Vlasina (visoravan)
Vlasina je visoravan na jugoistoku Srbije, blizu granice sa Bugarskom.
Smeštena je između planinskih venaca Čemernika, na zapadu, i Plane (Gramade) i Koluničkog Rida, na istoku. Predstavlja plitko udubljenje izduženog oblika, koje je prilično zaravnjeno fluvijalnom erozijom reke Vlasine i njenih pritoka u izvorišnom delu, te se kao površ, na nadmorskoj visini 1160 – 1.460 m, može označiti vlasinskom visoravni. Pruža se u dužini (sever – jug) 14 km, dok je u širini (istok – zapad) pet do sedam kilometara, na severu (Polom – Dojčinovci), odnosno tri do četiri kilometra na jugu (izvorište Vlasine – Šundina reka).
Oivičavaju je planine rodopskog sistema širokih i zaobljenih vrhova: Veliki Čemernik 1.638 m, Kula 1.621 m, Vrtop 1.721 m, Kolunički rid 1.598 m, Ploča 1.705 m i Pandžin grob 1.664 m. Pored ravni gde je nekad bila tresava Vlasinsko blato, visoravan čine i uzvišenja različitih oblika i visine koja su deo planiskih kosa i hridova koji se spuštaju prema reci Vlasini. Na njima su se u vencu načičkali vlasinska sela i zaseoci.
Rečna mreža uredi
Između tih bregova, brda, bila i brežuljaka u rečni sistem Vlasine slivaju se brojne reke: Mlađenica, Bratašnica, Prestojčeva, Šundina, Simonova, Milovanska, Murina i Polomska reka. Do 1954. godine ulivale su se u tresavu Vlasinsko blato, kojom je meandrirala reka Vlasina, od onda u Vlasinsko jezero. S potapanjem tresave izmenjen je i sliv Vlasine, a stvoren novi - jezerski sliv. Kanalima, tunelima i cevovodima hirosistema „Vrla“ voda jezera je preusmerena i pripojena slivu Vrle reke, izvršena je piraterija. Pre stvaranja jezera, Vlasina je tekla sredinom tresave, izgradnjom brane njen tok je presečen uzvodno 10 km, dok su nizvodno nastale velike promene u režimu reke, ali i u biljnom i ornitološkom svetu. Jer, pored okretanja vlasinskih voda u Vrlu, sistemom pokrivenih kanala i tunela, zahvaćene su i druge reke sa Čemernika i Plane (Čemerčica, Strvna), na daljini i do 14 km, koje su pripadale slivu Vlasine, da bi punile akumulaciju. U vode jezera dovedena je posebnim sistemom i voda iz jezera Lisina, iz Egejskog sliva.
Vlasinska naselja uredi
Deo vlasinske visoravni čine i vlasinska naselja. Istoričari kažu da je u vreme Turaka i po oslobođenju ovih krajeva, 1878. godine, postojalo veliko naselje Vlasina sa više zaselaka, čije je središte bilo na Vlasina Ridu, pa je docnije došlo do pomeranja stanovništva prema svojim imanjima uz planinske obronke. Danas, pored Vlasine Rida, zaselja su okupljena i oko Vlasine Okruglice i Vlasine Stojkovićeva. Ona su razbijenog tipa, smeštena na planinskim kosama i u uvalama, pored dobrih izvora i šumaraka, i prostiru se na visinama od 1.220 m, blizu jezera, do 1.480 m, ispod Čemernika i Pandžinog groba. Zaseoka je posle rata bilo preko osamdeset, dok ih je danas živo tek polovina.
Najveće vlasinsko selo je Vlasina Rid, gde je svojevremeno bilo i sedište opštine Vlasina. Zahvata bregoviti pojas između jezera i Guste gore na Čemerniku. Ima veliki broj zaseoka, a glavno je Rid, na kome je crkva Svetog Ilije. Rid je naličio na varošicu sa dvema ulicama, osmogodišnjom školom, poštom, zadružnim domom, četiri kafane i trgom. Ispod Rida se, do izgradnje akumulacije, prelazilo drvenim mostom za Vlasinu Stojkovićevi i dalje prema Božici i Bugarskoj. U međuvremenu izgubio je značaj putne raskrsnice, ostao bez pošte, bez škole (koja se 2005. srušila), zadružnog doma (srušen 2004), kafana i – stanovništva. Ostala je samo crkva sa grobljem i u naselju nekoliko stanovnika. Poslednjih godina izgrađeno je dosta vikendica, pa tako ovaj kraj, kao i sva Vlasina, oživi uglavnom leti. Ridu pripadaju i Dojčinovci i Polom, naselja sa odlikama sela. Najbliži jezeru su zaseoci Luinci, Ljotini, Metlikati, a najdalje Gadžini, Čerdarovi, Veličkovi, Mandžini, Surlini i Sokolovi (1320 – 1.340m) uz čemerničke kose.
