Debeljača
Debeljača (mađ. Torontálvásárhely — „Torontalsko Trgovište”, Debelyacsa, Debellács) je naselje u Banatu u opštini Kovačica, u Južnobanatskom okrugu, u Srbiji. Prema popisu iz 2011. bilo je 4913 stanovnika.
Debeljača | |
|---|---|
 Reformatska crkva | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Autonomna pokrajina | Vojvodina |
| Upravni okrug | Južnobanatski |
| Opština | Kovačica |
| Osnovan | 1660 |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  4.913 |
| — gustina | 91/km2 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 04′ 10″ S; 20° 36′ 00″ I / 45.069333° S; 20.6° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 75 m |
| Površina | 53,5 km2 |
.svg)  Debeljača Debeljača na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 26214 |
| Pozivni broj | 013 |
| Registarska oznaka | PA |
Istorija uredi
Debeljača se kao srpsko naselje prvi put javlja u pisanim dokumentima (Katastigu) iz 1660. godine. Tada su skupljajući priloge za obnovu svog manastira naišli kaluđeri iz Pećke patrijaršije. Zapisali su trojicu Srba priložnika: Miloša, Radosava i Sredka.[1]
Do sredine 18. veka ona je predstavljala zakupljenu pustaru pod različitim imenima: Debelacio (latinski Debelatio) Develak, Debeljak, pa Debeljačka pustara. Po slikaru Urošu Prediću koji se bavio etimologijom, zanimljivo je tumačenje njegovog dede po majci Svetislava Ilijevića iz Crepaje. Ime naselja je srpskog porekla, a označava jaku travu zvanu "debeljicu" ili "debeljaču", od koje je njihova stoka tamo na ispaši lepo debljala. Trava sa tim narodnim imenom postoji, i ona se brala na Đurđevdan pre rata u Srbiji, i ritualno davala ovcama da više mleka daju.[2] Postoje i druga narodna naivna tumačenja, poput onog po kojem je selo dobilo ime po "debelom Jaši" - izvedeno - "debeljači". U Debeljači je uvek bilo nekoliko porodica Srba, uglavnom trgovaca i birtaša. Tako je sredinom 19. veka pretplatnika knjiga u Debeljači, zaista čuveni debeli Jaša, tačnije trgovac Jakov Stojanović zvani Jaša[3], ali bilo je to daleko od vremena osnivanja. U Debeljači je rođen početkom 19. veka Srbin a ruski general, Dimitrijević, kao sin tamošnjeg trgovca. Taj trgovac bi mogao biti Jovan Demetrović (izvedeno Dimitrijević).[4] Pošto je bio bez potomstva ostao je iza njega u Rusiji imetak od više miliona rubalja. Među kandidatima za naslednika je jedna sestra, udata u Debeljači, za pomenutog trgovca Jašu Stojanovića.
Kontinuirani razvoj savremenog mesta Debeljače, može se intenzivnije pratiti tek od druge polovine 18. veka do danas.
Ukidanjem Potisko-pomoriške vojne granice Carska komora od 1768. do 1774. godine na ovo mesto doseljava Srbe graničare. Po Erleru carskom revizoru 1774. godine postoji i pustara Debeljača.[5] Nakon nekoliko godina Srbi napuštaju ovo naselje i ono od 1783. godine postaje ponovo pustara. Na debeljačkoj pustari prema obližnjoj Crepaji bio je "Petkov bunar", koji je iskopao arendator Petko Jeftić iz Tomaševca. Tako februara 1785. prediju Debeljača tražio je od graničarskih vlasti, da uzme u zakup po ceni 950 f. Josim Subić arendator iz Orlovata.[6]
Godine 1794. Carska komora ovde naseljava mađarsko stanovništvo iz severnog Potisja. Po jednom srpskom navodu, Debeljača je jedno naselje Mađara luterana, koji su tu doseljeni iz Vesprimske županije.[7] Za vreme vojne granice 1828. godine, komandant Debeljače bio je kapetan Stevan Šupljikac, budući prvi i jedini srpski Vojvoda, izabran 1848. godine. Kada je primio komandu nad srpskim trupama krenuo je iz Pančeva da obiđe srpske vojne logore. Svratio je i u Debeljaču, koja je stradala i bila u ruševinama i zgarištu. Bilo mu je žao što su Srbi morali da vojno pokore odmetnute debeljačke Mađare, koje je on znao i hvalio zbog urednosti, vrednoće i poslušnosti. Tada je u centru Debeljače izjavio: "Da sam kojom srećom ja odmah od početka bio ovde, ne bi do te propasti došlo; meni bi se ljudi lepim povinovali". I njega su po dobrom pamtili njegovi bivši potčinjeni Debeljačani.[8] Četiri decenije nakon postanka mesta (1838. godine) ovim krajem hara kolera i broj stanovnika se naglo smanjuje. Kupac jedne srpske knjige 1837. godine je Jovan Barbulović kupac (trgovac) debeljački.
