Antifašistički front žena
Antifašistički front žena (skraćeno: AFŽ; mkd. Антифашистичкиот фронт на жените; sloven. Antifašistična fronta žensk) bio je masovna ženska društveno–politička organizacija, koja je radila na okupljanju i organizovanju žena Jugoslavije i njihovom uključivanju u Narodnooslobodilački pokret (NOP), u cilju još efikacije borbe protiv okupatora, kao i političkog i prosvetnog vaspitavanja žena.
Antifašistički front žena Jugoslavije | |
|---|---|
 Amblem Antifašističkog fronta žena | |
| prvi predsednik | Kata Pejnović |
| poslednji predsednik | Vida Tomšič |
| Osnovana | 6. decembar 1942. |
| Raspuštena | 28. septembar 1953. |
| Naslednik | Savez ženskih društava Jugoslavije |
| Sedište | Beograd FNR Jugoslavija |
| Nacionalno članstvo | Narodni front Jugoslavije |
Osnovan je u toku Narodnooslobodilačkog rata (NOR) 6. decembra 1942. u Bosanskom Petrovcu, kada je ujedinio sve do tada postojeće antifašističke organizacije žena. Predstavljao je jedinstvenu žensku organizaciju u istoriji levih pokreta, zbog masovnosti i razmera humanitarnog, propagandnog, obrazovnog i političkog delovanja među ženama u teškim ratnim uslovima. Uz Ujedinjeni savez antifašističke omladine (USAOJ), bio je jedan od najvažnijih faktora u okviru Narodnooslobodilačkog pokreta, kao i borbi za njegovo omasovljenje i angažovanje svih društvenih grupa u borbu za oslobođenje. Aktivnosti AFŽ koncentrisane su na organizovanje žena i pružanje pomoći jedinicama Narodnooslobodilačke vojske (NOVJ) i organima narodne vlasti u organizovanju pozadine, učešću u oružanim i diverzantskim akcijama, organizovanju brige o deci, razvijanju bratstva i jedinstva među ženama, kulturno-prosvetnom uzdizanju i emancipaciji žena i dr.
Nakon oslobođenja Jugoslavije, u okviru Narodnog fronta Jugoslavije, aktivno se uključio u poslove obnove i izgradnje zemlje, čineći da žene prednjače svojim volonterskim zalaganjem i izuzetnim naporima oko emanipacije svih društvenih subjekata. U ovom periodu, AFŽ je radio na uspostavljanju novog života žene u socijalističkom društvu, predvodio je socijalnu politiku Jugoslavije i nastavio sa obrazovnim radom. Odbori AFŽ postigli su poseban uspeh u socijalnom zbrinjavanju dece bez roditelja, opismenjavanju, prosvećivanju i drugim konkretnim akcijama. U toku posojanja održana su četiri kongresa AFŽ, a njegove predsednice bile su Kata Pejnović, Spasenija Babović i Vida Tomšič.
Smatrajući da je jačanjem narodne demokratije i ženske ravnopravnosti sazreo trenutak da pitanje emancipacije žena preuzme društvo u celini, odnosno Socijalistički savez radnog naroda (SSRN), Antifašistički front žena je na svom Četvrtom kongresu, 28. septembra 1953. reorganizovan u Savez ženskih društava Jugoslavije (SŽD). Ova organizacija je 21. aprila 1961. preimenovana u Konferenciju za društvenu aktivnost žena, čije je delovanje bilo usmereno na okupljanje i učestvovanje žena u javnom i političkom životu, ali sa fokusom na poboljšanje socijalne i zdravstvene zaštite. Raspadom Saveza komunista, 1990. došlo do raspada ove društveno-političke organizacije.
Žene Jugoslavije dale su veliki doprinos pobedi u Narodnooslobodilačkom ratu, a u redovima partizanskih jedinica borilo se oko 100.000 žena, od čega je njih 25.000 poginulo, a 40.000 ranjeno. Oko 25.000 žena postale su oficiri NOVJ, 3.344 žena je dobilo Partizansku spomenicu 1941, a 91 je odlikovana Ordenom narodnog heroja. Učešćem u radničkom i ženskom pokretu pre rata, kao i u Narodnooslobodilačkom pokretu u toku Drugog svetskog rata žene Jugoslavije izborile su se za ravnopravan status u društvu i pravo glasa. Za veliki doprinos žena u ratu Antifašistički front žena je 29. januara 1945. odlikovan Ordenom narodnog oslobođenja.
Predratno stanje
urediPoložaj žena na Balkanu početkom 20. veka bio je karakterističan po njihovoj podređenoj ulozi u patrijarhalnom društvu. Žene su bile potiskivane iz javnog života, u kulturnom pogledu zaostale, velikim procentom nepismene, a običaji su ih odvajali od društvenih aktivnosti jer se smatralo da je ženi mesto u kući. Kako je Kraljevina Jugoslavija bila pretežno agrarna zemlja, seljanke su činile najborojniji sloj društva, među ženama. Usled masovnog stradanja muškaraca u Prvom svetskom ratu, javio se nedostatak radne snage što je izazvalo uključivanje žena u proizvodnju umesto muškaraca. Kako su one bile većinom nepismene i slabo obučene, njihove nadnice su bile mnogo manje od nadnica muškaraca (oko 50%), što je znatno pojačalo osećaj eksploatacije i neravnopravnosti žena. U najvećem broju, zapošljavale su se u tekstilnoj industriji, konfekciji, duvanskoj industriji i dr. Stupanjem u radne odnose, školovanjem i opismenjavanjem žene su počele da se bore za svoj društveni položaj, ali su u oblasti političkog života ostale diskriminisane, jer nisu imale biračko pravo, koje je bilo rezervisano samo za muško stanovništvo.[1]
Od svog nastanka Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) pristupila je ženskom pitanju sa stanovišta marksizma-lenjinizma prema kome je ropski položaj žene bio vezan za postojanje privatnog vlasništva (kapitalizam) i jedini put koji je po njima vodio ka ravnopravnosti bio je revolucionarni put borbe protiv klasnog društva. KPJ se otvoreno zalagala za društvenu i političku emancipaciju žena i za uvođenje opšteg prava glasa, koje bi obuhvatilo i žene. Uporedo sa Kongresom ujedinjenja, koji je održan od 20. do 23. aprila 1919. u Beogradu i na kome je formirana SRPJ(k), održana je 20. aprila Konferencija žena socijalista (komunista) na kojoj je izvršeno ujedinjenje svih ženskih socijalističkih pokreta u jedinstveni Ženski socijalistički pokret Jugoslavije. Na Konferenciji je izabran Centralni sekreterijat žena socijalista, čiji je sekretar bila Draga Stefanović i usvojen Statut žena socijalista (komunista).[2] Nakon zabrane rada, decembra 1920. KP Jugoslavije je prešla na ilegalni način delovanja, ali su naredni period njenog rada obeležili sukobi leve i desne frakcije, pa je usled ovih okolnosti malo pažnje posvećivano ženskom pitanju.[3]
Kako se u periodu od 1920. do 1925. broj zaposlenih žena povećao za 95%, naglo je poraslo njihovo učešće u radničkom i sindikalnom pokretu, kao i učešće u štrajkovima protiv skupoće, besposlice, za rešenje stambenog pitanja i dr. Na Četvrtom kongresu KPJ održanom oktobra 1928. u Drezdenu, usvojena je Rezolucija o ženskom pitanju i zauzet stav da treba aktivnije politički raditi sa ženama, pa je pri Centralnom komitetu KPJ formirana Komisija za rad među ženama, na čelu sa Milinom Pop Ivanovom. U godinama velike ekonomske krize (1930—1933) položaj žena radnica postao je još teži, što je doprinelo aktiviranju žena u različitim radničkim i studentskim akcijama, kojima je rukovodila tada ilegalna KPJ. One su se uključile u borbu za demokratska prava, protiv nacionalnog ugnjetavanja, protiv fašizma i rata, za poboljšanje ekonomskog položaja radnog naroda i dr.[4] U ovoj borbi mnoge žene su hapšene i maltretirane od strane policije, a nekoliko njih je i stradalo, među kojima su Božana Vučinić i Bosa Milićević.[5]
Na Sedmom kongresu Kominterne, održanom 1935. u Moskvi, pokrenuto je pitanje šireg angažovanja žena zalaganjem za ženske interese i njihovim uvođenjem u jedinstveni front protiv rata i fašizma.[4] Nakon ovoga dolazi do masivnijeg angažovanja KPJ u radu sa ženama, posebno kroz sindikate, studentske i ženske organizacije. Članice KPJ su po direktivama u svim krajevima Jugoslavije koristile već postojeća ženska društva za rad među ženama i osnivale nova društva, stvarale ženske sekcije u raznim društvenim organizacijama i sindikatima. Delovanjem u Ujedinjenom radničkom sindikalnom savezu (URSS), a posebno u sindikalnim podružnicama, koje su okupljale veliki broj žena radnica, kao što su sindikati tekstilnih i krojačkih radnika, Udruženje PTT službenika i Savez bankovnih, osiguravajućih, trgovačkih i industrijskih činovnika (SBOTIČ). Značajna aktivnost ostvarena je u Udruženju studentkinja Beogradskog univerziteta, koje je osnovano 1922. sa ciljem pružanja materijalne pomoći siromašnim studentkinjama, osnivanja doma studentkinja, osvešćivanju studentkinja u cilju ostvarivanja ravnopravnosti i dr.
Žene komunisti počele su se sredinom 1930-ih aktivnije uključivati u Ženski pokret, feminističko nestranačko udruženje koje je osnovano aprila 1919. kao Društvo za prosvećivanje žene i zaštitu njenih prava. Godine 1935. osnovana je Omladinska sekcija ženskog pokreta, u kojoj su se okupljale studentkinje i žene svih zanimanja — iz škola, kancelarija, fabrika, banaka, trgovina, raznih profesionalnih i sindikalnih organizacija. Posebnu aktivnost u Omladiskoj sekciji ostvarile su Mitra Mitrović, Dobrila Karapandžić, Bosa Cvetić i Olga Alkalaj, koje su 1936. pokrenule časopis Žena danas. Omladinska sekcija je bila naročito aktivna na Univerzitetu, jer su studentkinje činile većinu članova ovog pokreta.[6] Na inicijativu redakcije Žene danas pokrenuta je novembra 1939. akcija za pravo glasa žena. Posle određenih neslaganja, u ovu akciju uključila se i Alijansa ženskih pokreta i uz pomoć građanskih ženskih zborova održani su brojni zborovi u Beogradu, Nišu, Kragujevcu, Ljubljani, Mariboru, Novom Sadu, Subotici, Banja Luci, Skoplju, Tetovu, Kolašinu, Cetinju, Podgorici, Kotoru i dr.[7]
Peta zemaljska konferencija KPJ održana od 19. do 23. oktobra 1940. u Dubravi, kod Zagreba predstavljala je završni čin perioda konsolidacije i snaženja Komunističke partije započetkog 1937. godine. Ovaj period, između ostalog bio je obeležen i političkom aktivnošću žena i jačanjem njihove društvene pozicije, usled pojačanog rada KPJ među ženama, ali i pogoršanja njihovog položaja, kao i njihovog antifašističkog poleta. Na Konferenciji je učestvovalo 105 delegata, među kojima je bilo i nekoliko žena — Spasenija Cana Babović, Gordana Ivačković, Vukica Mitrović, Mara Naceva, Karla Njegovan, Leposava Stamenković i Vida Tomšič. Pored njih Konferenciji je prisustvovalo i grupa partijskih aktivista, koja je učestvovala u pripremama i obezbeđivanju rada konferencije, među njima su bile — Kata Dumbović, Tonka Zorić, Pepca Kardelj, Bosiljka Krajačić i Herta Has. Na Konferenciji je Vida Tomšič podnela Referat o radu među ženama, koji je dao teoretsko obrazloženje stava KPJ prema ženskom pokretu, kao pokretu sa izrazito klasnim karakterom i sadržajem, čiji se ciljevi ne smeju odvajati od ciljeva proleterske borbe. Konferencija je dala kritičku ocenu rada partijskih organizacija među ženama i pred KPJ postavila zadatak za poboljšanje tog rada. U svom referatu generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito istakao je da sve što su drugarice do tada učinile, postigle su same, bez pomoći drugova iz Partije, koji su im češće smetali u radu, nego što su im pomagali. Na kraju Konferencije izabran je Centralni komitet KPJ od 22 člana, među kojima su bile Spasenija Babović i Vida Tomšič.[8][9]
Stvaranje organizacije
urediNakon okupacije Jugoslavije 1941. Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) počela je sa pripremama za oružani ustanak protiv okupatora. U rad na organizaciji ustanka, angažovale su se i žene, koje su radile — na sakupljenju oružja i ratnog materijala za ustanak, brizi za smeštaj i čuvanje ilegalnih partijskih radnika, organizovanju i pohađanju sanitetskih kurseva, obavljanju kurirske službu i prikupljanju podatka o stanju i kretanju okupacionih snaga i njihovom radu. U zameničke komitete KPJ birane su i žene, a prilikom odlaska komunista muškaraca u prve partizanske odrede, one su preuzimale dužnosti u partijskim i skojevskim rukovodstvima. Na poziv Komunističke partije, veliki broj žena se u leto 1941. uključio u ustanak naroda Jugoslavije, gde su aktivno učestvovale u svim oblicima borbe i otpora, kao i u radu antifašističkih i revolucionarih organa vlasti. Na ovaj način one su prekinule sa patrijarhalnim načinom života i počele borbu za svoju emancipaciju.[10]
Žene su imale značajnu ulogu u snabdevanju prvih partizanskih jedinica hranom, odećom i sanitetskim materijalom. One su se takođe brinule za ranjenike u borbama. Uviđajući značaj žena u borbi, Komunistička partija je razvila širok politički rad među ženama. Na oslobođenoj i okupiranoj teritoriji, aktivi i odbori žena radili su na uključivanju žena u Narodnooslobodilački pokret (NOP). Preko tih odbora i aktiva žena stvarala se masovna i borbena organizacija — Antifašistički front žena (AFŽ). Seoski i gradski odbori povezivani su kroz razvitak organizacije u više odbora AFŽ. U stvaranju prvih organa narodne vlasti učestvovale su žene, koje su takođe birane u Narodnooslobodilačke odbore (NOO). Početkom 1942. Vrhovni štab i CK KPJ doneli su u Foči propise o zadacima, ustrojstvu i radu Narodnooslobodilačkih odbora (Fočanski propisi), prema kojima izborno pravo pored muškaraca imaju i žene. U nekim krajevima veliki broj žena izabran je u Narodnooslobodilačke odbore, a bilo je i Narodnooslobodilačkih odbora koji su isključivo sačinjavale žene, jer su muškarci otišli u rat ili su ranije ubijeni, odnosno oterani u logore. Narodnooslobodilački odbori imali su vrlo teške i odgovorne zadatke u toku rata, a u izvršavanju ovih zadataka imali su punu pomoć i podršku organizacija Antifašističkog fronta žena.[11]
