Biser

Biser je sjajna, sedefasta materija koja se stvara u mekom tkivu (specifično mantiji) mekušaca bisernih školjki</ref>. ili drugih životinja, kao što je Conulariida. Poput školjki mekušaca, biser se sastoji od kalcijum karbonata (uglavnom aragonita ili smeše aragonita i kalcita) u malom kristalnom obliku, koji je deponovan u koncentričnim slojevima. Idealni biser je perfektno okrugao i gladak, ali je poznato i mnoštvo drugih oblika, koji se nazivaju baroknim biserima. Prirodni biseri vrhunskog kvaliteta su visoko cenjeni kao drago kamenje i lepi predmeti već dugi niz vekova. Zbog toga je biser postao metafora za nešto retko, fino, divno i vredno.

Biser
Razni biseri
Opšte informacije
Kategorija	Karbonatni mineral, protein
Formula	Kalcijum karbonat, CaCO3 Konhiolin
Struncova klasifikacija	05.AB
Kristalne sisteme	Ortorombni
Identifikacija
Boja	bela, roza, srebrna, krem, braon, zelena, plava, crna, žuta, narandžasta, zlatna, ljubičasta, irizacija
Cepljivost	Nema
Prelom	Neujednačena
Tvrdoća po Mosu	2,5–4,5
Ogreb	beo
Specifična težina	2,60–2,85
Indeks prelamanja	Obični biser: 1,52-1,66 Crni biser: 1.53-1.69
Dvojno prelamanje	0,156
Pleohroizam	Odsutan
Disperzija	Nema
Ultravioletna fluorescencija	Beli biseri: svetloplavo do svetložutog; Žuti i zlatni biseri: žutozeleno, zelenkasto smeže do tamnosmeđeg; Crni biseri: obično roze do narandžasto-crvenog

Nastajanje bisera

crni biser i ljuštura

Sve školjke se hrane pasivno, što znači da „čekaju“ da im sitan plen dođe do usta zahvaljujući strujanju vode. U filtriranju hrane, značajnu ulogu imaju i škrge. Tada one otvaraju kapke svoje ljušture koja ih inače štiti. Međutim, dešava se da tom prilikom zrno peska ili kakvo drugo nepoželjno telo ili biće upadne unutar školjke. Neke školjke, kao što je ostriga, tada oblažu to telo slojem sedefa, kojim su inače obložene i unutrašnje strane njihovih kapaka. Sedef se luči iz plašta. Na taj način one sprečavaju da zrno peska izgrebe njihovo mekano telo. Tako nastaje biser, koji u svom središtu sadrži zrno peska ili već neki drugi predmet ili biće. Najkvalitetniji sedef luči školjka toplih mora Meleagrina margarifera, a proizvode ga i neke slatkovodne školjke (Margaritana margaritifera), ali su njihovi biseri sitniji i manje kvalitetni.

Sastav

Biser je sačinjen od sedefa koji se sastoji od kalcijum karbonata, dakle sličan je kredi. Biser ima kristaličnu strukturu i sastoji se, kao i ljuštura, od 80 do 92% kalcijum karbonata (CaCO₃) u njegovom primarnom obliku koji se zove argonit. Osim toga se sastoji od sekundarne forme kalcijum karbonata, kalcita, te od vode. Kristali rastu u obliku pločica i slojevito su nanizani. Kad se biser u sredini prepolovi vide se slojevi koji izgledaju kao prstenovi stabla. Pločice su međusobno povezane organskom mešavinom belančevina i konhiolina. Na taj su način biseri nelomljivi i otporni na udarce. Sastavni delovi sedefa i bisera su identični, razlikuju se samo po količini sastavnih elemenata, sedef se npr. sastoji od više vode. Biseri su tvrđi i otporniji od sedefa. Tvrdoća bisera iznosi 2,5-4,5 na Mosovoj skali.

Sjaj bisera nastaje zbog refleksije i loma svetla na kristalnim granicama kalcijum karbonata i molekula vode koji su to smešteni. Sjaj je finiji, što su slojevi tanji (interferencija). Biseri se nakon određenog vremena počinju sušiti, što uzrokuje promenu organskih sastojaka i početak procesa starenja. Boja bisera (od belih preko žutih do roza i sivih ) zavisi od vrste biserne školjke, životnog prostora i temperature vode. Biseri se mogu izvan školjke bojiti svim bojama, ali oni ne podnose vrućinu, kao ni dodir sa bazama ili kiselinama.