Zaseoci Vlasine Okruglice su u slivovima Gradske reke, Vrle i Šundine reke. Najniže su Ivanovi (1.100 m), a najdalje Dimini i Cakini (1410 – 1.480 m). Okruglica je danas administrativno sedište cele Vlasine, tu su i škola, ambulanta, pošta. Blizu nje je poluvarošica Promaja, na najvažnijoj vlasinskoj raskrsnici, sa svim potrebnim modernim objektima. Najmanje vlasinsko selo je Vlasina Stojkovićeva, na istočnoj strani jezera, na putu za Klisuru i granični prelaz sa Bugarskom - Strezimirovci. Njoj gravitira desetak zaselaka u pojasevima Milovanske i Vučje reke, koji su na nadmorskim visinama 1240 – 1.360 m.
Klima na visoravni uredi
Vlasina je vetrovita visoravan na kojoj su najučestaliji severozapadni, zapadni i istočni vetar; njihova se brzina kreće od 1,8 do 3 m/s. Najviše duvaju u januaru, februaru i martu, stvarajući velike smetove, visine i do tri metra. Prosečna debljina snežnog pokrivača je 45 cm i on traje prosečno 99 dana u godini. Prvi nastaje u novembru, a poslednji u aprilu, sa ekstremima u oktobru, maju i junu. I za vreme leta na Vlasini nastupe nagle vremenske promene. Katkad se u danu smene tri godišnja doba. Najhladniji meseci su: januar (-3,6°), februar (-2,6°), decembar (-0,7°) i mart (0,2°), sa maksialnom debljinom snežnog pokrivača 97 cm. Padavinskih dana godižnje je prosečno 55.
Leti su najtopliji meseci: jun (13,8°), jul (15,8°), avgust (16,1°) i septembar (12,3°). Najviše vedrih dana je u avgustu (13), a najmanja oblačnost u julu, avgustu i septembru. Srednje dnevne temperature vazduha više su od 15° najčešće od 21. juna do 25. avgusta. Toplih dana, sa temperaturom vazduha od 25°, ima 20 u godini, kada je kupanje u jezeru prijatno.
Bukovi nastani uredi
Na klimu Vlasinske visoravni utiče i rasprostranjenost bukovih šuma. U prošlosti ih je bilo mnogo više, i bile su bliže jezeru, pa su iskrčene. Održale su se u kompaktnim pojasevima na vlasinskim planinama na nadmorskim visinama 1400 – 1.500m. Na području Vlasine Rida njihove najveće sastojbine su u dolini Perestojčeve reke, a najgušće na potezu zaselaka Jančini – Mandžini – Andrijini, gde čine lokalitet Gusta gora. Iznad Vlasine Okruglice bukove šume su guste u izvorišnom delu Šundine i Simonove reke, sa gornjom granicom rasprostiranja 1.600m, ispod Pandžinog groba.
Po selima i zaseocima, na pojedinim lokacijama, postoje bukova stabla koja su osveštana i služe kao zapisi u verskim obredima. Neka su stara i 300 godina. Mnoga od njih su posečena posle Drugog svetskog rata, kada je promenjen odnos prema veri i crkvi, ali je nekoliko takvih stabala ostalo u selima Dojčinovci, Polom i Miloševi. Zapis u Polomu ima obim stabla 4,75m, visinu 24,5m i širinu krune 26,5m, dok u Dojčinovcima obim stabla seoskog zapisa iznosi 4,80m.
Breza i brezove šume uredi
Vlasinska visoravan je poznata po belim brezama ili metlikama, kako je narod ovde zove. Ranije je breze bilo samo u ataru zaseoka Metlikari, iznad brane (Vlasina Rid), međutim poslednjih decenija breza se zasejala po celom vlasinskom kraju, ali i šire – osvojila je i crnotravska sela s druge strane Čemernika i planinu Ostrozub.
U vreme postojanja Vlasinskog blata, Vlasina je bila poznata i po specifičnoj vrsti vrbe. Potapanjem tresave, ostale su samo one na obalama reke nizvodno od brane, ali, usled nedostatka vode, postepeno izumiru.
Bilje i trave uredi
Na Vlasini dominira travnata biljna zajednica sa preko 1400 vrsta. Na tresetu i polutresetu, u dolini reke Vlasine i jezerskom priobalju, rastu: zukva, barski ljutić, rastavić, krupni maslačak, nana i ševar. Na suvom i ocednijem zemljištu su livadske trave: divlja detelina (žuta i crvena), sitni maslačak, tipac, mačja trava, kiseljak, sunčac, zanovet, livadska orhideja i druge.