Godine 1848 nakon što je Stevan Knićanin predvodio naoružane grupe prečanskih Srba kojima su se pridružili lokalni Srbi i ostalo nemađarsko stanovništvo, mađarsko stanovništvo napušta Debeljaču i odlazi u svoju postojbinu. Napad nesrazmernom silom počeo je u zoru 09.septemra 1848. godine kružnom topovskom vatrom. Nenaoružano stanovništvo je izbeglo na sever tražeći zaštitu generala Kiša koji je predvodio mađarske snage.Za vreme mađarske bune 1848. godine, Debeljača je odbijala da se pokori i sarađuje sa srpskim pokretom i aktivno je podržavala ustanike. Zato su srpske snage predvođene Knićaninom i prečanskim Srbima 9. septembra 1848. napale i opljačkale Debeljaču. Debeljača je sravnjena sa zemljom, ostale su teško oštećeni samo Kalvinistički hram i jedna kuća u kojoj je Knićanin oformio svoj štab. Odmah po okončanju napada počela je pljačka imovine izbeglih stanovnika Debeljače. U istorijskom arhivu u Pančevu čuva se policijski izveštaj o saslušanju grupe Slovaka iz Kovačice koja je uhvaćena u pljački. Nakon povlačenja srpskih snaga iz zvonika Kalvinističkog hrama ukradena su zvona. Najveće je završilo u Višnjici kod Beograda. Ubrzo je u Višnjici izbila epidemija kolere pa je na nagovor lokalnog višnjičkog paroha zvono vraćeno u zvonik odakle je i ukradeno o trošku Višnjičana.
Nakon okončanih ratnih sukoba, u naselje se vraća veći deo mađarskog stanovništva i sa starosedeocima formira novu etničku strukturu. Od tada pa do danas u Debeljači živi najveći broj Mađara, a zatim su po broju zastupljeni Srbi i ostali narodi. Nakon ratnih sukoba u jesen 1849. godine starosedeoci se vraćaju i obnavljaju svoje okućnice.U Debeljači se osniva komanda graničara Nemačke banatske regimente. Počinje nagli razvoj mesta. Odukom Ministarstva rata od 25.07.1862. mesto se uzdiže na nivo trgovišta i dobija pravo održanja nedeljne pijace. Za pijačni dan određen je ponedeljak. Nakon 11 godina 26.02.1873. Debeljača dobija pravo održavanja godišnjih velikih vašara i status varoši. Ime Debeljača se menja u Torontalvašarhelj. Ovo ime je zadržala do ulaska Banata u novoformiranu SHS, kada ponovo postaje Debeljača. U 21.veku ponovo se uvodi pored imena Debeljača i Torontalvašarhelj (mađ. Torontálvásárhely) kao zvanični mađarski naziv mesta.
Kada je ukinuta banatska vojna granica izvršeno je 1873. godine prebrojavanje stanovnika. U Debeljači je zabeleženo: 80 Švaba (Nemaca), 11 Srba, 10 Slovaka, jedan Čivut (Jevrej) i 3375 Mađara. Ukupno je tada u mestu živelo 3477 duša.[9] Početkom 20. veka ovo mesto je imalo oko 1400 kuća, sa oko 5170 stanovnika.