Oblici i boje

Oblik ne mora da im bude potpuno pravilan, ali su najcenjeniji oni koji su loptasti ili u obliku suze, koji su dosta retki. Veličina bisera može biti različita: najmanji su teški tek nešto više od 10 mg, dok najveći, tzv. barokni biseri, dostižu težinu od oko 90 grama. Boja bisera, koja zavisi od vrste školjke i njenog neposrednog okruženja, varira od crne, preko različitih nijansi sive, plave, zelene, ljubičaste i žućkaste, do bele. Najkvalitetniji morski (tzv. orijentalni) biseri vade se iz Persijskog zaliva, a mogu se naći i u vodama duž obala Šri Lanke, Celebesa (Indonezija) i ostrva u Južnom Pacifiku, kao i u Kalifornijskom i Meksičkom zalivu. Najbolji slatkovodni biseri dolaze iz Bavarske (Nemačka) i Kine.

Kulturno značenje

Godine 2012. su istraživači u jednom 7.000 godina starom grobu u Emiratu Um el Kuvajn (Ujedinjeni Arapski Emirati) otkrili bisere, šta znači da su stanovnici Arapskog poluostrva već za vreme ranog neolita ronili i vadili školjke, 2.500 godina ranije nego šta se do tada pretpostavljalo. Prve predaje u kojima se spominju biseri potiču iz kineske Knjige istorije Šuđinga iz 2206. godine p. n. e. („...kralj Ju dobiše bisere kao danak reke Hvaj...“)

U islamskim zemljama biseri simbolizuju devičanstvo. Za kurdske mističare je biser: „Embrion koji spava na dnu školjkine maternice.“ Kod starih Rimljana i Grka su biseri bili vrlo cenjeni. Rimljani su preuzeli od Grka ime Margarita, što je istovremeno bilo i ime za ljubavnicu. Čitav niz školjki je kasnije dobio dodatak latinskog naziva margaritifera, pojam koji je do danas sačuvan u imenu cveta Margareta. U većini kultura biser je imao i ima simbolički karakter. U Kini biseri simbolizuju bogatstvo, mudrost i dostojanstvo, u Japanu sreću, u Indiji bogatstvo decom, u mnogim delovima sveta suze. U arapskim kulturama se često žene upoređuju sa biserima, kao i delovi njihovog tela npr. zubi. Osim toga se veruje da biseri deluju afrodizijački, ali i da leče Melanholiju i ludilo.

U srednjem veku su biseri dobili sakralni karakter, predstavljali su ljubav prema bogu. U Novom zavetu: „Dvanaest vrata - dvanaest bisera: svaka od svoga bisera. A gradski trg - čisto zlato, kao prozirno staklo.“ (Otkrovenje). Zahvaljujući spominjanju bisera u Bibliji postali su neizostavni deo demonstracije moći hrišćanskih vladara koji su ih koristili u sklopu brojne simbolike. Margaritomantika se bavi gatanjem uz pomoć bisera. U 8. veku se pod arapskim uticajem biseri počinju koristiti kao lek. U Evropi su biseri korišteni za izradu bisernog mleka, a „aqua perlata“ se u srednjem veku sastojala od bisernog praha, sirćeta, soka limuna, šećera i biljnih začina. Do 19. veka se biseri koriste u farmaciji.

Značaj

Gruzijski zlatni prsten sa biserima

Biseri se često svrstavaju u drago kamenje i od njih se pravi veoma skupocen nakit. Biser se od davnina koristio u primenjenim umetnostima, a naročito u izradi nakita. U kombinaciji s drugim dragim kamenjem, na podlozi od plemenitih metala, pojavljuje se na koricama knjiga, reprezentativnim posudama i kultnim predmetima. Njime su se ukrašavale i tkanine – biseri su obično prišivani duž ivica tkanine u vidu pervaza (na odeždama vizantijskih i srpskih srednjovekovnih vladara).

U Australiji postoje lovci na bisere koji rone na dah. Njihovo zanimanje nije lako, ne samo zbog toga što rone bez opreme, već i zbog raznih opasnih životinja, kao što su ajkule.