Biljni svet ove visoravni bogat je i zaštićenim vrstama: maljava breza (Betula pubescens Ehrh), medveđe grožće (Arctostaphylos uva-ursi L. Spleng), gorocvet (Adonis vernalis L.). U dolini Bratašnice, pri uviru u jezero, rasprostranjena je rosulja (Drosera rotundifolia L.), koja je takođe pod zaštitom države. Pored borovnice, od bilja koje je pod kontrolom korišćenja i prometa raste još i jagorčevina (Primula Veris Huds.), a od pečuraka: letnji i jesenji vrganj (Boletus edulis Bull. ex Fr), smrčci (roda Morchella), lisičarka (Cantharellus cibarius L. ex. Fr) i mlečnica (roda Lactarius). Ima i hajdučke trave žute cvasti (Achillea Clipealata), petrovog krsta, kantariona i dr.
Rudarstvo uredi
Vlasina je jedno od najstarijih rudarskih mesta u Srbiji. O tome govore sačuvani tragovi potkopa, ispirališta, pečena zemlja i odlagališta zgure, ali i toponimi: Samokov, Vignjište, Šljaka. U turskom popisu Vranjskog kadiluka, 1570. godine, Vlasina se sreće kao jedan od rudarskih centara u Inogoštu. Zabeleženo je da se na Vlasini vadila gvozdena ruda i evidentirano devet vignjeva (topionica), najviše u ovom kraju, dva u Mačkatici i jedan u Vrloj Reci. No, na Vlasinskoj visoravni, koja je u to vreme predstavljala sultanski has, zabeleženo je još petnaest vignjeva za koje se kaže da se nalaze u spahijskim i drugim selima, ne pominjući ih poimenice.[1]
Vignjevi su bili primitivne peći za topljenje gvozdene rude pomoću drvenog uglja koji je dobijan od bukovog drveta u takozvanim „žežnicama“. Uz vignjeve su registrovani i samokovi, livnice u kojima se gvožđe spravljalo u poluge. Samokovi su bili pokretani snagom vode, pa su i podizani u blizini reka, kao i mlinovi i valjavice. U to vreme dolina Vrle je, zahvaljujući rudarstvu, bila gusto naseljena, „nalazila se kuća pored kuće od današnje Surdulice pa sve do Vlasine“ .[2]
Na osnovu poreza koji je plaćan u akčama, izračunato je da je samokov na Vlasini u 1570. godini isporučio 14.113 kg gvožđa od ukupno 23 tone, koliko se dobijalo u celom Vranjskom kadiluku. Turski geograf Hadži-Kalfa je jedan vek kasnije zapisao da su u ovom kraju „poznate gvozdene rude Vlasine”. Kad je o rudarstvu reč, slična je situacija i u Crnoj Travi i dolini Vlasine, s tim što ovaj kraj nije pripadao Inogoštu i Vranjskom kadiluku. Rudarstvo na Vlasini je zamrlo sredinom 19. veka, jer su šume od kojih je spravljan ugalj bile gotovo iskrčene. Jedino se još neko vreme, po oslobođenju od Turaka, održao rudnik u Mrkovoj Poljani i samokov na Golemoj reci.
Po turskim popisima u 16. veku, Vlasina je jedno od najvećih derbenskih naselja u Vranjskom kadiluku, graničilo se sa Znepoljem, pa je često dolazilo do spora sa znepoljskim vojnicima oko jajlaka (pašnjak) zvanog Plana (danas planina Plana – Gramada), te je zato u popisu 1570. godine upisana granična linija između Vlasine i Znepolja, koju je potvrdio i vranjski kadija. Vlasina i Crna Trava su bile naselja na sultanovom mukatu od kojih je sultanov nazir (sa sedištem u Skoplju) ubirao prihode od rudarstva, stoke i sena, a u Crnoj Travi i od pastrmke za Aja Sofiju.
Vidi još uredi
Reference uredi
Literatura uredi
- [1] Feliks Kanic: Srbija, zemlja i stanovništvo od rimskog doba do kraja XIX veka,
- Rista Nikolić: Krajište i Vlasina, SANU, 1912.
- B. S. Petrović: Struktura kristalnog kompleksa Vlasine na širem području Crne Trave, Beograd, 1969,
- D. Đikanović: Klima sreza Leskovac, Beograd, 1967,
- Mladi istraživači Srbije: Vlasinsko jezero, Beograd, 1979,
- D. Kulić: Vlasinsko jezero, Beograd, 1979,
- Grupa autora: Hidroenergetski sistem Vlasina, Subotica, 1958,
- T. D. Marjanović: Sliv Vlasine, Vlasotince, 2000,
- T. D. Marjanović: Zavičajna čitanka, Vlasotince, 2001.