Nazarenska verska zajednica iz Švajcarske, tačnije njeni misionari u Banatu, širili su svoj pokret. Jedan od načina rada je bio podizanje mlinova. Tako je krajem 19. veka podigla u Debeljači veliki parni mlin, sa kapacitetom od nekoliko desetina tona dnevno. Vrednost tog mlina je 1923. godine iznosila četiri miliona dinara. Švajcarski su se "vezali" za Debeljaču, jer su tu u Banatu dobili tri najvernija i najsposobnija člana - misionara. Bili su to budući nazarenski "biskupi": glavni - Franja Obman "Stariji", a sporedni - Janoš Kovač "Stariji" i Šamuel Jover "Stariji". Njima je ostao mlin u vlasništvu, kada su se Švajcarci vratili u svoju domovinu. Kada je 1923. godine umro glavni biskup Obman "Stariji", nasledio ga je Franja Obman "Mlađi". Ovaj je izbegao da plati sedam godina veliku naslednu taksu pa je imao problema sa finansijskom vlašću, zbog utaje. Dug je 1930. godine iznosio oko 200.000 dinara. Da bi izbegao trošak, Obman "Mlađi" je prodao svoj glavni udeo u mlinu, jednom fiktivnom društvu (koje je sam napravio), a na ugovoru se potpisao umesto (svog imenjaka) oca.[10]
Godine 1905. u Debeljači, naselju u Torontalskoj županiji bilo je 80 Srba.[11] Prva knjižnica u Debeljači osnovana je 1799. u zgradi škole koja je delovala u okviru Reformatske (Kalvinističke) crkvene opštine. Biblioteka s građanskom čitaonicom osnovana je 1876.godine.U mestu su aktivno delovali udruženje zanatlija, dve kreditno-štedne banke, dve ciglane i parni mlin. U to vreme Debeljača je u ovom kraju, svojim razvojem i izgledom naselja bila ispred drugih naselja Južnog Banata.
U Debeljači postoji nekoliko hramova, najreprezentativniji je Reformatski (Kalvinistički) hram koji je najveći Kalvinistički hram u okolini i peti po veličini u svetu. Kalvinistički hram je koštao osim građe još 21.000 f. "u srebru". Bilo je Mađara kalvinista u mestu polovinom 19. veka (pre Bune) - 3046 žitelja u 316 kuća.
U mestu je formirana krajem 19. veka Srpska pravoslavna crkvena opština. Kupila je ista 1920. godine jednu kuću za parohijski dom (stan sveštenika). Hram posvećen Preobraženju Gospodnjem po nacrtima Viktora Turbina koji je kao izbeglica stigao iz carske Rusije podignut je 1935. godine u centru mesta, a ikonostas je oslikao Rus izbeglica Vladimir Zelinski 1936. godine. Temelji hramovni su osvećeni 18. avgusta 1934. godine od strane episkopa Banatskog Letića. Privremena pravoslavna bogomolja je bila smeštena u zgradi osnovne škole. Tokom zakopavanja krsta na mesto u parku, gde će se podići hram, pročitan je tekst povelje koja je u temelj uzidana. Nakon toga crepajski sveštenik Bogdan Novaković je u svom govoru izneo "velike smetnje koje su debeljački pravoslavni građani morali otkloniti dok su do ovog momenta mogli doći". Zakusku je priredio Svetozar Jovanović sekretar Crkvene opštine Debeljača.[12][13]
Opštinski dom je osvećen 14. avgusta 1938, zajedno sa proslavom stogodišnjice podizanja reformatorske crkve.[14]
Najstarija pravoslavna matična knjiga je iz 1894. godine.[15] Parohija Debeljača je bogata, ima parohijsku zemlju i raste doseljavanjem srpskog stanovništva, nakon poslednjih ratova. Pod njom su bile 1991. godine parohijske filijale: Uzdin (kolonija Putnikovo) i Kovačica. Broj stanovnika debeljačkih bio je 1991. godine 1676 duša u oko 580 domova. Pored Reformatske i pravoslavne crkve u mestu postoji i Rimokatolička crkva posvećena Uznesenju Blažene Device Marije, Adventistička i Nazarenska bogomolja kao i sinagoga koja nije u funkciji.
Godine 1885 vojni apotekar Ambrozi Šandor osnovao je prvu javnu građansku apoteku. Apotekarska služba je postojala u Debeljači od 1822.godine i radila je kao priručna apoteka vojnih lekara koji su brinuli o graničarima. Ambrozi prodaje svoju apoteku Simi T. Joanoviću koji zida reprezentativnu stambeno poslovnu zgradu na Jelisavetinom trgu u koju seli svoju apoteku. Sima T. Joanović bio je vrlo agilan i posvećen struci. U galenskoj laboratoriji svoje apoteke razvio je čak dva brenda kozmetičkih i parfimerijskih proizvoda "Nataliju" i "Simoti". Ova apoteka imala je i stovarište i veleprodaju lekova kao i proizvodnju prehrambenih aroma i esencija.U međuratnom periodu,u Debeljači je radila i apoteka Senti koja je imala i svoju parfimeriju. U ovoj apoteci se proivodila čuvena Filipon krema.