Na oslobođenoj teritoriji tokom 1942. razvile su se vrlo snažne organizacije Antifašističkog fronta žena. Formirani su seoski, opštinski, sreski i u nekim krajima okružni odbori, koji su okupljali hiljade žena. Ovi odbori bili su vrlo aktivni u radu na angažovanju žena, u izvršavanju raznovrsnih zadataka, koji su se svakodnevno postavljali. U okupiranim gradovima, koji su imali jaču partijsku organizaciju, u isto vreme stvarale su se organizacije AFŽ. U specifičnim uslovima ilegalnog rada, žene su u gradovima obavljale sve poslove koji su im poveravani, iako su znale da svakog časa mogu biti uhapšene. U toku druge ratne godine, broj žena u redovima Narodnooslobodilačke vojske (NOVJ) stalno se povećavao, a u Hrvatskoj su formirane i ženske partizanske čete. Povećan je i broj partizanskih bolnica, a sanitetsko osoblje u njima pretežno su sačinjavale žene. Ovo je davalo nov kvalitet u radu organizacije. Posle formiranja velikog broja osnovnih i viših odbora AFŽ stvorene su mogućnosti da se oni organizaciono ujedinje i da se stvori jedinstvena antifašistička organizacija za čitavu zemlju. Zato je na predlog Centralnog komiteta KP Jugoslavije decembra 1942. u Bosanskom Petrovcu sazvana Prva konferencija Antifašističkog fronta žena.[11][12]
Osnivanje AFŽ
urediPrva zemaljska konferencija Antifašističkog fronta žena Jugoslavije održana je od 6. do 8. decembra 1942. u Bosanskom Petrovcu, koji se tada nalazio u sklopu slobodne Bihaćke republike. Na Konferenciji je učestvovalo 166 žena delegata iz svih krajeva, izuzev Slovenije i Makedonije, čije delegacije nisu mogle doći zbog neprijateljskih ofanziva. Konferenciju žena Jugoslavije otvorio je Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito, koji je u svom izlaganju odao priznanje ženama za njihovo učešće u borbi i radu za pobedu i ukazao na razvitak antifašističkog pokreta žena.[11][13]
Na Konferenciji su podneti referati — O antifašističkom pokretu žena u okviru Narodnooslobodilačke borbe, koji je podnela Mitra Mitrović i O organizacionim pitanjima i zadacima Antifašističkog fronta žena, koji je podnela Spasenija Cana Babović. Posle referata govorile su delegatkinje iz vojske i organizacija žena sa terena. Pored radnica i službenica, na Konferenciji je govorilo više žena delegata sa sela, koje su sa ponosom iznosile podatke o masovnom učešću seljanki u narodnoj borbi.[11][13]
U Rezoluciji, koja je doneta na Konferenciji, govorilo se o postignutim rezultatima, o cilju Antifašističkog fronta žena i postavljanju narednih zadataka, među kojima se kao najvažniji i najhitniji ističu — osnivanje organizacije Antifašističkog fronta žena u mestima u kojima ne postoje i njihovo organizaciono učvršćivanje i povezivanje; omasovljivanje organizacije Antifašističkog fronta žena i okupljanje najširih slojeva žena preko raznih oblika rada; veće angažovanje žena u izgradnji narodne vlasti i pomoć Antifašističkom veću narodnog oslobođenja Jugoslavije; razvijanje bratstva i jedinstva kroz masovni organizacioni i planski rad i radno takmičanje za pomoć jedinicama NOV i POJ; jačanje i učvršćivanje jedinstva fronta i pozadine i uključivanje žena zajedno sa muškarcima u oružane i diverzantske akcije protiv okupatora; planski i sistematski rad na političkom i kulturno-prosvetom uzdizanju žena i obuhvatanju nepismenih analfabetskim tečajevima; pokretanje lista Žena danas kao lista svih žena Jugoslavije.[11][13]
U Centralni odbor Antifašističkog fronta žena Jugoslavije izabrane su: Judita Alargić iz Vojvodine, Spasenija Babović radnica iz Beograda, Zora Brkić domaćica iz Mrkonjić Grada, Đina Vrbica[a] studentkinja iz Podgorice, Kata Vujaklija sa Banije, Maca Gržetić tekstilna radnica iz Zagreba, Dragica Karan predsednica AFŽ za Kordun; Olga Kovačić činovnica iz Zagreba, Vahida Maglajlić[b] iz Banja Luke, Nada Marković radnica iz Beograda, Danica Medan[v] seljanka iz Bosanske Krajine, Mitra Mitrović književnica iz Beograda, Mira Morača iz Bosanske Krajine, Marija Novak iz Dalmacije, Vanda Novosel iz Zagreba, Stana Tomašević učiteljica iz Bara, Nada Trbović iz Gorskog kotara, Kata Pejnović predsednica AFŽ za Liku, Mika Pećanac seljanka iz Drvara i Rašida Šakić iz Bihaća. Na prvoj sednici Centralnog odbora AFŽ izabran je Izvršni odbor u sastavu — predsednik Kata Pejinović, sekretar Vanda Novosel i članovi Spasenija Cana Babović, Mitra Mitrović i Mira Morača.[11][13]
Na proširenoj sednici Centralnog odbora AFŽ održanoj 25. i 26. oktobra 1943. u Jajcu, odlučeno je da se u skladu sa razvitkom organizacije, Centralni odbor proširi novim članicama — iz istočne Bosne: Melva Jakupović[g] i Nada Manojlović; iz Bosanske Krajine: Borislava Batos, Rada Vranješević, Fatima Mušanović i Soja Ćopić;[d] iz Vojvodine: Srbislava Kovačević i Mara Milošević; iz Sandžaka: Danica Rosić; iz Srbije: N. Vujović, Lepa Žujović, Julka Mešterović, Olga Milošević i Jara Ribnikar; iz Hrvatske: Anka Berus, Marija Kopitar, Bosiljka Krajačić, majka Nole (seljanka iz Dalmacije), Nada Sremec, Strina (seljanka iz Dugog Sela) i jedna žena iz Istre; iz Crne Gore: Danica Marinović i Bosa Pejović.[14]
Aktivnost AFŽ 1943—1945.
urediZaključci Prve zemaljske konferencije Antifašističkog fronta žena u praksi su brzo ostvareni. U januaru 1943. izašao je prvi ratni broj lista Žena danas, čije su urednice bile Mitra Mitrović i Olga Kovačić. U toku iste godine, u svim krajevima, formirane su organizacije Antifašističkog fronta žena, a postojeće su omasovljene. Osnovani su oblasni odbori, a u Hrvatskoj, Sloveniji i Crnoj Gori održane su konferencije ili kongresi i izabrani glavni odbori AFŽ.[15]
Krajem oktobra 1943. održana je proširena sednica Centralnog odbora AFŽ, kojoj je prisustvovalo više delegatkinja iz novoostvorenih organizacija. Raspravljano je o rezultatima i propustima u radu i odlučeno da se nastavi sa još širim angažovanjem žena u raznim oblicima borbe i rada. Zaključeno je i da se u skladu sa razvitkom organizacija Centralni odbor proširi novim članovima. U vreme održavanja Drugog zasedanja AVNOJ-a, novembra 1943. u Jajcu, 11 žena izabrano je za većnike AVNOJ (Judita Alargić, Cana Babović, Anka Berus, Maca Gržetić, Marija Ivančić, Mitra Mitrović, Mara Naceva, Kata Pejnović, Mara Osolnik, Nada Sremec i Mica Šlander), najvišeg predstavničkog i zakonodavnog tela Narodnoslobodarskog pokreta, dok su u Predsedništvo AVNOJ-a izabrane Cana Babović i Maca Gržetić.[16] Na brojnim sastancima, konferencijama, skupovima i mitinzima, koje je organizovao AFŽ, žene su se solidarisale sa odlukama AVNOJ i obavezale da će uložiti još veće napore za pobedu.[15]
Organizacije Antifašističkog fronta žena pružale su veliku pomoć Narodnooslobodilačkim odborima oko obrade zemlje i sakupljanja poljoprivrednih proizvoda. One su organizovale takmičenja u prikupljanju dobrovoljnih priloga za Narodnooslobodilačku vojsku, brinule se o ratnoj siročadi i deci, čiji su roditelji bili u partizanima, održavale higijenu u selima i sl. Za rukovodioce Antifašističkog fronta žena organizovani su seminari i kursevi na kojima su odbornice sticale potrebna znanja i prenosile ih ženama u svakodnevnom radu. U toku Narodnooslobodilačkog rata mnogo se radilo na opismenjavanju, pa je sa ženama, među kojima je bilo najviše nepismenih, održan veliki broj analfabetskih kurseva. Preko čitalačkih grupa, kao pogodnih formi rada sa širim krugom žena, upoznavane su sa aktuelnim događajima i vojno-političkom situacijom, a čitane su im i knjige kojima se raspolagalo. Organizacija Antifašističkog fronta žena bila je sastavni deo Jedinstvenog Narodnooslobodilačkog fronta Jugoslavije (JNOF), pa je aktivno učestvovala u svim njegovim akcijama.[15]
U toku Narodnooslobodilačkog rata u redovima jedinica NOV i POJ borilo se oko 100.000 žena, od čega je njih oko 25.000 poginulo je oružanoj borbi sa neprijateljem, a oko 40.000 žena je ranjeno, od čega su njih oko 3.000 ostale teški invalidi. Partizansku spomenicu 1941. dobile su 3.344 žene, a Ordenom narodnog heroja odlikovana je 91 žena, od čega su njih 74 odlikovane posthumno. Preko 2.000 žena postale su oficiri Narodnooslobodilačke vojske. Više od 600.000 žena odvedeno je u logore i tamnice gde su masovno ubijane. Pred kraj rata, u razne vidove borbe za pobedu nad okupatorom, bilo je uključeno preko dva miliona žena Jugoslavije.[17]
Predsedništvo AVNOJ-a je 29. januara 1945. Antifašistički front žena odlikovalo Ordenom narodnog oslobođenja — da bi se odalo zasluženo priznanje ženama svih naroda Jugoslavije za napore i žrtve koje su dale u Narodnooslobodilačkoj borbi, bilo kao majke naših junaka, bilo kao aktivni borci na frontu i u pozadini, da bi se pred našim narodima vidno istakle zasluge Antifašističkog fronta žena Jugoslavije, kako u borbi protiv fašističkog okupatora, tako i za izgradnju narodne vlasti.[18]
Bosna i Hercegovina
urediU toku priprema za ustanak, Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu posebnu pažnju posvetio je kadrovima iz redova žena. Kada je u leto 1941. veliki broj muškaraca članova KPJ odlazio iz gradova radi organizovanja i vođenja ustanka, žene su preuzimale dužnosti u partijskim i skojevskim rukovodstvima. Istovremeno je vođena briga o uključivanju žena u razne institucije i oblike rada Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP). Od razvitka ustanka u pojedinim krajevima zavisila je i masovnost učešća žena u toj borbi. Teror okupatora i ustaša, u vrlo kratkom roku, doveo je do naglog osamostaljivanja žena i one su se veoma brzo isticale u svim vidovima borbe protiv okupatora. U ovome su posebno prednjačile žene sa sela, koje su u ustaničkim krajima masovno učestvovale u Naronooslobodilačkom pokretu. U gradovima u kojima je KPJ imala svoje organizacije, kao što su Mostar, Banja Luka, Sarajevo, Tuzla i dr. ženama su poveravani razni teški zadaci, koji su bili deo ilegalne borbe. Mnoge žene su u toj borbi činile herojske podvige, žrtvujući sebe i svoje porodice. Komunistička partija razvila je intenzivan politički i ideološki rad među ženama u selima, na oslobođenoj teritoriji. Održavani su sastanci sa ženama i formirani aktivi odbora žena, pristalica NOP. Njihov zadatak bio je da što šire okupljaju žene i da politički deluju među njima. Za mnoge žene na selu je to je bilo prvo društveno-političko obrazovanje i stupanje u politički život.[19]
U oslobođenom Drvaru 21. avgusta 1941. održana je prva velika konferencija žena Drvara i okoline. To je bio značajan događaj za žene ovog kraja, jer su se tada po prvi put u istoriji okupile u tako velikom broju, manifestujući spremnost da se organizovano bore za slobodu. I u drugim krajima Bosne i Hercegovine žene su se organizovale u borbi protiv okupatora. Već u ustanku 1941. u selima Hercegovine formirani su aktivi žena, a nakon Treće neprijateljske ofanzive neki od tih aktiva su nastavili ilegalni rad za Narodnooslobodilački pokret. U toku ustanka 1941, a naročito kasnije, žene su dobrovoljno stupale u partizanske jedinice. Organizovani su kursevi za bolničarke, a briga oko nege ranjenika i snabdevanja partizanskih bolnica uglavnom je pripadala ženama. Prilikom osnivanja Narodnooslobodilačkih odbora u njih su birane i najaktivnije žene. Krajem 1941. Oblasni komitet KPJ za Bosansku Krajinu postavio je zadatke u pogledu organizovanog rada sa ženama, njihovog uključivanja u organe narodne vlasti, kao i prijema u Komunističku partiju većeg broja žena sa sela. Tada je osnovan i inicijativni odbor za formiranje Antifašističkog fronta žena.[20]
Početkom 1942, na teritoriji Fočanske republike, gde je boravio Vrhovni štab, Centralni komitet KPJ i Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu, razvijen je intenzivan politički rad i odmah se pristupilo stvaranju masovnih antifašističkih organizacija. Veliki broj žena iz Foče i okoline tada je uključen u politički život. Februar 1942. u Foči je održan veliki zbor kome je prisustvovalo preko 500 žena. Na tom zboru osnovan je Antifašistički savez žena Bosne i Hercegovine, izabran odbor i usvojena rezolucija o radu i zadacima žena. U Podgrmeču su 72 od 80 sela do polovine 1942. imala formirane organizacije žena. Do kraja iste godine na teritoriji srezova Ključ i Mrkonjić-Grad bilo je 25 seoskih odbora žena. U isto vreme osnovani su odbori žena u jajačkom srezu. U Cazinu je bilo organizovano oko 350 muslimanki, a organizacija žena uspešno se razvijala u Velikoj Kladuši i muslimanskim selima u okolini Bosanske Krupe. Na oslobođenoj teritoriji Bosanske krajine u organizaciji Antifašičkog fronta žena bilo je preko 40.000 žena koje su organizovane do kraja 1942, dok je radu seoskih Narodnooslobodilačkih odbora bilo oko 3.000 žena odbornica.[20]
Prva zemaljska konferencija Antifašistskog fronta žena imala je veliki značaj za dalje razvoj organizacije žena u Bosni i Hercegovini, a posebno u Bosanskoj Krajini. Posle konferencije organizovani su ilegalni gradski odbori AFŽ u okupiranom Sarajevu, Tuzli, Mostaru, Prijedoru, Banja Luci i drugim mestima. Marta 1942. formiran je Sreski odbor žena za Drvarski srez, a u toku 1942. i 1943. i drugi sreski, kao i okružni odbori AFŽ u zapadnoj Bosni. Prva oblasna konferencija Antifašističkog fronta žena za Bosansku Krajinu održana je 5. septembra 1943. u Podgrmeču. Konferencija je odredila naredne zadatke organizacije žena i izabrala Oblasni odbor AFŽ. U istočnoj Bosni organizacija Antifašistskog fronta žena razvijala se snažnije tokom 1942. i 1943, kada je osnovana većina odbora AFŽ. Oktobra 1943. u oslobođenoj Tuzli održana je Oblasna konferencija Antifašistskog fronta žena za istočnu Bosnu, na kojoj su sumirani uspesi i postavljani zadaci za budući rad. U toku 1944. ova organizacija je počela sa izadavnjem svog lista Žena kroz brobu, kao lista AFŽ za istočnu Bosnu.[20]