Nazivi

Internacionalno obavezujuća nomenklatura je preduslov trgovine biserima. Aktuelni kriterijumi moraju biti opšte poznati i prihvaćeni na tržištu i time obavezujući pri kupovini i prodaji. Pravi se razlika između prirodnih bisera, kultiviranih bisera s implantiranim jezgrom od sedefa ili implantantom od epitela, i imitacija prirodnih i kultiviranih bisera od kompozicionih materijala kao npr. majorkinski biseri. Proces obrade mora biti registrovan. Prirodnim biserima se smeju nazivati samo oni biseri koji su nastali u vodama, bez ljudske intervencije. Ti se biseri nazivaju „orijentalnim biserima“ ako su do 19. veka izvađeni u Persijskom zalivu. U Evropi su više vekova rečni biseri bili vrlo značajni i koristili su se za ukrašavanje nošnji i odora, kao npr. odore koje su izložene u Carskoj riznici u Beču. Kultiviranim biserima se nazivaju biseri koji su nastali implantacijom i koji se uzgajaju na bisernim farmama. Nepravilno oblikovani biseri se nazivaju baroknim biserima. Biva biseri su slatkovodni biseri koji se uzgajaju u Japanu, u Biva jezeru. Jezgro epitela je izuzetno mekano, i imaju barokni (nepravilni) oblik. Zbog velikog zagađenja voda je rast sve lošiji. Dugmasti biseri su biseri čije je površina glatka i simetrična, ali koji nisu okrugli već eliptični. Takvi biseri mogu prirodno izrasti, ali i biti uzgajeni iz eliptično formiranog jezgra. Mabski biseri su polubiseri u različitim oblicima i baroknog izgleda uzgajeni na Novom Zelandu. Oni mogu prirodno nastati ili biti rezultat implantacija okruglih, kockastih i drugih oblika. Keški biseri su mali biseri koji mogu nastati u Akoja školjkama u kojima već raste jedan veliki biser.

Veštački biseri

U Kini je još u XIII veku otkriven postupak kontrolisane proizvodnje bisera, pa danas postoje podmorske farme u kojima se uzgajaju biserne školjke. Najpoznatije su one u Japanu i Australiji. U ovim farmama se prave veštački biseri tako što se namerno u školjke ubacuju zrnca peska ili bilo kakve kuglice kako bi se podstakao proces stvaranja bisera. Ovo se mora veoma pažljivo raditi, kako se osetljiva školjka ne bi povredila. Vlasnici farmi moraju da vode računa i da u taj ograđeni deo ne zaluta neka morska zvezda za koju su školjke prava poslastica.

Skoro svi biseri koji se danas koriste za izradu nakita su kultivirani biseri. Transplantant je komadić plašta školjke, organa koji povezuje ljušture. Uzgajeni biser raste nekoliko meseci ili godina. Zavisno od toga da li se uz transplantant stavlja i okruglo jezgro govori se o bezjezgrenim i jezgrenim uzgojenim biserima. Bezjezgreni biseri se pretežno uzgajaju u slatkovodnim školjkama bisernicama, u njihovom plaštu. Rezultirajući produkat je kineski slatkovodni uzgajeni biser. Biseri s okruglim jezgrom se uzgajaju u morskim kamenicama, rastu u gonadi školjke. Poznati jezgreni biseri su japanski biseri, beli i zlatni južnomorski biseri i crni tahitski biseri. U jednom plaštu se može uzgajiti do 40 bisera po ciklusu (u svakoj ljušturi 20), a u gonadi tek jedan, zbog toga su morski jezgreni biseri skuplji od bezjezgrenih slatkovodnih bisera.

Godine 1913. je nemački zoolog Fridrih Alverdes otkrio da biseri nastaju implantacijom epitelnog tkiva u vezivno tkivo plašta školjke. Japanac Kokiči Mikimito je na početku 20-tih godina prošlog veka kao prvi uspeo da proizvede okrugle bisere za tržište primenjujući uzgojnu metodu Fridriha Alverdesa. Implantantu treba oko dve godine da se pretvori u biser. Često se dogodi da školjke ne prežive implantaciju ili da odbace implantat. Samo u 30% školjki se implantat pretvori u biser. Samo 10% tih bisera su komercijalno upotrebljivi, 3% perfektno okrugli. Tek 0,5% ima visok kvalitet oblika, boje, strukture i kakvoće površine i sjaja. Zavisno od vrste školjki, mesta i uslova uzgoja. Često raste u školjkama u kojima se nalaze implantati, nekoliko malih bisera, takozvanih bisernih semena, sasvim prirodno. U školjkama može nekoliko puta narasti biser iz implantata.

Samo nekoliko vrsti školjki od 10.000 poznatih su u stanju da oblikuje biser. Za uzgoj morskih bisera koriste se školjke Pinctada, za uzgoj slatkovodnih bisera školjke Hyriopsis. Biseri koje nije moguće prodati pulverizuju se i koriste u kozmetici.

U svetu su poznati i ohridski biseri koje pravi nekoliko porodica iz Makedonije. Ohridski biser se dobija od sedefa sa ljuštura školjki koji se brusi tako da se dobije kuglica. Ona se premazuje posebnom emulzijom dobijenom od krljušti ribe plaštine koja je endemit ohridskog jezera. Sastav emulzije je tajna i prenosi se sa oca na sina.

