iseljenicima i deportircima koje su nemački fašisti prisilno proterivali iz Slovenije želeći da od nje naprave germanizovanu teritoriju.
Srbija uredi
Mnoge organizacije žena Srbije bile su deo antifašističkog fronta okupljajući veliki broj žena u pokret. Nabavljale su odeću, obuću i hranu za partizanske odrede. Od posebnog je značaja snažan otpor žena Srbije bratoubilačkom ratu. Izgrađena je čitava mreža organizacija žena u Srbiji koja je delovala u toku četvorogodišnjeg rata. Prva konferencija AFŽ Srbije je održana u u Beogradu, jaunara 1945. godine.
Vojvodina uredi
U žarištu ustanka, u Sremu, počelo je stvaranje posebnih organizacija žena po selima i gradovima, tako i u Banatu i kasnije Bačkoj. Smotra žena antifašistkinja održana je januara 1945. godine u Novom Sadu. One su se borile ne samo za oslobađenje zemlje i sopstveno oslobađanje već i za zajedniči suživot Srpkinja, Hrvatica, Mađarica, Rusinki, Rumunki i drugih.
Kosovo uredi
Iako je Komunistička partija Jugoslavije radila na uključivanju Albanki, Turkinja, Srpkinja, Crnogorki i drugih žena u Narodnooslobodilacki pokret, žene na Kosovu su ipak u većini ostale odvojene do pokreta, jer se patrijarhalni mentalitet tamo najviše osećao. Tek marta 1945. godine će seoski i gradski odbori žena biti organizaciono uobličeni na Oblasnoj konferenciji žena Kosova.
AFŽ posle rata uredi
U julu 1945. u Beogradu je održan Prvi kongres AFŽ Jugoslavije, na kome je bilo 960, delegatkinja, za predsednika je izabrana Spasenija Babović. Drugi kongres je održan 1948. sa 826 delegata, a za predsednika je izabrana Vida Tomšič, a 1950. Treći sa 609 delegata, sa ponovnim izborom Vide Tomšić.
AFŽ je predstavljao žene Jugoslavije u međunarodnom ženskom pokretu i organizacijama žena u inostranstvu. AFŽ Jugoslavije jedan je od osnivača Međunarodne demokratske federacije žena. Na četvrtom kongresu AFŽ je ukinut kao posebna ženska organizacija.
AFŽ je, prema nekim aktivistkinjama AFŽ-a, je ukinut 1953. godine jer je postao isuviše jak politički sa velikim uticajem na žensku populaciju (emancipacija je išla „suviše brzo"). Drugi razlog, kako se navodi, je bio nedovoljan broj radnih mesta. AFŽ je postao isuviše uticajan pa je bio na putu da pravi probleme, kao što je to kasnije učinio Sindikat pod rukovodstvom Svetozara Vukmanovića Tempa.
Različite organizacije i društva koja se bave pitanjima od interesa za žene ujedinile su se 1953. godine u Savez ženskih društava Jugoslavije. Iz tog saveza izrasla je Konferencija za društvenu aktivnost žena Jugoslavije, osnovana 1961. na konferenciji u Zagrebu, kao društvena organizacija koja deluje u okviru SSRNJ (Socijalističkog saveza radnog naroda Jugoslavije).
Vidi još uredi
Reference uredi
Literatura uredi
- Stojaković, Gordana (2011). Rodna perspektiva novina Antifašističkog fronta žena (1945—1953). Novi Sad: Asocijacija centara za interdisciplinarne i multidisciplinarne studije i istraživanja.