Dolaskom Desete hercegovačke udarne brigade na područji Hercegovine, posle bitke na Sutjesci juna 1943. stvoreni su mnogo povoljniji uslovi za rad masovnih organizacija Narodnooslobodilačkog pokreta. Antifašistički front žena u toku 1944. uspešno je razvijao svoj rad na uključivanju žena u NOP. Organizovano je 87 seoskih odbora AFŽ sa 3.694 članice, osam opštinskih, dva okružna i Oblasni odbor AFŽ za Hercegovinu, od 5 članova. U Gacku, Stocu i Mostaru postojale su ilegalne organizacije AFŽ. Po svojoj aktivnosti i masovnosti izdvajala se organizacija Mostara u kojoj je bilo oko 500 aktivnih žena. Novembra 1944. Oblasni odbor AFŽ počeo je da izdaje list Hercegovka, organ AFŽ za Hercegovinu.[20]
.jpg)
Organizacija Antifašističkog fronta žena u Bosni i Hercegovini razvijala su se pod neposrednim rukovodstvom organizacija i komiteta Komunističke partije. Oblasni odbori AFŽ delovali su samostalno, ali uz pomoć oblasnih komiteta KPJ, a Prvi kongres AFŽ Bosne i Hercegovine održan je od 8. do 12. juna 1945. u Sarajevu. Na Kongresu su referate podnele Lepa Perović i Olga Marasović, a poslednjeg dana je izabran Glavni odbor, kao i njegov Izvršni odbor, u sastavu — predsednica Radmila Begović, potpredsednice Mara Hodak i Samija Kurt i sekretar Lepa Perović.[21][22] Time je konstituisana organizacija AFŽ ove republike. Iste godine počeo je da izlazi list Nova žena, organ AFŽ Bosne i Hercegovine. Žene Bosne i Hercegovine su u toku Narodnooslobodilačkog rata prihvatile sve zadatke i učestvovale u svim oblicima borbe do konačnog oslobođenja, a u raznim aktivnostima bilo je angažovano oko pola miliona žena. Žene su bile uglavnom snaga u svim poslovima na oslobođenoj teritoriji. Veliki teret oko snabdevanja jedinica NOV i POJ odećom, obućom i potrebnim namirnicama preuzele su na sebe žene, jer su muškarci uglavnom nalazili u vojnim jedinicama. U leto 1942. formirana je Prva omladinska radna brigada, koja je angažovana u Saničkoj dolini, a kasnije su takve radne brigade osnivane u celoj Bosanskoj Krajini. One su, kao i druge radne jedinice, bile sastavljene uglavnom od devojaka i mlađih žena, a njihova uloga bila je veoma značajna u toku rata. Radne brigade prelazile su i više desetina kilometara, kada je trebalo u pojedinim akcijama sakupiti žito sa polja i preneti ga u partizanska skloništa.[23]
Zasluge organizacije Antifašističkog fronta žena Bosne i Hercegovina bile su velike u organizovanju prosvetno-zdravstvenih sekcija na oslobođenoj teritoriji, koje su se starale o osnovnim zdravstvenim uslovima, o ranjenim i iznemoglim i bolesnim ljudima. Kursevi za nepismene bili su organizovani u većini sela, pa je mnogo žena za vreme rata naučilo da čita i piše. Organizacije žena su u svojoj raznovrsnoj aktivnosti posebnu brigu posvećivale ratnoj siročadi i ostaloj nezbrinutoj deci. Značajna je uloga organizacija AFŽ i žena pojedinačno u stvaranju Narodnooslobodilačkog fronta Bosne i Hercegovine, kao opšte političke organizacije naroda Bosna i Hercegovine. Takođe, bilo je vidno učešće ženske omladine u organizacijama Saveza komunističke omladine (SKOJ) i Ujedinjenog saveza antifašističke omladine (USAO), čime su žene Bosne i Hercegovine radom i borbom ostvarile krupne zadatke na svojoj emancipaciji.[23]
Makedonija
urediU radu na pripremi ustanka, kao i u prvim oružanim akcijama, u Makedoniji aktivno su učestvovale žene. Sa razvitkom partizanskih jedinica povećavao se i broj žena u njima, gde su obavljale skoro sve dužnosti od boraca i bolničarki do rukovodećih funkcija na terenu i u jedinicama. Teror bugarske okupatorske vojske nad makedonskim narodom dobro su osetile žene Makedonije, a represalije okupatora pojačane su nakon napada partizana na policijsku stanicu u Prilepu, 11. oktobra 1941. čime je otpočeo ustanak u Makedoniji. Od oktobra 1941. masovna hapšenja u Makedoniji bila su učestala, a među više stotina uhapšenih i zlostavljanih, bio je i veliki broj žena. Krajem 1941. i početkom 1942. na pet procesa u Skoplju i Bitolju pred prekim vojnim sudovima osuđeno je 19 žena.[17]
U prve Narodnooslobodilačke odbore (NOO) birane su žene, koje su bile veoma uspešne u izvršavanju zadataka koje je rat nametao prvim organima narodne vlasti. Zasluga žena bila je velika u radu na pronalaženju stanova, smeštaju i čuvanju ilegalaca u toku rata, a kasnije su izvršavale razne zadatke na okupiranoj teritoriji. Partizanski odredi u Makedoniji su u jesen 1942. izvodili česte akcije na neprijateljska uporišta, nakon čega su stvorili prvu slobodnu teritoriju, koja je imala veliki značaj za dalje širenje i jačanje Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) na ovom prostoru. Stvaranju slobodne teritorije i pojačanom uticaju Komunističke partije (KPJ) u narodu okupator je odgovorio još masovnijim terorom. Zatvori i logori bili su puni antifašista, među kojima je bilo mnogo žena. U specijalnom ženskom odeljenju Prilepskog zatvora žene su svakodnevno saslušavane i mučene, a zatim su prebacivane u koncentracioni logor za žene kod Asenovgrada u Bugarskoj.[24]
U toku 1943. Narodnooslobodilačka borba se proširila na sve krajeve Makedonije i u toj borbi žene su preuzimale sve teže zadatke i dužnosti koje su im poveravane — bile su u organima NOP, rukovodstvima KPJ i operativnih zona, koje su formirane u proleće 1943. godine. Žene su radile na snabdevanju vojske, prikupljale su podatke o stanju i kretanju neprijateljskih jedinica i o tome obaveštavale partizanska rukovodstva, a posebno su se isticale u obavljanju obaveštajne i kurirske službe.[24]
U pojedinim gradovima u Makedoniji postojale su od 1941. ilegalne štamparije, u kojima su štampani razni materijali za potrebe Narodnooslobodilačkog pokreta, a taj posao su dobrim delom obavljale žene. Njima je najčešće poveravano iznošenje i rasturanje ilegalnog materijala. Više žena radilo je u ilegalnim štamparijama u Skoplju, Prilepu, Štipu i Kavadarcima. Organizacija ovih štamparija bila je dobro sprovedena da okupator do kraja rata nije uspeo da otkrije nijednu. Žene su učestvovale u pokretanju i izdavanju partijskih ilegalnih listova, a žena je bila urednik skopskog ilegalnog lista Vesnik, koji je izlazio od maja 1942. do juna 1943. godine. U oktobru 1944. pojavio se list Makedonka, organ Antifašističkog fronta žena.[24]
U toku 1943. stvorena je slobodna teritorija u zapadnoj Makedoniji, koja se osetno proširila nakon kapitulacije Italije, septembra 1943. godine. Na ovoj teritoriji bilo je središte Centralnog komiteta KP Makedonije i Glavnog štaba NOV i PO Makedonije, uled čega je ovde razvijen širok politički rad i razvoj masovnih antifašističkih organizacija. Decembra 1943. održan je Prvi kongres Antifašističke omladine Makedonije, a u Glavni odbor izabrano je sedam devojaka. U isto vreme, na oslobođenoj i neoslobođenoj teritoriji stvarani su prvi odbori Antifašistički front žena, koji su se brinuli o ishrani boraca, o lečenju ranjenih, bolesnih i nezbrinute dece, o kulturno-prosvetnom i zdravstvenom prosvećivanju žena i njihovom političkom uzdizanju. Među borcima koji su stupali u partizanske jedinice uvek je bilo žena, a najbrojnije su bile zastupljene u Prvoj makedonsko-kosovskoj udarnoj brigadi, čiji je zamenik političkog komesara bila Vera Aceva.[24]
Žene su se posebno isticale u radu partijskih organizacija Komunističke partije. Mesni komitet KPM za Kičevo početkom 1944. bio je sastavljen isključivo od žena i veoma je uspešno izvršavao sve zadatke koji su mu postavljani. Tokom 1944, na oslobođenoj teritoriji razvio se intenzivan politički rad, tokom koga su omasovljene postojeće i stvorene nove organizacije žena, koje su se sve više angažovale u radu Narodnooslobodilačkih odbora. U oslobođenom Skoplju 15. decembra 1944. održana je Prva konferencija Antifašističkog fronta žena Makedonije, na kojoj je formalno konstituisana ova organizacija. U toku rada konferencije Veselinka Malinska podnela je referat Stvaranje Antifašističkog fronta žena i njegovi zadaci danas, a podenti su i izveštaji sa terena o radu i rezultatima odobora AFŽ u gradovima i selima. Na Konferenciji je izabran Glavni odbor AFŽ od 26 članova i Izvršni odbor u sastavu — predsednica Vaska Ciriviri, potpredsednice Lefta Josifovska[đ] i Mara Naveca, a sekretar Veselinka Malinska.[24][25]
Slovenija
urediNakon okupacije, u Sloveniji je 26. aprila 1941. osnovan Oslobodilački front (sloven. Osvobodilna fronta) koji se borio za oslobođenje i ujedinjenje slovenačkog naroda. Do sredine iste godine formirani su odbori Oslobodilačkog fronta u čitavoj Sloveniji, a u ove odbore uključivane su i žene iz svih društvenih slojeva. Žene su učestvovale u svim oblicima organizovane borbe protiv okupatora, a na nekim sektorima rada su bile u većini, kao u organizovanju pomoći žrtvama fašističkog terora i partizanskim porodicama, u masovnoj obaveštajnoj kurirskoj službi itd. Na sanitetskim i radio-telegrafskim kursevima bile su takođe žene, koje su potom bile angažovane na radio-vezama i u radu Radiostanice Oslobodilačkog fronta u Ljubljani.[24]
Prilikom iseljavanja slovenačkih porodica u leto 1941. žene su se angažovale da bi im pomogle u hrani, opremi i dr. Pri Centralnom komitetu KP Slovenije postojala je Komisija za rad među ženama, koja se prilagođavala novostvorenim uslovima rada pod okupacijom, a u jesen 1941. osnovana je pri Izvršnom odboru Oslobodilačkog fronta posebna Komisija za rad sa ženama, koja je delovala u cilju što masovnijeg uključivanja žena u Narodnooslobodilački pokret i partizanske odrede. Slovenke su stupale u prve partizanske jedinice, u borbene grupe i Narodnu zaštitu. Među prvim poginulim partizanima u Gorenjskoj avgusta 1941. bile su tri žene. Seoske žene su pomagale prvim partizanskim jedinicama, organizovale za njih ishranu, sakrivale i negovale ranjenike, obavljale kurirske i obaveštajne zadatke.[24]
Na prvoj slobodnoj teritoriji u Sloveniji 1942. žene su organizovano radile na snabdevanju partizanskih jedinica hranom, sanitetskim materijalom, odećom i obućom. One su posebno vodile brigu o partizanskim bolnicama. Veliki značaj za žene u to vreme su imali izbori za mesne Narodnooslobodilačke odbore (NOO). Iako su na tom terenu bile većinom seoske žene sa kojima se manje politički radilo, one su masovno izašle na izbore. Više od jedne trećine sastava Narodnooslobodilačkih odbora bile su žene. Kako su muškarci odlazili u vojne jedinice, žene su u odborima samostalno i uspešno obavljale razne odgovorne i teške zadatke. Bilo je NO odbora u kojima su se duže vreme nalazile samo žene.[26]
U leto i jesen 1942. jake neprijateljske snage uspele su da potisnu partizanske jedinice sa slobodne teritorije, nakon čega su fašisti počinili teške zločine na tom terenu, što su žene veoma osetile. Oni su spalili na stotine domaćinstava od Notranjske preko Kočevja do Kupe. Masovno su ubijali i bacali u vatru žene, starce i decu, a mnogi su odvedeni u logore. U okruzima Novo Mesto, Kočevje, u Beloj Krajini i Ljubljani 1942. osnivaju se inicijativni odbori antifašističke ženske organizacije. Krajem 1942. više od polovine članova KPJ u Ljubljani su bile žene. Žene Ljubljane su do jeseni 1943. često demonstrirale protiv nečovečnih postupaka i mučenja ljudi u zatvorima i logorima, zahtevajući njihovo oslobođenje. Demonstracije su bile masovne, u njima je uzimalo učešće od 500 do više hiljada demonstranata.[26]
Januara 1943. Izvršni odbor Oslobodilačkog fronta Slovenije izdao je okružnicu u kojoj su određeni zadaci ženskih organizacija Oslobodilačkog fronta, što je između ostalog pospešilo osnivanje i razvijanje inicijativnih ženskih odbora. U martu 1943. IO OF je razmatrao rad ženskih antifašističkih organizacija i tada je imenovan Glavni inicijativni odbor Slovenačkog antifašističkog ženskog saveza (sloven. Slovenska protifašistična ženska zveza). Posle kapitulacije Italije, septembra 1943, oslobođen je veliki deo slovenačke teritorije. U Slovenačkom primorju i drugim krajevima, koji su bili pod italijanskom fašističkom vlašću, jedinice NOV i POJ dočekane su sa posebnim oduševljenjem. Formirano je nekoliko brigada, a među borcima bilo je na stotine žena. Žene su ulazile u redove Oslobodilačkog fronta, učestvovale u političkom i kulturno-prosvetnom radu i izvršavale zadatke koji su im postavljani, naročito oko snabdevanja vojske i brige za ranjenike.[26]
Žene su se najviše angažovale oko osnivanja i rada partizanskih škola, pa je svuda na slobodnim teritorijama za kratko vreme osnovano 477 takvih škola. Na Kočevskom zboru održanom 3. oktobra 1943. bila su 572 delegata, od čega 62 žene. Zbor je izabrao Slovenačko narodnooslobodilačko veće od 120 članova, među kojima i 12 žena. Istog meseca u Dolenjskoj održan je Prvi kongres Slovenačkog antifašističkog ženskog saveza (SPŽZ) na kome je učestvovalo 180 žena delegata. Na ovom skupu žene su govorile o uspesima u Narodnooslobodilačkoj borbi i daljim zadacima. Odlučeno je da se članice ove organizacije brže uključuju u rad organa narodne vlasti, da ulože još veće napore u radu na okupljanju žena i angažovanju čitavog stanovništva u Narodnooslobodilačku borbu. Rukovotvo SPŽS bilo je u sastavu — predsednica Angela Ocepek, sekretar Mara Rupena Osolnik i članovi: Marija Draksler Marjana, Dana Mišigoj, Helena Puhar, Mica Šlander i Zima Vrščaj. U jesen 1943. na slobodnoj teritoriji počinje da izlazi list Naša žena, organ Glavnog odbora Slovenačkog antifašističkog ženskog saveza. Ovaj list je nastao spajanjem listova Našim ženama, koji je izlazio u okrugu Novo Mesto od novembra 1942. i lista Naša žena, koji je izdavan u Ljubljani od decembra iste godine. Ženski listovi su izlazili u skoro svim pokrajinama Slovenije. Pored toga, žene su sarađivale u glasilu Oslobodilačkog fronta Slovenski poročevalac, kao i u mnogim brigadnim listovima.[26]