Školjke bisernice

Za uzgoj bisera u moru koriste se školjke Pinctada. Englesko ime pearl oyster se pogrešno prevodi kao biserna kamenica. Školjke bisernice nisu povezane sa delikatesnim školjkama Ostrea edulis (evropska kamenica) ili Crassostrea gigas (pacifičkom, japanskom kamenicom). Školjke u kojima se uzgajaju biseri:

• Pinctada martensii (Dunker, 1872) Školjka je oko 8 cm velika i naziva se Akoja. Biseri ove školjke mogu biti 12 mm veliki. U Japanu se koriste već preko 100 godina za uzgoj bisera, u Kini tek od 1980.
• Pinctada maxima (Jameson, 1901) Ova je školjka posebno velika, može biti teška do 5 kg. Ovih školjki ima u istočnom Indijskom okeanu sve do zapadnog Pacifika. Biseri ove školjke mogu biti 20 mm veliki.
• Pteria penguin (Roeding, 1798) Ova vrsta je rasprostranjena u Crvenom moru, Persijskom zalivu, Indijskom okeanu i tropskom zapadnom Pacifiku. Ova se školjka naziva i crnom krilatom školjkom. U njoj se, kao i kod Pinctada margaritifera, uzgajaju poznati crni biseri.
• Pinctada margaritifera (Linnaeus, 1758) Ova je školjka rasprostranjena na severnoj obali Afrike, u Crvenom moru, u Persijskom zalivu, Indijskom okeanu te u zapadnom i srednjem Pacifiku. Radi se o grupi školjki koje se međusobno razlikuju: Pinctada margaritifera cumingi tzv. Crnousta školjka bisernica, školjka koja je rasprostranjena u polinezijskom moru u kojoj se uzgaja Tahitski biser.
• Pinctada radiata (Leach, 1814) rasprostranjena je u Persijskom zalivu, Crvenom moru i Indijskom okeanu, i od otvaranja Sueckog kanala čak i u Sredozemnom moru. Svi antički biseri potiču iz ove školjke bisernice. Kultiviranje i uzgoj ovih bisera je neznatan. Ali prorodni biseri ove školjke bisernice su još uvije vrlo vredni.
• Pincatada imbricata (Röding, 1798) ovu je školjku Kolumbo otkrio u Venecueli. Naziva se i Atlantskom školjkom bisernicom, jer je rasprostranjena u zapadnom Atlantiku (Bermuda, Florida i sever Južne Amerike). Ovaj biser se ne kultivira i smatra se iskorenjenim.
• Pinctada fucata (Gould, 1857) bi mogla kao najvažnija školjka bisernica ući u istoriju uzgoja bisera. Ovom školjkom je japanac Mikimoto započeo sa uzgojem bisera na početku 20. veka i njima otvorio tržište za prodaju istih. Poznata je i pod imenom Akoja školjka (Akoya oyster). Ime Pinctada fucata nije naučno čvrsto. Rasprostranjena je u vodama oko Japana, Kine, Tajvana te Vijetnama i Australije.
• Pinctada mazatlanica (Hanley, 1855) se naziva i Lapaska bisernica. Najpoznatiji polubarokni biseri na svetu koji imaju oblik suze, La Peregrina, potiču iz ove školjke. Ova je školjka rasprostranjena od zapadne obale Meksika do Perua. Ona može narasti do 20 cm. Prirodni biseri mogu biti 10 mm veliki, beli ili tamni.

Zanimljivosti

Najveći biser na svetu je težak 6,37 kg i procenjen je na više od 30 miliona američkih dolara. Nađen je na Filipinima 1934. godine i nazvan „Lao-Cea“. Školjka koja ga je napravila pripada vrsti Tridacna gigas (gigantska tridakna).

Biser u žargonu srpskog jezika označava lapsus ili izrečenu glupost, ali se u prenesenom značenju koristi i da označi dobru misao, dobar iskaz ili čak (književno) delo od velike vrednosti. U širem značenju koristi se da označi nešto što je dragoceno ili posebno.

Vidi još

• Mekušci
• Školjka
• Sedef

Spoljašnje veze

• The History of Pearls.
• UT Geological Department on Pearls
• Pearls and Pearling life Архивирано на сајту Wayback Machine (5. новембар 2012)
• George Frederick Kunz Book of the Pearl Архивирано на сајту Wayback Machine (12. мај 2008)
• Recover the major pearl produce country by aquaculture in UAE (Japanese page with English narration)