Posle velike nemačke ofanzive 1943. žene su pristupile sistematskom radu na sprovođenju zadataka postavljenih na Prvom kongresu SPŽZ. U Beloj Krajini je postojao Okružni odbor SPŽZ, a u ovom okrugu bilo je 9 rejonskih, 2 mesna i 130 seoskih odbora žena, a u 36 sela radile su poverenice. Organizacija žena u Slovenačkom primorju imala je Pokrajinski odbor i 11 okružnih odbora. Svaki okrug je imao od 5 do 8 rejona, a rejon je sačinjavalo prosečno 60 do 80 sela u kojima su postojali seoski odbori SPŽZ. Sa organizovanjem Oslobodilačkog fronta u Prekmurju 1944. počelo je i formiranje ženskih grupa. Tokom iste godine delovao je Pokrajinski odbor SPŽZ za Korušku. U sve aktivnosti Oslobodilačkog fronta masovno su se uključivale žene u Ljubljani. One su se posebno isticale u prikupljanju priloga za Narodnooslobodilački pokret. Na hiljade paketa, namirnica, odeće i obuće, kao i ostalih potrepština, žene su slale rodoljubima u zatvore i logore. U ovom gradu je 1944. mesečno sakupljano 270.000 lira pomoći za potrebe Oslobodilačkog fronta. Žene na selu su se takođe masovno isticale u radu za NOP. One su u svojim kućama mesecima krile i negovale ranjenike.[26]
Drugi kongres Slovenačkog antifašističkog ženskog saveza održan je 8. i 9. juna 1945. u Ljubljani i na njemu je SPŽZ promenio naziv u Antifašistički front žena Slovenije (sloven. Antifašistična fronta žena Slovenije). Tada je izabran Glavni odbor AFŽ Slovenije čije su rukovodstvo činile — predsednica Angela Ocepek, potpredsednica Ivanka Škapin,[e] sekretar Angela Mahnič i članice Zima Vržčaj, Ivanka Sadolšek Zala, Davorina Vevk, Marija Leskošek, Erna Muser, Helena Puhar, Marija Jordan, Andrina Levstvik, Dina Kozar, Jožica Toman, Ida Kovač, Vlada Šebek i Lojzka Čebohin.[27][28]
Srbija
urediPosle okupacije Jugoslavije, 1941. po direktivi Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju formirane su grupe za prikupljanje oružja i u tim grupama, koje su uspešno obavljale svoj zadatak, bilo je dosta žena. U Beogradu je maja 1941. u članstvo Komunističke partije (KPJ) primljeno više žena, tako da je od oko 400 članova KPJ u Beogradu bilo preko 100 žena, koje su raspoređene na rad u sedam rejonskih komiteta. U toku pripremama za ustanak, od članova i simpatizera KPJ organizovani su aktivi žena, a svaka članica aktiva radila je sa grupom od po 4–5 žena. U isto vreme održavani su sanitetski kursevi na kojima su pretežno bile pripadnice revolucionarne omladine. Žene Beograda dale su značajan doprinos organizovanju i radu partijske tehnike i štamparije. U udarnim grupama koje su vršile sabotaže i diverzije protiv okupatora, bilo je takođe mnogo žena. Žene su se posebno brinule za pronalaženje i održavanje stanova za ilegalce i za smeštaj partijske arhive, a Beograđanke su učestvovale u oružanoj borbi od prvih dana ustanka.[26]
Na početku ustanka u Srbiji, kada su formirani prvi partizanski odredi u njih je stupilo preko 50 žena, a u okupiranim gradovima u unutrašnjosti osnivani su pod rukovodstvom KPJ aktivi i grupe žena koje su izvršavale postavljene zadatke i širile uticaj KPJ među ženama. U ustaničkim mestima zapadne Srbije i Šumadije, gde su u leto 1941. dejstvovali prvi partizanski odredi, organizovane su grupe i aktivi žena po selima sa zadatkom da prikupljaju hranu i odeću za partizane i da obavljaju druge poslove za Narodnooslobodilački pokret (NOP). Kako se ustanak širio na druge delove Srbije, aktivi su formirani u mnogim selima kosmajskog, mladenovačkog, oplenačkog, orašačkog, lepeničkog, požarevačkog, timočkog, zaječarskog, niškog, leskovačkog, jablaničkog i drugih srezova. Do septembra 1941. u selima Toplice oformljena su 73 aktiva i grupe žena, a veći broj žena sa ovog područja stupio je u partizanske odrede.[29]
Organizovane žene su u saradnji sa Narodnooslobodilačkim odborima (NOO) obavljale glavne poslove oko ishrane i opreme boraca. U nekim selima žene su donosile šivaće mašine na jedno mesto i tu zajednički krojile i šile odeću za partizane. Tako su nastale prve partizanske radionice u Srbiji. Sredinom avgusta 1941. osnovana je u Petkovici prva radionica pri Mačvanskom partizanskom odredu. Žene koje su radile u njoj pripadale su odredu, polagale su partizansku zakletvu kao i svi borci i bile odvojene od svojih kuća. U selima Mačve osnovano je desetak partizanskih radionica u kojima je stalno radilo oko 120 žena na izradi rublja za partizane. I u drugim krajevima Srbije organizovane su ovakve radionice. Tako su u oslobođenom Užicu postojale četiri radionice u kojima je pored profesionalnih krojačica radio i veći broj priučenih žena. Oktobra 1941. u Čačku je organizovana ženska vojna radionica za šivenje rublja sa 30 šivaćih mašina. Posle završenog rada u radionicama su održavane političke i razne konferencije sa ženama, kao i priredbe sa kulturno-zabavnim programom.[29]
U oslobođenim mestima žene su organizovale i vodile narodne kuhinje i menze. U Užicu su postojale tri takve kuhinje u kojima se hranilo oko 3.500 lica. Na oslobođenoj teritoriji žene su bile uključene u razne forme političkog i kulturno-prosvetnog rada, a pored toga su održavale i posebne konferencije. Na jednoj masovnoj konferenciji u Čačku osnovan je odbor žena u koji su ušle predstavnice iz svih društvenih slojeva, a ovaj odbor je koordinirao akcije žena u Čačku. U leto i jesen 1941. na oslobođenoj teritoriji Užičke republike formirane su prve partizanske bolnice i ambulante. Žene su davale posteljinu i drugu opremu za bolnice, snabdevale ih potrebnim namirnicama, a one koje su završile sanitetske kurseve radile su u njima kao bolničarke i drugo osoblje.[29]
Za vreme Prve neprijateljske ofanzive i posle povlačenja glavnine partizanskih snaga iz Srbije, u jesen i zimu 1941. žene su se našle na udaru okupacionih snaga. U borbi protiv okupatora i domaćih izdajnika poginulo je na hiljade žena, a mnoge su oterane u koncentracione logore. Za nepune dve nedelje, oktobra 1941, nemačka kaznena ekspedicija ubila je 350 žena i 220 devojčica u Jadru, Tamnavi i Rađevini, a slično je bilo i u drugim krajevima. Okupator i njegovi saradnici su tokom zime 1941. i 1942, kao i kasnije, sprovodili strašan teror u Srbiji. U tim teškim danima žene su prihvatale partijske radnike i partizanske borce i brinule se o njima. Negovale ranjenike i bolesne partizane, bile obaveštajci i kuriri, rasturale propagandni materijal i bile oslonac partijskim radnicima u izvršavanju zadataka.[29]
U pojedinim okruzima Srbiji rad sa ženama razvijao se kontinuirano tokom čitavog Narodnooslobodilačkog rata. Od kraja 1941. i kasnije žene su se uključivale u sve forme rada Narodnooslobodilačkog pokreta u južnoj Srbiji. Na okupljanju žena i omladinki u selima su radile, uglavnom, partizanke iz odreda. Veliki broj žena iz Srbije bio je u partizanskim odredima i jedinicama Narodnooslobodilačke vojske (NOVJ). Prilikom formiranja Prve i Druge proleterske udarne brigade u njihovom sastavu bilo je preko 100 žena boraca, od kojih je skoro polovina poginula. Prve organizacije Antifašističkog fronta žena u Srbiji formirane su krajem 1942. u desetak sela Toplice. Tokom 1943. osnovane su organizacije u svim selima, kao i opštinski i sreski odbori AFŽ, a krajem godine i Okružni odbor AFŽ za Toplicu. Najveći broj organizacija Antifašističkog fronta žena na teritoriji leskovačkog okruga formiran je takođe tokom 1943. godine. Marta 1944. osnovan je Gradski odbor AFŽ Leskovca, a zatim i Okružni odbor AFŽ za Leskovac. Ovaj odbor je izdavao list Jablaničanka u borbi.[29]
Na teritoriji Kruševca tokom 1943. formirano je nekoliko mesnih odbora Antifašističkog fronta žena, a zatim su osnivane organizacije AFŽ na teritoriji niškog okruga. Krajem marta 1943. formiran je Sreski odbor AFŽ za kosmajski srez. Iste godine osnovane su i prve organizacije AFŽ u mladenovačkom, jaseničkom, aranđelovačkom i kolubarskom srezu, kao i na teritoriji požarevačkog okruga. U leto 1943. formiran je Gradski, a nešto kasnije i Sreski odbor AFŽ za Negotin. Početkom oktobra 1943. osnovan je Inicijativni oblasni odbor AFŽ za Sandžak, koji je izdavao list Nova žena. U ime Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju Petar Stambolić je januara 1944. inicirao stvaranje priremnog Glavnog odbora AFŽ Srbije, na čijem je čelu bila Kristina Đorđević.[30] Prodorom jedinica NOV i POJ u Srbiju i oslobođenjem većeg dela Srbije, u jesen 1944. stvoreni su uslovi da se svuda formiraju organizacije Antifašističkog fronta žena, koje su potom pružile veliku pomoć frontu. U oslobođenom Lebanu održana je 10. septembra 1944. prva Okružna konferencija AFŽ u Srbiji na kojoj je izabran novi prošireni Okružni odbor AFŽ. Posle toga održane su sreske i okružne konferencije AFŽ i u drugim krajevima Srbije.[31]
U Beogradu je 28. i 29. januara 1945. održan miting žena Srbije, na kome je izabran Glavni odbor AFŽ Srbije, od 98 članica. Predsedništvo Glavnog odbora činile su predsednica Ruža Pribićević, prva potpredsednica Spasenija Babović, druga potpredsednica Mara Miljković, prvi sekretar Razumena Petrović i drugi sekretar Jelena Popović.[30][32] Pored njih, članice Glavnog odbora između ostalih bile su — Saša Božović, Božidarka Damnjanović Kika, Milica Dedijer, Lepa Žujović, Savka Javorina, Julka Mešterović, Radenka Milovanović,[ž] Vida Milosavljević, Danica Milosavljević, Ljubinka Milosavljević, Mitra Mitrović, Slavka Morić, Mileva Planojević, Branka Savić, Isidora Sekulić, Bosa Cvetić i dr.[33] Tada je izašao i prvi broj lista Zora, organa AFŽ Srbije.[31]
Hrvatska
urediPo zadatku Komunističke partije Hrvatske (KPH) nakon okupacije Jugoslavije, 1941. formirani su aktivi žena koji se okupljali žene iz radničkih i ženskih društava. U prvim akcijama protiv okupatora u gradovima, žene su uzele aktivno učešće. Septembra 1941. u Zagrebu je osnovan Inicijativni odbor Antifašističkog fronta žena za Hrvatsku, ali on nije uspeo da svoju delatnost značajnije proširi, pa se pretvorio u rukovodstvo AFŽ Zagreba. Pre rata u Splitu je pri Mesnom komitetu KPJ postojala Komisija za rad sa ženama, koja je u jesen 1941. postala Gradski odbor AFŽ koji je za vreme okupacije delovao u teškim uslovima.[34]
Centralni komitet Komunističke partije Hrvatske izdao je početkom decembra 1941. okružnicu u kojoj su data uputstva za osnivanje organizacija Antifašističkog fronta žena. Istog meseca obrazovani su inicijativni odbori AFŽ na Kordunu i Lici, a uskoro i Baniji, koji su kasnije prerasli u okružne odbore AFŽ. Do polovine 1942. na teritoriji ovih okruga stvoreni su seoski, opštinski i kotarski odbori AFŽ, koji su na tom području uspeli da organizuju većinu žena i uključe ih u Narodnooslobodilački pokret (NOP). I u drugim krajevima osnivani su odbori žena u selima i gradovima.[34]
Juna 1942. održano je savetovanje Pokrajinskog komiteta KPH za Dalmaciju na kome su postavljeni zadaci u pogledu rada i formiranja organizacija Antifašističkog fronta žena. Prva konferencija AFŽ za južnu Dalmaciju održana je 10. avgusta 1942, a njen organizator bila je Neda Marović Stefanović, članica PK KPH za Dalmaciju. Na konferenciji je konstatovano da postoje organizacije žena u svim srezovima.[35] Do kraja 1942. organizacija AFŽ razvila se u celoj Dalmaciji, pa je Pokrajinski komitet KPH za Dalmaciju formirao Izvršni odbor AFŽ za Dalmaciju, čije su članice bile Vesela Šegvić, Milka Lasić, Juga Kesić, Marija Novak, Dobrila Kukoč i Katja Šperac.[36] Velike uspehe u radu postigao je Gradski odbor AFŽ u Splitu koji je organizovao oko 2.500 žena. Avgusta 1942. formiran je Inicijativni odbor AFŽ za Hrvatsko primorje, a do novembra iste godine formirani su opštinski i seoski odbori u svim kotarima.[34]
Tokom 1942. organizacije Antifašističkog fronta žena organizovane su i u Slavoniji, posebno u srezovima Daruvar, Pakrac, Podravska Slatina i Novska. Oktobra 1942. formirana je komisija AFŽ pri Povereništvu CK KPH za Slavoniju, koja je 28. decembra prerasla u Inicijativni oblasni odbor AFŽ za Slavoniju, koji su sačinjavle — predsednica Mara Nikolić, sekretar Bosiljka Krajačić i članice Maja Komar Jankes, Smilja Zmajić i Dušanka Ostojić. Krajem 1942. u Slavoniji su postojali seoski, opštinski i sreski odbori AFŽ u kotarima Nova Gradiška, Virovitica, Grubišno Polje, Osijek, Daruvar i dr.[37] Prva okružna konferencija AFŽ za Liku održana je 15. septembra 1942. u Šalamuniću, kod Korenice i njoj je prisustvovalo oko 160 delegata. U to vreme u Lici je delovalo 6 kotarskih, 19 opštinskih i 155 mesnih odbora AFŽ sa 1.399 odbornica. Konferencija je izabrala Okružni odbor od 15 članica. Predsednica je bila Kata Pejnović, a sekretar Jela Bičanić.[38]
Prva okružna konferencija AFŽ za Karlovac održana je 25. avgusta 1942. u Gornjem Budačkom, kod Vojnića, a na njoj su refetare o organizacionim i političkim zadacima podnele Maca Majstorović i Maca Gržetić.[39] U to vreme na oslobođenoj teritoriji Korduna delovalo je 5 kotarskih, 17 opštinskih i 187 seoskih odbora AFŽ sa 1.195 odbornica, a u celoj organizaciji bilo je 7.130 žena.[40] Inicijativni okružni odbor AFŽ za Baniju osnovan je na savetovanju žena održanom sredinom oktobra 1942, koje su organizovale Milka Vranješević i Lepa Perović, koju je CK KPH uputio na Baniju, kao pomoć partijskoj organizaciji. Nedugo potom na Baniju je upućena i Olga Kovačić. Nakon savetovanja pristupilo se učvršćivanju organizacija AFŽ, pa su tokom oktobra i novembra 1942. održane kotarske konferencije na kojima su birani kotarski odbori.[41] Istovremeno su vršene pripreme za Prvu okružnu konferenciju AFŽ za Baniju, koja je održana 10. januara 1943. kada je formiran Okružni odbor AFŽ.[42] Početkom decembra 1942. osnovan je Inicijativni okružni odbor AFŽ za Gorski Kotar, koji je rukovodio radom organizacije AFŽ u celom okrugu. Januara 1943. pored Okružnog odbora, na teritoriji Gorskog kotara delovala su tri kotarska rukovodstvo — u Ogulinu, Delnicama i Vrbovskom, kao i opštinski odbor u Drežnici i 38 seoskih odbora AFŽ, koje su radom obuhvatale preko 2.000 žena.[43]
Organizacije Antifašističkog fronta žena u Hrvatskoj uspele su se omasoviti do Prve zemaljske konferencije AFŽ Jugoslavije, decembra 1942. godine. Gotovo u svim okruzima postojali su Okružni odbori sa velikim brojem sreskih, opštinskih, gradskih i seoskih odbora AFŽ. Avgusta 1942. na Kordunu su postojala 202 seoska odbora sa 8.000 žena, a u Lici 321 opštinski, mesni i seoski odbor AFŽ sa oko 15.000 okupljenih žena. Ženske organizacije su postigle značajne rezultate u prikupljanju oružja, hrane, odeće i štamparskog materijala. One su prikupljale podatke o neprijatelju, gradile skloništa, zbrinjavale ranjenike i decu bez roditelja, obrađivale zemlju i obavljale sve druge poslove koje je zahtevala Narodnooslobodilačka borba. Veliki broj žena boraca nalazio se u jedinicama NOV i POJ. Avgusta 1942. formirana je u Lici Prva ženska partizanska četa, a u septembru i Druga ženska partizanska četa. U sastavu Šeste ličke proleterske divizije bilo je više od 600 žena boraca. Oktobra 1941. osnovana je prva partizanska bolnica na Petrovoj gori, a u decembru iste godine počinje formiranje partizanskog saniteta u Lici. Tokom 1942. i 1943. godine na čitavom području Hrvatske organizovana je sanitarna služba, u kojoj su pretežno radile žene.[10]
Nakon Prve zemaljske konferencije AFŽ Jugoslavije, U Hrvatskoj je decembra 1942. osnovan Sazivački odbor, koji je radio na pripremi za održavanje konferencije AFŽ Hrvatske. Ovaj odbor je polovinom decembra uputio okružnicu svim okružnim odborima AFŽ u kojoj se govorilo o postignutim uspesima i potrebi objedinjavanja rada svih organizacija. Tada je za 24. i 25. januar 1943. sazvana konferencija AFŽ Hrvatske, ali je početak Četvrte neprijateljske ofanzive sprečio njeno održavanje. Kako su neki delegati uspeli da dođu na ranije zakazanu konferenciju, Sazivački odbor je sa njima održao sastanak i formirao Izvršni odbor AFŽ Hrvatske.[10]
Izvršni odbor izvršio je obimne pripreme, nakon čega je Prva konferencija AFŽ Hrvatske održana od 11. do 13. juna 1943. uz prisustvo 80 delegata. Konferencija je prvog dana održana u Otočcu, a zbog neprijateljskog bombardovanja, nastavljena je u obližnjem selu Prozoru. Konferenciju je otvorila Kata Pejnović, predsednica AFŽ Jugoslavije. Potom je Anka Berus govorila o međunarodnim ratnim i političkim događajima, kao i o situaciji u zemlji, dok je Jela Bićanin govorila o organizacionim pitanjima AFŽ. Posle izveštaja i diskusije o radu, doneta je rezolucija i izabran je Glavni i Izvršni odbor AFŽ Hrvatske.[44] U Izvršni odbor izabrane su — predsednica Maca Gržetić, sekretar Jela Bićanin i članice Kata Pejinović, Anka Berus, Olga Kovačić, Nevenka Pajić, Vlatka Babić i Milica Vujičić. U Hrvatskoj su tada postojala dva oblasna odbora AFŽ, 14 okružnih, 49 sreskih, 125 opštinskih, 1.325 seoskih i 125 gradskih odbora AFŽ.[10]
Prva konferencija žena Hrvatske bila je značajna za dalji razvoj organizacije AFŽ. Žene su u praksi sprovodile donesene zaključke, a u tom cilju održano je više okružnih, sreskih, opštinskih i seoskih konferencija žena. Pored osvrta na rad u proteklom periodu i izvršavanja svakodnevnih zadataka, ubrzano su se osnivale nove organizacije AFŽ. Tako je početkom 1944. Hrvatska u svim krajevima imala oformljene i povezane organizacije AFŽ — od seoskih do oblasnih.[10]
Posebna pažnja poklonjena je organizacijama žena u Istri i Hrvatskom primorju, gde je u toku 1944. održano više skupova žena. U Rijeci je bilo više provala i hapšenja, što je otežalo rad sa ženama, jer su od 40 uhapšenih aktivista, juna 1944, njih 23 bile odbornice AFŽ, kao i glavna organizatorka AFŽ u Istri Štefanija Ravnić. Posle izvršenih priprema, održana je 22. i 23. juna 1944. u Rašporu Prva oblasna konferencija AFŽ za Istru i izabran njen Oblasni odbor čija je predsednica bila Dina Zlatić.[10]
U Hrvatskoj je tokom Narodnooslobodilačke borbe izlazio veći broj ženskih listova, čiji je tiraž bio i do 3.000 primeraka. Juna 1943. počeo je da izlazi list Žena u borbi, kao glasilo AFŽ Hrvatske. List istog naziva počeo je da izdaje marta 1942. Okružni odbor AFŽ za Liku, pa je on od juna 1943. promenio naziv u Ličanka žena u borbi. Od juna 1942. Sreski odbor AFŽ za Ogulin izdavao je list Drugarica. U avgustu 1942. Okružni odbor AFŽ za Kordun pokrenuo je list Reč žene, a decembra iste godine počela je da izlazi Primorka, organ AFŽ za Hrvatsko primorje. Januara 1943. pojavio se prvi broj lista Udarnica, organa Okružnog odbora AFŽ za Slavoniju. Polovinom aprila iste godine počeo je da se štampa list Dalmatinka u borbi, a pored njega u Dalmaciji su izlazili i lokalni listovi Korčulanka i Pelješčanka. Jula 1943. Okružni odbor AFŽ za Gorski kotar pokrenuo je list Rodoljupka. Mesec dana kasnije Okružni odbor AFŽ Čazme pokrenuo je list Glas žene, a Inicijativni odbor AFŽ Pokuplje pokrenuo je list Antifašistkinja. Iste godine pojavila se Banovka, list Okružnog odbora AFŽ za Baniju, i Antifašistkinja, organ Okružnog odbora AFŽ za Bjelovar. Jula 1943. u Istri je počeo da izlazi list Istranka (na italijanskom La dona Istriana). Iste godine u zbegu u El Šatu, u Egiptu, žene su izdavale list Žena Zbega. Ovi listovi su imali veliku ulogu u omasovljavanju, objedinjavanju i jačanju organizacije žena.[10]
U toku Narodnooslobodilačkog rata u Hrvatskoj žene su učestvovale u svim oblicima borbe. One su pružale punu pomoć Narodnooslobodilačkim odborima (NOO) i ostvarile uspešnu saradnju sa Narodnim frontom Hrvatske i Ujedinjenim savezom antifašističke omladine Hrvatske (USAO), posebno u političkom, propagandnom i kulturno-prosvetnom radu. Organizovani su i posebni kursevi za odbornice AFŽ kako bi se one tim putem osposobljavale za rad u ženskim organizacijama. Održavane su proslave Međunarodnog dana žena i tim povodom izdato je više brošura u kojima je izložen istorijat i objašnjen značaj proslave 8. marta. Organizacije Antifašističkog fronta žena Hrvatske su sa velikim uspesima dočekale oslobođenje zemlje.[10] Na Prvom kongresu AFŽ Hrvatske održanom u Zagrebu od 21. do 23. jula 1945. sumirani su rezultati dotadašnjeg rada i određeni naredni zadaci u obnovi i izgradnji zemlje. Referate na kongresu su podnele — Anka Berus o političkim problemima i Maca Gržetić o organizacionim zadacima. Na kraju Kongresa izabran je Glavni odbor AFŽ Hrvatske od 116 članica. Za predsednicu je ponovo izabrana Maca Gržetić, a za potpredsednicu Kata Pejnović.[45][46] Među članicama Glavnog odbora AFŽ Hrvatske bile su — Anka Berus, Kata Govorušić, Veda Zagorac, Dina Zlatić, Olga Kreačić, Slava Očko, Ruža Petrović, Nada Sremec i Marija Šoljan.[47]
Crna Gora
urediU toku priprema za ustanak u Crnoj Gori, Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku je poklonio dosta pažnje radu sa ženama. U Trinaestojulskom ustanku žene su aktivno učestvovale u opsadi i oslobađanju gradova, naročito kao sanitetsko osoblje i donosioci hrane i municije. Takođe, žene su bile glavna radna snaga na oslobođenoj teritoriji, gde su organizovano radile na sakupljanju žetve, izvlačenju hrane i ratnog materijala iz gradova, a takođe i na održavanju veze između fronta i pozadine. U toku ustanka počeo je da se širi i ostvaruje stav Komunističke partije Jugoslavije u pogledu ravnopravnosti žena i muškaraca. Žene su učestvovale u izboru prvih organa narodne vlasti, a među delegatima za izbor Odbora narodnog oslobođenja u Beranama 21. jula 1941. bile su dve žene.[23]
Rukovodstvo Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku postavilo je avgusta 1941. zadatak svim organizacijama Komunističke partije da što masovnije angažuju žene u Narodnooslobodilački pokret (NOP). Odlučeno je da se formiraju ženski odbori koji će raditi na okupljanju i političkom uzdizanju žena, a nastojalo se i da žene ravnopravno učestvuju u radu Narodnooslobodilačkih odbora (NOO). U mesne komitete KPJ birane su najistaknutije žene komunisti. U toku 1941. održavane su sreske i mesne partijske konferencije na kojima je, između ostalog, raspravljano o značaju političkog rada sa ženama. Posle ovih konferencija radilo se na formiranju posebnih ženskih odbora, pa su krajem 1941. i početkom 1942. na čitavoj slobodnoj teritoriji Crne Gore osnovani seoski i opštinski odbori žena. Na području Šavničkog sreza bilo je 90 seoskih i 6 opštinskih odbora žena, a u nekim mestima postojali su aktivi žena koji su se bavili istim poslovima kao i odbori žena. Početkom 1942. u nekim srezovima održavane su i sreske konferencije i formirani sreski odbori žena.[23]
I u okupiranim gradovima radilo se na organizovanju žena, pa je na Cetinju krajem 1941. formiran Gradski odbor žena. Žene su bile birane u sve seoske i većinu opštinskih Narodnooslobodilačkih odbora. Birane su i u sreske Narodnooslobodilačke odbore i izvršavale su sve zadatke koji su se postavljali pred organe narodne vlasti. Uloga žene posebno je došla do izražaja u partizanskom sanitetu i uopšte u zdravstvenom prosvećivanju stanovništva. U Piperima je avgusta 1941. održan dvomesečni sanitetski kurs koji je pohađalo oko 80 žena. Krajem 1941. i početkom 1942. održavano je više ovakvih kurseva. Na sanitetskim kursevima, pored stručne obuke koju su vršili lekari, održavana su i politička predavanja. Posle završetka kursa, žene su upućivane u jedinice i partizanske bolnice. Na slobodnoj teritoriji formirane su higijenske komisije koje su se brinule o zdravstvenoj zaštiti i prosvećivanju u selima.[23]
Velika aktivnost posvećena je radu na prosvećivanju i opismenjavanju žena. Organizovani su analfabetski kursevi, održavane razne priredbe i kulturne manifestacije. A od 1942. organizovane su proslave Međunarodnog dana žena 8. marta. Italijansko-četnička ofanziva protiv snaga Narodnooslobodilačkog pokreta u Crnoj Gori, u proleće 1942. omela je dalju aktivnost na slobodnim teritorijama. Posle povlačenja glavnine partizanskih snaga iz Crne Gore, usledio je progon i teror nad pristalicama Narodnooslobodilačkog pokreta, uključujući tu i žene. Među ilegalcima, koji su ostavljeni po partijskom zadatku na okupuranoj teritoriji, bio je izvestan broj žena koje su delovale u vrlo teškim uslovima. U situaciji masovnog terora i stradanja komunista i rodoljuba u Crnoj Gori, žene su pokazivale izuzetnu hrabrost i spremnost za borbu. Mnoge od njih su uhapšene i proganjane, a u toku rata kroz okupatorske i kvislinške zatvore i logore prošlo je ukupno 12.108 žena. U logorima je umrla 71, a streljane su ili obešene 1.754 žene.[23][48]
Ponovnim oslobođenjem znatnog dela teritorije Crne Gore, u leto 1943. pružile su se mogućnosti za obnovu ranijih i stvaranje novih organizacija žena. Krajem jula 1943. u Šavničkom srezu osnovani su sreski i opštinski inicijativni odbori Antifašističkog fronta žena, a zatim su i u drugim srezovima narednog meseca održani prošireni sastanci Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku, na kojima je odlučeno da se pristupi oživljavanju svih sektora partijskog rada, pa su određeni zadaci u pogledu stvaranja organizacija Antifašističkog fronta žena. Nakon kapitulacije Italije, septembra 1943. stvoreni su još povoljniji uslovi za razvijanje i organizaciono povezivanje Antifašističkog fronta žena u Crnoj Gori. Osnovan je Glavni inicijativni odbor AFŽ za Crnu Goru i sreski odbori AFŽ za Šavnik, Nikšić, Kolašin i Berane, a za srezove Bijelo Polje i Pljevlja formirani su inicijativni odbori. U isto vreme organizovani su okružni odbori za Podgoricu i Nikšić, kao i mnogi seoski i opštinski odbori.[23]
Kongres Antifašističkog fronta žena Crne Gore i Boke, kome je prisustvovalo oko 400 delegatkinja iz svih krajeva Crne Gore, održan je 5. decembra 1943. u Kolašinu. Na Kongresu je ocenjen dotadašnji rad i određeni naredni zadaci žena Crne Gore. Izabran je Glavni odbor AFŽ za Crnu Goru i Boku od 20 članica. Za predsednicu Glavnog odbora izabrana je Marija Mitrović, a za sekretara Lidija Jovanović. U Izvršni odbor ušle su članice: Danica Marinović, Bosa Đurović, Bosa Pejović, Dobrila Ojdanić i Đina Prlja. U toku priprema za Kongres povećana je aktivnost ženskih organizacija, pa je krajem 1943. u Antifašističkom frontu Crne Gore i Boke bilo učlanjeno oko 100.000 žena.[34][48][49]
Posle kongresa Antifašističkog fronta žena u Crnoj Gori, rad žena je bio još svestraniji. U januaru 1944. završeno je formiranje odbora AFŽ na čitavoj slobodnoj teritoriji, a značajno je porastao broj ilegalnih odbora u mestima koja je držao okupator. Politička i kulturno-prosvetna delatnost tih odbora bila je u stalnom usponu. Oživljavani su politički kursevi i mnogobrojne manifestacije na kojima su žene upoznavane sa ciljevima Narodnooslobodilačke borbe i aktuelnim političkim događajima u zemlji i svetu. Na narodnim zborovima i mitinzima, kojima su masovno prisustvovale žene, objašnjavane su odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a. Za proslavu Međunarodnog dana žena, 8. marta 1944, izvršene su obimne pripreme, umnožena je i deljena brošura 8. mart u kojoj je objašnjen značaj dana žena. U više mesta tim povodom održavani su zborovi na kojima je učestvovalo nekoliko hiljada žena, koje su ispoljavale svoju privrženost slobodi i spremnost da se bore do pobede.[34]
Organizacije Antifašističkog fronta žena u Crnoj Gori najviše su se angažovale na pripremi i slanju novih boraca u Narodnooslobodilačku vojsku (NOVJ), na prikupljanju dobrovoljnih priloga, izradi obuće i odeće za vojsku, obradi zemljišta i zbrinjavanju dece koja su ostala bez roditelja. Polovinom 1944. izvršena je reorganizacija AFŽ i njegov rad je postavljen na široj platformi. Formirani su širi odbori AFŽ koji su imali po nekoliko desetina članova, što je doprinelo omasovljavanju ove antifašističke ženske organizacije. Oslobođenjem mesta naseljenih muslimanskim stanovništvom, velika pažnja je posvećena radu sa Muslimankama, i u tim krajevima formirani su odbori koji su radili na okupljanju i prosvećivanju žena. Decembra 1944. na području Plava i Gusinja održane su 22 konferencije na kojima je učestvovalo 933 Muslimanki, a izabrani su i odbori AFŽ.[34]
Antifašistički front žena Crne Gore i Boke u svojim redovima je krajem 1944. imao oko 50.000 žena, a od 1. aprila 1944. počeo je da izdaje list Naša žena. U toku Narodnooslobodilačkog rata u Narodnooslobodilačkoj vojsci i partizanskim odredima Jugoslavije učestvovalo je 2.546 žena iz Crne Gore, od kojih su 483 poginule. Za izuzetnu hrabrost i zasluge osam Crnogorki odlikovano je Ordenom narodnog heroja.[34][48]
Vojvodina
urediNarodnooslobodilačka borba u Vojvodini razvijala se pod specifičnim uslovima, kojima je bila prilagođena i organizacija žena. Najrazvijenije organizacije Antifašističkog fronta žena bile su u Sremu, koji je bio centar oslobodilačke borbe u Vojvodini. U početku ustanka, kao i kasnije u toku rata, žene su obezbeđivale smeštaj ilegalaca i partizanskih grupa i prikupljale sanitetski i drugi materijal za potrebe partizanskih jedinica. Sredinom 1942. ustanak u Sremu bio je u punom poletu i tada je Okružni komitet KPJ za Srem dao uputstva sreskim komitetima KPJ o stvaranju organizacija Antifašističkog fronta žena. Nakon toga pristupilo se formiranju mesnih odbora, a do kraja godine stvorene su organizacije žena u oslobođenim selima i u nekim mestima gde se moralo raditi u strogoj ilegali, kao na primer u Zemunu. U Staroj Pazovi je krajem 1942. pored odbora AFŽ osnovan i pododbor žena Slovakinja.[31]
Početkom 1943. pristupilo se održavanju sreskih konferencija u Sremu, a do maja su izabrani sreski odbori AFŽ u zemunskom, rumskom, staropazovačkom, sremskomitrovačkom, iriškom i karlovačkom srezu. Na poluoslobođenoj teritoriji rumskog sreza u selu Subotištu 31. maja 1943. održana je Okružna konferencija AFŽ za Srem. Iz izlaganja pojedinih delegatkinja na konferenciji videlo se da je organizacija žena u Sremu postigla značajne uspehe. Bilo je sela u kojima su sve žene stupile u ovu antifašističku organizaciju. U rezoluciji, koja je tada doneta, konstatovano je da u organizaciji Antifašističkog fronta žena obuhvaćen srazmerno mali broj Hrvatica, Slovakinja i Mađarica. Na kraju je izabran Okružni odbor AFŽ za Srem, u koji su ušle predsednica Mileva Savić Olga,[z] sekretar Srbislava Kovačević Marija i članovi Mira Milošević, Dušanka Jovanović Branka, Dušanka Jeremić Sofija i Ivka Bobinec Milka.[50] U novembru 1943. u srezovima istočnog Srema bilo je šest sreskih i 67 mesnih odbora AFŽ sa oko 13.500 organizovanih žena. Tada su žene u Sremu organizovale takmičanje u prikupljanju priloga za vojvođanske brigade u istočnoj Bosni. Sakupljane su sve vrste namirnica, a rezultati su prikazani u posebnoj brošuri. Odbori AFŽ bili su aktivni u radu na političkom i kulturno-prosvetnom uzdizanju žena. U nekim selima radili su analfabetski kursevi koje su vodile učiteljice partizanskih škola, a postojali su i ženski horovi.[31]
Članice Inicijativnog pokrajinskog odbora AFŽ za Vojvodinu i Okružnog odbora AFŽ za Srem pripremile su materijal za list Vojvođanka u borbi, koji je počeo da izlazi u januaru 1944. u hiljadu primeraka. U njemu je sarađivalo dosta žena sa sela. Od jeseni 1943. do proleća 1944. u Sremu su održana četiri kratka politička kursa kroz koje je prošlo 60 članica mesnih i sreskih odbora AFŽ. U zapadnom Sremu organizacija Antifašističkog fronta žena se nešto sporije razvijala. Okružna konferencija AFŽ za zapadni Srem održana je 25. septembra 1944. u Moroviću i na njoj je izabran Okružni odbor od 19 članica, među kojima je bilo Srpkinja, Hrvatica, Rusinki i Slovakinja. Predsednica je bila Sata Milutinović, a sekretar Katica Vasić.[51][31]
U Vojvodini su u većim selima bila izgrađena skloništa (partizanske baze), u kojima su se po potrebi krili legalci i partizani, a služila su i za smeštaj propagandnog materijala, oružja i vojničke opreme. Pretežan deo poslova oko održavanja skloništa, smeštaja i ishrane ilegalaca pripadao je ženama. U jesen 1943. počelo je rad na formiranju organizacije Antifašističkog fronta žena u Banatu, a posle oslobođenja u Bačkoj. Oko 80% žena uključilo se u prve organizacije AFŽ u Banatu. Do kraja 1944. u svih pet okruga Bačke i Banata održane su okružne konferencije i izabrani su okružni odbori AFŽ. U Novom Sadu je 1. i 2. januara 1945. održana Pokrajinska konferencija AFŽ na kojoj je izabran Pokrajinski odbor AFŽ za Vojvodinu od 80 članica, čiji je predsedik bila Mira Milošević, a sekretar Srbislava Kovačević Marija.[11][52]
Kosovo i Metohija
uredi
Na početku okupacije Jugoslavije 1941. u organizaciji Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju bilo je oko 25 žena članova KPJ i kandidata. Uprkos radu Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) na uključivanju žena Albanki, Srpkinja, Turkinja, Crnogorski i dr. u Narodnooslobodilački pokret (NOP), žene na Kosovu i Metohiji su ostale odvojene od pokreta, jer se patrijarhalni mentalitet tamo najviše osećao. Malobrojne žene uključivale su se u rad organizacija NOP i to uglavnom one čiji su očevi, muževi, sinovi ili braća aktivno učestvovali u partizanskom pokretu ili bili članovi KPJ. U partijskim tehnikama u Prištini, Prizrenu, Uroševcu i Kosovskoj Mitrovici u toku rata radile su i žene. Za ilegalni rad na Kosovu i Metohiji značajne su bile baze i sklonište u pojedinim kućima, gde su se u uslovima neprekidnih progona i pretresa sklanjali ilegalci. U njima su radile partijske tehnike, a često su bila i skloništa propagandnog materijala i oružja. Žene su imale posebnu ulogu u čuvanju tih skloništa, smeštaju ilegalnih partijskih radnika, držanju straže i obavljanju kurirskih i obeštenih zadataka.[17]
U jesen 1941. u nekim mestima na Kosovu i Metohiji formirani su odbori Narodnooslobodilačkog fonda (NOF) u koje se uključuju žene. U to vreme u Đakovici su osnovani aktivi žena, u Kosovskoj Mitrovici sresko rukovodstvo žena i podbori u rejonima, a u Peći su formirane grupe žena sa kojima su radili članovi KPJ. Početkom 1942. u Peći je osnovan Gradski odbor žena i odbor žena u Vitomirici, dok su u drugim gradovima i selima delovale organizovane grupe žena. U toku 1943. i 1944. formirani su seoski, gradski i sreski odbori Antifašističkog fronta žena, a 20. marta 1945. održana je u Prištini Oblasna konferencija Antifašističkog fronta na kojoj je izbran prvi Oblasni odbor AFŽ za Kosovo i Metohiju, čiji su Sekretarijat sačinjavle — predsednica Sabrije Vokši, potpredsednik Mileva Lalić, sekretar Savka Kovačević i članovi Fetija Barjakatri, Danka Babović, Mensure Šaćiri i Jelica Vučić.[17][53]
Aktivnost AFŽ 1945—1953.
uredi1945—1947.
urediPo završetku Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, u Beogradu je od 17. do 19. juna 1945. održan Prvi kongres Antifašističkog fronta žena, kome je prisustvovalo preko 1.500 delegata. Kongresu je prisustvovao i predsednik Privremene vlade DFJ maršal Josip Broz Tito, koji je u svom govoru istakao nove zadatke AFŽ u mirnodopskim uslovima — učvršćenje narodne vlasti, vaspitanje dece, učvršćenje bratstva i jedinstva, izgradnja zemlje, rad na socijalnom polju, na zbrinjavanju dece, na pomoći invalidima i dr. Od žena se zahtevalo da nastave borbu koju su vodile tokom rata, samo se ona tada odnosila na obnovu zemlje. Na Kongresu je izabran Centralni odbor AFŽ od 84 članice, kao i njegovo Predsedništvo u koje su ušle — predsednica Spasenija Cana Babović, sekretar Vanda Novosel i članice: Marija Gržetić, Milica Dedijer, Blagojka Demnijeva, Mevla Jakupović, Lidija Jovanović, Pepca Kardelj, Olga Kreačić, Veselinka Malinska, Mitra Mitrović, Kata Pejnović, Bosa Pejović, Lepa Perović, Persa Prodanović, Milica Stojić i Vida Tomšič.[27][54][55][56][57]
Nedugo nakon kongresa AFŽ, održan je u Beogradu od 5. do 7. avgusta Prvi kongres Narodnog fronta Jugoslavije, na kome su doneta osnovna programska načela i utvrđena linija unutrašnje i spoljne politike. Takođe, usvojen je Statut organizacije, na osnovu koga je organizaciji promenjen naziv iz dotadašnjeg Jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta (JNOF) u Narodni front Jugoslavije (NFJ). U Narodnom frontu tada su bile zastupljene i druge masovne društveno-političke organizacije — Jedinstveni sindikati radnika i nameštenika (JSRN), Ujedinjeni savez antifašističke omladine (USAO) i Antifašistički front žena. Na kraju rada Kongresa izabran je Savezni odbor Narodnog fronta, u koji su ušle — Cana Babović, Radmila Begović, Anka Berus, Pepca Kardelj, Mara Naceva, Lepa Perović, Stojna Stefkova, Stana Tomašević, Vida Tomšič i Lidija Šentjurc.[58][59] Stvaranje Narodnog fronta kao jedinstvene političke organizacije imalo je za cilj da dodatno osnaži položaj Komunističke partije (KPJ) koja je uspela da od 1948. potisne ostale političke stranke i učvrsti svoj monopol vlasti. Narodni front postao je produžena ruka KPJ, preko koga je ona upravljala celokupnim političkim, ekonomskim, kulturnim i društvenim životom. Iako je i dalje formalno bio samostalna organizacija, Antifašistički front žena je ulaskom u Narodni front, postao njegov deo za rad sa ženama, zadužen za staranje o socijalnom zbrinjavanju dece, opismenjavanje i prosvećivanje žena u zaostalim krajevima, kao i razbijanje verske zatucanosti, patrijarhalnih stega i primitivizma.[60]
Za Treće zasedanje AVNOJ-a, održano u Beogradu od 7. do 10. avgusta 1945, na kome je AVNOJ prerastao u Privremenu narodnu skupštinu DFJ, izabrano je 368 većnika, od čega su njih 17 bile žene (Judita Alargić, Cana Babović, Anka Berus, Maca Gržetić, Kika Damnjanović, Marija Ivančić, Marija Jordan, Radmila Manojlović, Ljubinka Milosavljević, Mitra Mitrović, Mara Naceva, Kata Pejnović, Olga Petruševa, Mara Osolnik, Nada Sremec, Ljiljana Čalovska i Mica Šlander), dok su Cana Babović i Nara Naceva izabrane u Predsedništvo AVNOJ-a.[61] Privremena narodna skupština usvojila je 11. avgusta Zakon o izboru narodnih poslanika i Zakon o biračkim spiskovima, prema kome „biračko pravo imaju svi muški i ženski građani Jugoslavije koji su navršili 18 godina života”.[62]
Svoje stečeno biračko pravo žene Jugoslavije prvi put su iskoristile na izborima za Ustavotvornu skupštinu održanim 11. novembra 1945. godine. Kako je opozicija bojkotovala izbore, na njima je učestvovala samo lista Narodnog fronta Jugolavije, koja je dobila 90,4%, dok je „kutija bez liste” dobila 9,6% glasova.[63] Tada izabrana Ustavotvorna skupština imala je dva veća — Saveznu skupštinu (348 poslanika) i Skupštinu naroda (175 poslanika) sa ukupno 523 poslanika, od čega su 22 bile žene.[i] U Saveznu skupštinu izabrano je 9 (Stanka Veselinov, Kika Damnjanović, Milka Kufrin, Milka Minić, Ljubinka Milosavljević, Mara Naceva, Vida Tomšič, Elizabeta Frntić i Bosa Cvetić), a u Skupštinu naroda 13 žena (Vera Aceva, Cana Babović, Anka Berus, Pepca Kardelj, Muča Kerime, Veselinka Malinska, Radmila Manojlović, Mira Milošević, Mitra Mitrović, Zora Nikolić, Kata Pejnović, Ljiljana Čalovska i Lidija Šentjurc).[64] Usvajanjem Ustava FNRJ januara 1946. utemeljena je pravna ravnopravnost žena u Jugoslaviji, čime su žene u zakonodavnom smislu postale ravnopravni članovi društvene zajednice.[j][65]
Važan deo delovanja Antifašističkog fronta žena bio je politički i kulturno-prosvetni rad, koji je uglavnom bio baziran na obrazovanju i političkom pridobijanju žena. Opismenjavanje žena vršile su grupe organizovane oko sreskih organizacija AFŽ, koje su preuzimale odgovornost za opismenjavanje u susednim selima. Uprkos organizovanom radu, u rukovodstvu AFŽ vladalo je uverenje da proces prosvećivanja žena nije dao dovoljno dobre rezultate, pa je na Prvom plenumu AFŽ februara 1946. zaključeno da je nepismenost i dalje najozbiljnija prepreka za svaki dalji rad među ženama. Takođe, na Plenumu je izražena bojazan od skretanja u feminizam, jer su se u rad AFŽ uključile žene iz predratnih, humanitarnih organizacija.[65]
Nakon što je Narodna skupština FNRJ 28. aprila 1947. usvojila Prvi petogodišnji plan razvitka, AFŽ se kao deo Narodnog fronta, aktivno uključio u njegovo sprovođenje, a njegov glavni zadatak bio je da na kursevima objašnjava ženama šta taj plan znači za njihov položaj, da utiče na njih da se uključe u proizvodnju, zatim otvaranje dečjih ustanova za pomoć zaposlenoj ženi i uključivanje seoskih žena u društveno-politički život.[65]
1948—1953.
uredi
Drugi kongres AFŽ održan je od 25. do 27. januara 1948. u Beogradu i na njemu je od žena Jugoslavije zatraženo angažovanje u privredi i izvršenju Petogodišnjeg plana. Tokom Kongresa podneti su dva referata — O zadacima antifašistkinja Jugoslavije Cane Babović i O rezultatima rada Antifašističkog fronta žena i nekim organizacionim problemima Vande Novosel. Na Kongresu je usvojen Statut AFŽ Jugoslavije, prema kome je AFŽ — „demokratska antifašistička organizacija, koja je sastavni deo Naradnog fronta, okuplja žene Jugoslavije oko programa Naronog fronta, razvijajući najraznovrsnije forme rada među ženama, kako bi najšire mase žena što aktivnije učestvovale u društvenom i privrednom životu, u narodnoj vlasti, u izgradnji zemlje, stavarnju i organizovanju ustanova za majku i dete i vaspitanju dece, kao i svim drugim zadacima koji se stavljaju pred žene u izgradnji FNR Jugoslavije”.[66] Poslednjeg dana Kongres je izabrao Centralni i Izvršni odbor, a na prvoj sednici Centralnog odbora 31. januara izabrano je rukovodstvo AFŽ — predsednica Vida Tomšič, potpredsednice Milka Minić, Kata Pejnović, Mara Naceva i Desa Vlainić i sekretari Vanda Novosel i Mara Radić.[67][68][69][70]
.jpg)
Kako bi se ostvario zadati plan razvitka FNRJ očekivano je da se u njegovu realizaciju uključe i seoske žene, pa je jedan od zadataka aktivistkinja AFŽ bio da među njima propagiraju ulazak u zemljoradničke zadruge. U cilju ostvarenja plana, naglašavana je važnost kulturno-prosvetnog rada među ženama organizovanjem analfabetskih kurseva, čitalačkih grupa, jer bez obrazovanja žena njihovo učešće u proizvodnji nije moglo dati očekivane rezultate. Odluke donete na Drugom kongresu Narodnog fronta, održanom septembra 1947, obavezivale su Antifašistički front žena da izvrši mobilizaciju žena za rad u industriji i privredi, kao i širenje mreže dečjih obdaništa i rad na vaspitavanju dece.[66]
Narodni front Jugoslavije je na svom Trećem kongresu, održanom aprila 1949. usvojio Programsku deklaraciju, kojom je prihvatio program Komunističke partije Jugoslavije kao svoj i odredio KPJ kao vodeću snagu društva u okviru Narodnog fronta. Na Kongresu je naglašena uloga Narodnog fronta u socijalističkoj izgradnji zemlje i potreba da se među narodom razvije što veća aktivnost. U sklau sa ovime, AFŽ je na Trećem plenumu kao najvažniji zadatak postavo rad na objašnjavanju partijske politike i aktiviranje žena u okviru Narodnog fronta.[71]
Ravnopravnost žena, priznata u svim zakonskim propisima, kao i aktivno učešće u ratu i izgradnji zemlje, razvijanje brige za majku i decu – doprineli su da se iz godine u godinu povećavalo učešće žena u društvenom, ekonomskom i političkom životu. U toku 1950. došlo je do stagnacije, odnosno, povlačenja žena kako iz društvenog života, tako i sa funkcija koje su obavljale. Usled masovnog otpuštanja žena sa posla, kao i poteškoća na koje su nailazile prilikom zapošljavanja, u zbrinjavanju dece dok obavljaju radne dužnosti, zbog opterećenosti žene kućnim poslovima, pojavilo se shvatanje kako žena treba da se posveti samo kući i vaspitanju dece, te da za nju nije politički život. Nedovoljna obrazovanost i preopterećenost radom, doprineli su da na selu ponovo ožive stara patrijarhalna shvatanja.[71]
Treći kongres AFŽ održan je 28. i 29. oktobra 1950. u Zagrebu. Kongres je protekao u znaku mobilizacije ženskih organizacija za rešavanje problema zaposlene žene. Umesto dotadašnjeg rada ženskih organizacija na razvijanju političke aktivnosti kod žena domaćica, postavljeni su zadaci — briga za zaštitu majke, žene u proizvodnji i državnoj službi i smelije uvođenje žena u javne poslove.[72] U svom referatu, predsednica Vida Tomšič ukazala je na nedostatke koji postoje u radu organizacije, kao i na najvažnije zadatke, među kojima je glavni bio rad na kulturno-prosvetnom uzdizanju žena, koji se odvijao u raznovrsnim formama — analfabetski tečajevi, čitalačke grupe, predavanja, razni obrazovni i prosvetno-domaćički kursevima, seminari, koje su organizovali AFŽ, Narodni front ili narodna vlast. Prema rezoluciji donetoj na Trećem kongresu, AFŽ je ostao organizacija žena, ali je istovremeno postao sekcija Narodnog fronta, što je značilo da političkim i kulturno-prosvetnim radom rukovodi Narodni front.[73] Na Kongresu je izabran Centralni i Izvršni odbor, kao i rukovodstvo AFŽ — predsednica Vida Tomšič, potpredsednice Bosa Cvetić, Kata Pejnović i Mara Naceva i sekretar Marija Koš.[74][75][76]
Transformacija AFŽ
urediU periodu između Trećeg i Četvrtog kongresa Antifašističkog fronta žena, došlo je do promena u političkom, privrednom i društveno-političkom životu FNR Jugoslavije, koje su se odrazile na rad ženske organizacije. Veća samostalnost lokalnih organa vlasti, izvesna decentralizacija i kapmanja za suzbijanje birokratije izazvali su promene u radu društveno-političkih organizacija. Novembra 1952. održan je Šesti kongres KPJ na kome je došlo do transformacije Komunističke partije u Savez komunista Jugoslavije (SKJ), a januara 1953. održan je Četvrti kongres Narodnog fronta na kome se on transformisao u Socijalistički savez radnog naroda (SSRN). Kongres Narodnog fronta bavio se između ostalog i organizacionim pitanjem AFŽ. Tada je dato puno priznanje organizaciji AFŽ, za njenom radu na uzdizanju i opismenjavanju žena, ali je zamereno organizaciji da nije prilagođavala svoj sadržaj razvoju društva, pa je u mnogim krajevima rad sa ženama postao nedovoljan i tražio je promene.[73]
Četvrti kongres AFŽ održan je od 26. do 28. septembra 1953. u Beogradu. Otvorila ga je predsednica Vida Tomšič, koja je u Referatu mesto i uloga ženskih organizacija odala puno priznanje Antifašističkom frontu žena za njegovu ulogu u Narodnooslobodilačkom ratu i njegovoj posleratnoj aktivnosti. Ona je istakla da je AFŽ u proteklom vremenu kao deo Narodnog fronta radio na političkom vaspitavanju žena i rešavao pitanja vezana za položaj žena. Drugog dana Kongresa potpredsednica Bosa Cvetić podnela je Referat žena na selu i njena društvena aktivnost. U radu Kongresa učestvovao je i Milovan Đilas, član Sekretarijata Izvršnog komiteta CK SKJ, a tokom trodnevnog rada raspravljano je o mestu i ulozi ženskih organizacja u tadašnjoj etapi razvitka socijalističkih društvenih odnosa, prosvećivanju žena i njihovom zapošljavanju u privredi i o nekim organizacionim problemima.[72][77][78]
Poslednjeg dana Kongresa usvojena je Rezolucija o osnivanju Saveza ženskih društava, kojom je Antifašistički front žena transformisan u Savez ženskih društava. Kao glavni razlog za ovu promenu navedeno je da bi postojanje jedne, jednoobrazne i jednako organizovane ženske organizacije „suviše izdvajalo žene iz zajedničkih napora u rešavanju društvenih problema, podržavalo pogrešno mišljenje o tome da je pitanje položaja žene nekakvo odvojeno žensko pitanje, a ne pitanje naše društvene zajednice, pitanje svih boraca za socijalizam“.[79] Na kraju Kongresa izabran je Upravni odbor Saveza ženskih društava, koji je na prvoj sednici istog 28. septembra 1953. izabrao upravu Saveza — predsednica Bosa Cvetić, potpredsednica Mara Naceva i sekretar Marija Koš.[80]
.jpg)
Savez ženskih društava Jugoslavije (SŽD) nije bio čvrsta ženska organizacija, kao što je to ranije bio AFŽ, već je bio oblik društvenog delovanja građana na rešavanju specifičnih pitanja, koja naročito interesuju žene. Još na Četvrtom kongresu Narodnog fronta, januara 1953, usvojen je Statut Saocijalističkog saveza radnog naroda koji je predviđao da se pri osnovnim organizacijama SSRN mogu formirati sekcije, a pri odborima SSRN Komisije za rad sa ženama. Kako su u okviru AFŽ, u periodu između Trećeg i Četvrtog kongresa, formirana društva za napredovanje domaćinstva, za prosvećivanje žena i majki, za otvaranje dečjih ustanova, školskih kuhinja, za brigu o vaspitavanju školske dece i dr, Savez ženskih društava je objedinjavao njihov rad na nivou sreza, grada, oblasti, pokrajine, republike i federacije.[17]
Na konferecniji Saveza ženskih društava, održanoj u Zagrebu od 19. do 21. aprila 1961, raspravljalo se o nizu pitanja društvene aktivnosti žena, a naročito o obrazovanju i zapošljavanju žena, njihovim problemima u gradu i na selu i o učešću žena u organima društvenog upravljanja. Na Konferenciji je umesto Saveza ženskih društava, koji je predstavljao samo žensku organizaciju, stvorena nova društvena organizacija za rad sa ženama — Konferencija za društvenu aktivnost žena Jugoslavije, koja je predstavljala specijalizovane tribine Socijalističkog saveza radnog naroda u svim društveno-političkim zajednicama.[81][17][82][83]
Kongresi i konferencije
uredi| Spisak Kongresa i Konferencija Antifašističkog fronta žena Jugoslavije | ||||
|---|---|---|---|---|
| datum | skup | mesto | broj delegata | ref. |
| 8. decembar 1942. | Prva zemaljska konferencija AFŽ Jugoslavije | Bosanski Petrovac | 166 | [13] |
| 17—19. jun 1945. | Prvi kongres AFŽ Jugoslavije | Beograd | 1.500 | [27][55][56][57] |
| 25—27. januar 1948. | Drugi kongres AFŽ Jugoslavije | Beograd | [67][68][69][70] | |
| 28—29. oktobar 1950. | Treći kongres AFŽ Jugoslavije | Zagreb | 1.000 | [72][74][75][76] |
| 26—28. septembar 1953. | Četvrti kongres AFŽ Jugoslavije | Beograd | 500 | [84][77][78] |
| datum | skup | mesto | broj delegata | ref. |
|---|---|---|---|---|
| Bosna i Hercegovina | ||||
| 8—12. jun 1945. | Prvi kongres AFŽ Bosne i Hercegovine | Sarajevo | 1.300 | [21] |
| 12—13. jul 1947. | Drugi kongres AFŽ Bosne i Hercegovine | Sarajevo | 650 | [85] |
| Makedonija | ||||
| 15. decembar 1944. | Prva konferencija AFŽ Makedonije | Skoplje | [25] | |
| 30. jun—1. jul 1946. | Prvi kongres AFŽ Makedonije | Skoplje | [86] | |
| 27—28. jun 1948. | Drugi kongres AFŽ Makedonije | Skoplje | [87] | |
| Slovenija | ||||
| 17. oktobar 1943. | Prvi kongres Slovenačkog antifašističkog ženskog saveza | Dobrnič, kod Trebnja | [88] | |
| 9—10. jun 1945. | Drugi kongres Slovenačkog antifašističkog ženskog saveza | Ljubljana | [27] | |
| 12—13. decembar 1948. | Treći kongres AFŽ Slovenije | Ljubljana | [89] | |
| 15—16. novembar 1952. | Četvrti kongres AFŽ Slovenije | Ljubljana | [90] | |
| Srbija | ||||
| 1—2. januar 1945. | Pokrajinska konferencija AFŽ Vojvodine | Novi Sad | [52] | |
| 28—29. januar 1945. | Prvi antifašistički miting žena Srbije (imao značaj kongresa) | Beograd | [30] | |
| 18. april 1948. | Pokrajinska konferencija AFŽ Srbije za Vojvodinu | Novi Sad | 650 | [91] |
| 25—27. april 1948. | Drugi kongres AFŽ Srbije | Beograd | [92] | |
| 17. decembar 1950. | Četvrta pokrajinska konferencija AFŽ Srbije za Vojvodinu | Novi Sad | 268 | [93] |
| Hrvatska | ||||
| 11—13. jun 1943. | Prva konferencija AFŽ Hrvatske | Otočac | 80 | [44] |
| 21—23. jul 1945. | Prvi kongres AFŽ Hrvatske | Zagreb | [45] | |
| 10—11. jul 1949. | Drugi kongres AFŽ Hrvatske | Zagreb | [94] | |
| Crna Gora | ||||
| 5. decembar 1943. | Prvi kongres Antifašističkog fronta žena Crne Gore i Boke | Kolašin | [48] | |
| 12—13. oktobar 1947. | Prva konferencija Antifašističkog fronta žena Crne Gore (imala značaj kongresa) | Cetinje | [95] | |
| 23—24. maj 1949. | Treći kongres Antifašističkog fronta žena Crne Gore | Cetinje | 360 | [96] |
Predsednce AFŽ
uredi| Spisak predsednica Antifašističkog fronta žena Jugoslavije | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| saziv | skup | broj | foto | ime i prezime | početak mandata | kraj mandata | trajanje mandata | ref. |
| 1942—1945. | Osnivačka konferencija | 1 | 
|
Kata Pejnović 1899—1966 |
8. decembar 1942. | 19. jun 1945. | 2 godine, 193 dana | [13] |
| 1945—1948. | Prvi kongres | 2 | 
|
Spasenija Babović 1907—1977 |
19. jun 1945. | 31. januar 1948. | 2 godine, 226 dana | [27] |
| 1948—1950. | Drugi kongres | 3 | 
|
Vida Tomšič 1913—1998 |
31. januar 1948. | 29. oktobar 1950. | 5 godina, 240 dana | [67][70] |
| 1950—1953. | Treći kongres | 29. oktobar 1950. | 28. septembar 1953. | [72] | ||||
| organizacija | rb | ime i prezime | početak mandata | kraj mandata | trajanje mandata | ref. |
|---|---|---|---|---|---|---|
| AFŽ Bosne i Hercegovine | 1 | Radmila Begović | 12. jun 1945. | 13. jul 1947. | 2 godine, 313 dana | [21] |
| 13. jul 1947. | 20. april 1948. | [85] | ||||
| 2 | Dušanka Kovačević 1917—1985 |
20. april 1948. | 28. septembar 1953. | 5 godina, 161 dan | ||
| AFŽ Makedonije | 1 | Vaska Ciriviri 1898—1984 |
15. decembar 1944. | 1. jul 1946. | 3 godine, 196 dana | [25] |
| 1. jul 1946. | 28. jun 1948. | [86] | ||||
| 2 | Ljiljana Maneva 1917—2012 |
28. jun 1948. | 28. septembar 1953. | 5 godina, 92 dana | [87] | |
| AFŽ Slovenije | 1 | Angela Ocepek 1912—1959 |
17. oktobar 1943. | 10. jun 1945. | 9 godina, 346 dana | [88] |
| 10. jun 1945. | 13. decembar 1948. | [27] | ||||
| 13. decembar 1948. | 16. novembar 1952. | [89] | ||||
| 16. novembar 1952. | 28. septembar 1953. | [90] | ||||
| AFŽ Srbije | 1 | Ruža Pribićević 1890—1968 |
29. januar 1945. | 27. april 1948. | 3 godine, 89 dana | [30] |
| 2 | Judita Alargić 1917—2011 |
27. april 1948. | 28. septembar 1953. | 5 godina, 154 dana | [92] | |
| AFŽ Hrvatske | 1 | Marija Gržetić 1912—1991 |
13. jun 1943. | 23. jul 1945. | 6 godina, 28 dana | [44] |
| 23. jul 1945. | 11. jul 1949. | [45] | ||||
| 2 | Soka Krajačić 1917—1978 |
11. jul 1949. | 28. septembar 1953. | 4 godine, 79 dana | [94] | |
| AFŽ Crne Gore | 1 | Marija Mitrović 1881—1975 |
5. decembar 1943. | 14. oktobar 1947. | 3 godine, 313 dana | [48] |
| 1 | Lidija Jovanović 1914—2015 |
14. oktobar 1947. | 24. maj 1949. | 5 godina, 349 dana | [95] | |
| 24. maj 1949. | 28. septembar 1953. | [96] | ||||
Kratka hronologija
uredi| datum | događaj | ref. |
|---|---|---|
| 21. jul 1941. | U Beranama održana Skupština narodnih predstavnika na kojoj je izabran Sreski odbor narodnog oslobođenja od 21 člana, među kojima su bile i dve žene. Na Skupštini je učestvovalo 217 delegata, koji su izabrani na narodnim skupovima, na kojima su po prvi put u istoriji Crne Gore glasale žene. | [97] |
| 21. avgust 1941. | U Drvaru odžrana prva velika konferencija žena sa šireg drvarskog područja (prvi javni ženski politički skup u Bosni i Hercegovini). | [98] |
| 2. februar 1942. | U Foči Vrhovni štab NOP i DVJ objavio niz dokumenata (Fočanski propisi) sa uputstvima o radu „narodne vlasti”. Prema kojima izborno pravo pored muškaraca imaju i žene, kao i pravo na izbor u Narodnooslobodilačke odbore (NOO). | [99] |
| 25. avgust 1942. | U Trnavcu, kod Plitvičkih Jezera, formirana Prva ženska partizanska četa od 75 omladinki iz Like (prva ženska jedinica u NOVJ; kasnije su u Lici formirane još tri ženske čete). | [100] |
| 15. septembar 1942. | U Šalamuniću, kod Korenice održana Prva okružna konferencija AFŽ za Liku, na kojoj je za predsednicu Okružnog odbora izabrana Kata Pejnović (prva okružna konferecnija AFŽ u Hrvatskoj). | [38] |
| 6—8. decembar 1942. | U Bosanskom Petrovcu održana Prva zemaljska konferencija Antifašističkog fronta žena Jugoslavije, uz učešće 166 delegata. Izabran je Centralni odbor AFŽ, za čiju je predsednicu izabrana Kata Pejnović. | [13] |
| januar 1943. | U Driniću, kod Bosanskog Petrovca, u štampariji Vrhovnog štaba NOV i POJ štampan prvi broj lista Žena danas, organa AFŽ Jugoslavije | [101] |
| 8. mart 1943. | u Otočcu u štampariji OK KPH za Liku štampan prvi broj lista Žena u borbi, koji je izdavao Antifašistički odbor žena Like i bio prvi ženski list u Hrvatskoj. Juna 1943. promenio je naziv u Ličanka u borbi. | [102] |
| 31. maj 1943. | U Subotištu, kod Pećinaca, održana Okružna konferencija AFŽ za Srem, na kojoj je za predsednicu izabrana Mira Milošević (prva okružna konferencija AFŽ u Vojvodini). | [103] |
| 1. jun 1943. | U Otočcu počeo da izlazi list Žena u borbi, organ AFŽ Hrvatske. | [103] |
| 11—13. jun 1943. | U Otočcu održana Prva konferencija Antifašističkog fronta žena Hrvatske, na kojoj je izaban Glavni odbor, čija je predsednica bila Marija Gržetić. | [44] |
| 5—6. septembar 1943. | U Podgrmeču oržana Prva oblasna konferencija AFŽ za Bosansku Krajinu (prva oblasna konferencija AFŽ u BiH). | [104] |
| 17. oktobar 1943. | U Dobrniču, kod Trebnja održan Prvi kongres Slovenačkog antifašističkog ženskog saveza (SPŽZ), na kome je za predsednicu izabrana Angela Ocepek. | [88] |
| 25—26. oktobar 1943. | U Jajcu održana proširena sednica Centralnog odbora AFŽ Jugoslavije na kojoj je ovaj odbor dopunjen sa 23 nove članice. | [14] |
| 29—30. novembar 1943. | U Jajcu održano Drugo zasedanje AVNOJ-a. Među 269 izabranih većnika AVNOJ-a bilo je 11 žena, dok je na prethodnom Prvom zasedanju u Bihaću, među izabranih 78 većnika bila samo jedna žena. | [105] |
| 5. decembar 1943. | U Kolašinu održan Prvi kongres Antifašističkog fronta žena Crne Gore i Boke, na kome je izabran Glavni odbor, čija je predsednica bila Lidija Jovanović. | [48] |
| 1. april 1944. | Počeo da izlazi list Naša žena organ AFŽ Crne Gore i Boke. | [106] |
| oktobar 1944. | U Bitolju počeo da izlazi list Makedonka organ AFŽ Makedonije. | [107] |
| 15. decembar 1944. | U Skoplju održana Prva konferencija Antifašističkog fronta žena Makedonije, na kojoj je izabran Glavni odbor, čija je predsednica bila Vaska Ciriviri. | [25] |
| 1—2. januar 1945. | U Novom Sadu održana Pokrajinska konferencija Antifašističkog fronta žena Vojvodine na kojoj je izabran Pokrajinski odbor, čija je predsedica bila Mira Milošević. | [52] |
| 28—29. januar 1945. | U Beogradu održan Prvi antifašistički miting žena Srbije, na kome je izabran Glavni odbor, čija je predsednica bila Cana Babović. Istog dana počeo je da izlazi list Zora, organ AFŽ Srbije. | [30] |
| 29. januar 1945. | Predsedništvo AVNOJ-a odlikovalo Antfašistički front žena Ordenom narodnog oslobođenja. | [18] |
| 20. mart 1945. | U Prištini održana Oblasna konferencija Antifašističkog fronta Kosova i Metofije, na kojoj je izbran Oblasni odbor, čija je predsednica bila Sabrije Vokši. | [53] |
| 8—9. jun 1945. | U Ljubljani održan Drugi kongres Slovenačkog antifašističkog ženskog saveza (SPŽZ), na kome je izabran Glavni odbor, čija je predsednica ponovo bila Angela Ocepek. | [27] |
| 8—12. jun 1945. | U Sarajevu održan Prvi kongres Antifašističkog fronta žena Bosne i Hercegovine, na kome je izabran Glavni odbor, čija je predsednica bila Radmila Begović. | [21] |
| 17—18. jun 1945. | U Beogradu održan Prvi kongres AFŽ Jugoslavije, uz prisustvo 1.500 delegata, na kome je izabran novi Centralni odbor AFŽ, čiji je predsednik bila Cana Babović. | [27] |
| 21—23. jul 1945. | U Zagrebu održan Prvi kongres AFŽ Hrvatske, na kome je izabran novi Glavni odbor, čija je predsednica ponovo bila Marija Gržetić. | [45] |
| 11. avgust 1945. | Privremena narodna skupština DFJ donela Zakon o izboru narodnih poslanika i Zakon o biračkim spiskovima kojima su žene starije od 18 godina stekle biračko pravo. | [59] |
| 11. novembar 1945. | Održani izbori za Ustavotvornu skupštinu DFJ na kome su žene Jugoslavije po prvi put iskoristile svoje biračko pravo. Među tada izabranih 523 narodnih poslanika bile su 22 žene. | [63] |
| 25—27. januar 1948. | U Beogradu održan Drugi kongres AFŽ Jugoslavije, na kome je izabran novi Centralni odbor, za čiju je predsednicu izabrana Vida Tomšič. | [67] |
| 28—29. oktobar 1950. | U Zagrebu održan Treći kongres AFŽ Jugoslavije, uz prisustvo 1.000 delegata, na kome je izabran novi Centralni odbor, čija je predsednica ponovo bila Vida Tomšič. | [72] |
| 26—28. septembar 1953. | U Beogradu održan Četvrti kongres AFŽ Jugoslavije na kome je usvojena Rezolucija kojom je ova organizacija promenila naziv u Savez ženskih društava Jugoslavije. | [84] |
Galerija
uredi-
Grafika Žena kroz borbu -
Skup žena u Ličkom Čitluku 1941. -
Žena u borbi glasilo AFŽ Hrvatske -
Žene nose hranu partizanima na Dinari, 1943. -
Desa Karanović borac Četvrte proleterske brigade -
AFŽ u Pustoj Reci 1943. -
Predizborni plakat iz 1950. -
Plakat povodom 8. marta -
Partizanka Vida Stramenković Ivanović -
Predizborni plakat: Slovenko slobodna si i prvi put ćeš glasati -
Sastanak AFŽ u Pirotu 1944. -
Plakat za Treći kongres AFŽ Crne Gore 1949. -
Učešće žena u obnovi i izgradnji zemlje -
Plakat za Drugi kongres AFŽ Hrvatske 1949. -
Miting AFŽ u Prištini 8. marta 1945.
Vidi još
urediNapomene
uredi- ^ poginula maja 1943.
- ^ poginula aprila 1943.
- ^ poginula februara 1943.
- ^ supruga revolucionara Jusufa Jakupovića
- ^ majka književnika Branka Ćopića
- ^ Majka narodnog heroja Kuzmana Josifovskog
- ^ Majka narodnog heroja Mihaele Škapin
- ^ Majka narodnog heroja Luneta Milovanovića
- ^ Ubrzo potom poginula, pa je umesto nje izabrana Mira Milošević.
- ^ Žene narodne poslanice činile su 4,2% od ukupnog broja poslanika. Od 22 žene poslanice, njih 7 je izabrano u Srbiji, 5 u Makedoniji, 4 u Hrvatskoj, 3 u Sloveniji, 2 u Vojvodini i 1 u Bosni i Hercegovini.[54]
- ^ Član 24 Ustava FNRJ: „Žene su ravnopravne s muškarcima u svim oblastima državnog, privrednog i društveno-političkog života“.[65]
Reference
uredi- ^ Milosavljević 2021, str. 8–11.
- ^ Hronologija 1 1980, str. 71.
- ^ Milosavljević 2021, str. 17.
- ^ a b Milosavljević 2021, str. 19.
- ^ Žene Srbije 1975, str. 87.
- ^ Milosavljević 2021, str. 15.
- ^ Hronologija 1 1980, str. 278.
- ^ Hronologija 1 1980, str. 293.
- ^ Milosavljević 2021, str. 21—23.
- ^ a b v g d đ e ž Leksikon NOR 1 1980, str. 15.
- ^ a b v g d đ e Leksikon NOR 1 1980, str. 16.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 147.
- ^ a b v g d đ e Hronologija 2 1980, str. 148.
- ^ a b Hronologija 2 1980, str. 216.
- ^ a b v Leksikon NOR 1 1980, str. 17.
- ^ Skupštine SFRJ 1984, str. 41—43.
- ^ a b v g d đ Leksikon NOR 1 1980, str. 18.
- ^ a b „Predsedništvo AVNOJ-a odlikovalo je Antifašistički front žena Ordenom narodnog oslobođenja”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 30. 1. 1945. str. 1.
- ^ Leksikon NOR 1 1980, str. 11.
- ^ a b v g Leksikon NOR 1 1980, str. 12.
- ^ a b v g Hronologija 3 1980, str. 11.
- ^ „Završen je Prvi kongres antifašističkog fronta žena Bosne i Hercegovine”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 13. 6. 1945. str. 2.
- ^ a b v g d đ e Leksikon NOR 1 1980, str. 13.
- ^ a b v g d đ e Leksikon NOR 1 1980, str. 19.
- ^ a b v g Hronologija 2 1980, str. 322.
- ^ a b v g d đ Leksikon NOR 1 1980, str. 20.
- ^ a b v g d đ e ž Hronologija 3 1980, str. 12.
- ^ „U Ljubljani se održava Drugi kongres antifašistkinja Slovenije”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 10. 6. 1945. str. 2.
- ^ a b v g d Leksikon NOR 1 1980, str. 21.
- ^ a b v g d Hronologija 2 1980, str. 331.
- ^ a b v g d Leksikon NOR 1 1980, str. 22.
- ^ „Na jučerašnjem završnom zasedanju izabran je Glavni odbor ANtifašističkog fronta žena Srbije”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 30. 1. 1945. str. 5.
- ^ Žene Srbije 1975, str. 183.
- ^ a b v g d đ e Leksikon NOR 1 1980, str. 14.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 129.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 152.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 151.
- ^ a b Hronologija 2 1980, str. 135.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 132.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 138.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 139.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 155.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 149.
- ^ a b v g Hronologija 2 1980, str. 185.
- ^ a b v g Hronologija 3 1980, str. 15.
- ^ „I. kongres Antifašističke fronte žena Hrvatske”. antifasisticki-vjesnik.org. n.d.
- ^ Žene Hrvatske 1955, str. 91—92.
- ^ a b v g d đ Hronologija 2 1980, str. 231.
- ^ „Sedam decenija od osnivanja AFŽ za Crnu Goru I Boku”. muzejzena.me. n.d.
- ^ Žene Srbije 1975, str. 819.
- ^ Žene Srbije 1975, str. 836.
- ^ a b v Hronologija 2 1980, str. 325.
- ^ a b Hronologija 2 1980, str. 340.
- ^ a b Milosavljević 2021, str. 52.
- ^ a b „Prvi dan kongresa antifašistkinja Jugoslavije”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 18. 6. 1945. str. 1.
- ^ a b „Drugi dan kongresa antifašistkinja Jugoslavije”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 19. 6. 1945. str. 2.
- ^ a b „Treći dan kongresa antifašistkinja Jugoslavije”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 20. 6. 1945. str. 1.
- ^ „Izabran je Savezni odbor Narodnog fronta Jugoslavije”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 8. 8. 1945. str. 2.
- ^ a b Hronologija 3 1980, str. 16.
- ^ Milosavljević 2021, str. 51.
- ^ Skupštine SFRJ 1984, str. 94—99.
- ^ „Zakon o biračkim spiskovima”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 11. 8. 1945. str. 2.
- ^ a b Hronologija 3 1980, str. 19.
- ^ Skupštine SFRJ 1984, str. 147—168.
- ^ a b v g Milosavljević 2021, str. 53.
- ^ a b Milosavljević 2021, str. 54.
- ^ a b v g Hronologija 3 1980, str. 57.
- ^ a b „U prisustvu maršala Tita otvoren je juče u Beogradu Drugi kongres Antifašističkog fronta žena Jugoslavije”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 28. 1. 1948. str. 1.
- ^ a b „Izbor Izvršnog odbora i Plenuma Centralnog odbora AFŽ Jugoslavije”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 28. 1. 1948. str. 2.
- ^ a b v „Prvi sastanak novoizabranog Centralnog odbora Antifašističkog fronta žena Jugoslavije”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 1. 2. 1948. str. 1.
- ^ a b Milosavljević 2021, str. 55.
- ^ a b v g d Hronologija 3 1980, str. 96.
- ^ a b Milosavljević 2021, str. 56.
- ^ a b „Žene Jugoslavije u borbi za izgradnju svoje socijalističke zemlje — za mir u svetu”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 29. 10. 1950. str. 1.
- ^ a b „Govor maršala Tita na Trećem kongresu AFŽ”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 30. 10. 1950. str. 1.
- ^ a b „Uložimo sve napore da podignemo našu decu u duhu svetlih prinicipa za koje se bore naši narodi”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 30. 10. 1950. str. 3.
- ^ a b „Problemi žena su problemi socijalističkog društva”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 27. 9. 1953. str. 1.
- ^ a b „Žena na selu i njena društvena aktivnost”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 28. 9. 1953. str. 1.
- ^ Milosavljević 2021, str. 57.
- ^ „Konstituisao se Upravi odbor Saveza ženskih društava”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 29. 9. 1953. str. 2.
- ^ Hronologija 3 1980, str. 196.
- ^ „Konferencija Saveza ženskih društava Jugoslavije”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 20. 4. 1961. str. 7.
- ^ „Osnovana Konferencija za društvenu aktivnost žena Jugoslavije”. istorijskenovine.unilib.rs. Borba. 22. 4. 1961. str. 6.
- ^ a b Hronologija 3 1980, str. 122.
- ^ a b Hronologija 3 1980, str. 51.
- ^ a b Hronologija 3 1980, str. 33.
- ^ a b Hronologija 3 1980, str. 64.
- ^ a b v Hronologija 2 1980, str. 214.
- ^ a b Hronologija 3 1980, str. 72.
- ^ a b Hronologija 3 1980, str. 113.
- ^ Hronologija 3 1980, str. 60.
- ^ a b Hronologija 3 1980, str. 61.
- ^ Hronologija 3 1980, str. 97.
- ^ a b Hronologija 3 1980, str. 84.
- ^ a b Hronologija 3 1980, str. 53.
- ^ a b Hronologija 3 1980, str. 82.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 39.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 52.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 96.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 131.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 160.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 102.
- ^ a b Hronologija 2 1980, str. 182.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 201.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 227.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 257.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 313.
Literatura
uredi- Žene Hrvatske u Narodnooslobodilačkoj borbi, tom II (PDF). Zagreb: Glavni odbor Saveza ženskih društava Hrvatske. 1955. COBISS.SR 29424903
- Vojna enciklopedija tom I. Beograd. 1970. COBISS.SR 72911623
- Žene Srbije u Narodnooslobodilačkoj borbi (PDF). Beograd: Prosveta/Nolit. 1975. COBISS.SR 162155015
- Žene Bosne i Hercegovine u Narodnooslobodilačkoj borbi 1941—1945. godine — sjećanje učesnika (PDF). Sarajevo: Svjetlost. 1977. COBISS.SR 32313868
- Mala enciklopedija Prosveta tom I. Beograd: Prosveta. 1978. COBISS.SR 445703
- Leksikon Narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji 1941—1945. tom I. Beograd—Ljubljana: Narodna knjiga—Partizanska knjiga. 1980. COBISS.SR 49291527
- Hronologija radničkog pokreta i SKJ 1919—1979. tom I 1919—1941. Beograd: Narodna knjiga; Institut za savremenu istoriju. 1980. COBISS.SR 1539739342
- Hronologija radničkog pokreta i SKJ 1919—1979. tom II 1941—1945. Beograd: Narodna knjiga; Institut za savremenu istoriju. 1980. COBISS.SR 49272583
- Hronologija radničkog pokreta i SKJ 1919—1979. tom III 1945—1979. Beograd: Narodna knjiga; Institut za savremenu istoriju. 1980. COBISS.SR 1539739598
- Od AVNOJA do delegatske skupštine — većnici, poslanici, delegati, dokumenta. Beograd: Radnička štampa. 1984. COBISS.SR 186144007
- Stojaković, Gordana (2011). Rodna perspektiva novina Antifašističkog fronta žena (1945—1953) (PDF). Novi Sad: Zavod za ravnopravnost polova.
- Milosavljević, Kristina (2021). Osnivački kongres Antifašističkog fronta žena Jugoslavije (1942) (PDF). Beograd: Univerzitet u Beogradu Filozofski fakultet Odeljenje za istoriju.
Spoljašnje veze
uredi- „ARHIV ANTIFAŠISTIČKE BORBE ŽENA BOSNE I HERCEGOVINE I JUGOSLAVIJE”. afzarhiv.org. n.d.
- „Istorija ženskog pokreta”. womenngo.org.yu. n.d.