Fudbal u Debeljači ima dugu tradiciju. U mestu aktivno deluje fudbalski klub "Spartak" osnovan daleke 1911. Jedna od utakmica odigrana je početkom juna 1925. godine, pobedila je domaća "Debeljača" - "Šumadiju" iz Kragujevca (rezerve) sa rezultatom 2:0. Dana 3. jula 1933. godine debeljački SK "Sparta" (sport klub) prvi put je igrao kao "zvaničnik predstavnik fudbala u Debeljači". Do tada je klub "Sparta" igrao u Pančevačkoj grupi, Bečkerečkog nogometnog podsaveza (1932), i to sa izvanrednim rezultatima. Tog dana u Debeljači su igrali domaći Spartak i Reprezentacija (lige) Trećeg razreda Beograda. Rezultat je bio 3:3, a igralo se po velikoj kiši i stvorenom blatu. Ekipu Spartaka činili su tada sledeći fudbaleri: P. Čende, I. Kerkeš, M. Lučatinec, Š. Doslop, J. Gros, Đ. Gerbe, M. Tot (2 gola dao), F. Hamburger, M. Momaromi i S. Bokroš (dao 1 gol). Utakmicu je sudio Milivoje Kikić iz Beograda. Zasluge za održavanje te "istorijske utakmice" pripadale su vođi fudbalske sekcije i članu Uprave - Đuli Sekeu i sekretaru kluba Imri Revasu.[16]
Od starog nasleđa mesta i njegovih žitelja do današnjih dana zadržao se čuveni debeljački vašar, koji od druge polovine 19. veka predstavlja najveću manifestaciju te vrste u okolini. [17] Pored vašara ostao je i običaj "halbak". Za vreme vojne granice svakog radnog dana u 07:30 (nemački halb acht izgovor: halb aht) oglašavalo se srednje zvono na Reformatskoj crkvi što je bio znak da se graničari okupe u hramu i predaju raport i brojno stanje.
Do 01.01.1965. Debeljača je bila samostalna opština kojoj su pripadala i mesta Idvor i Sakule. Nasilnim ukidanjem opštine Debeljača njena teritorija je razdeljena između susednih opština Opovo i Kovačica. U Debeljači je bila razvijena industrija od koji treba pomenuti drvno industrijski kombinat "Novi dom", fabriku obuće "Moda", mlinsku industriju "Ratar", ciglanu "Izop", fabriku stočne hrane "Protein" vinariju zemljoradničke zadruge kao i brojne zanatske radionice. U Debeljači je radilo oko 4000 radnika u tri smene.
-
Sačuvani primerak Torontalskog kompasa iz 1880. u kome se navodi da je Debeljača varoš. -
-
Odluka Ministarstva rata od 25.07.1862. kojom je garnizonsko mesto Debeljača dobilo status trgovišta. -
Objava od 26. februara 1873. za održavanja prvog Velikog vašara nakon što je trgovište Debeljača proglašeno za varoš.
Demografija uredi
U naselju Debeljača živi 4201 punoletni stanovnik, a prosečna starost stanovništva iznosi 39,6 godina (37,6 kod muškaraca i 41,6 kod žena). U naselju ima 1959 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,72.
Naselje važi za jedno od multinacionalnih, s obzirom da u njemu živi više od 15 različitih nacionalnosti.
|
| ||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 15 | 9 | ||
| 80+ | 40 | 77 | ||
| 75—79 | 57 | 130 | ||
| 70—74 | 98 | 114 | ||
| 65—69 | 138 | 174 | ||
| 60—64 | 143 | 173 | ||
| 55—59 | 148 | 159 | ||
| 50—54 | 197 | 203 | ||
| 45—49 | 229 | 199 | ||
| 40—44 | 193 | 183 | ||
| 35—39 | 165 | 153 | ||
| 30—34 | 186 | 171 | ||
| 25—29 | 166 | 150 | ||
| 20—24 | 198 | 176 | ||
| 15—19 | 204 | 177 | ||
| 10—14 | 180 | 171 | ||
| 5—9 | 177 | 115 | ||
| 0—4 | 136 | 121 | ||
| Prosek : | 37,6 | 41,6 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 2.177 | 628 | 1.323 | 104 | 110 | 12 |
| Ženski | 2.248 | 358 | 1.331 | 436 | 114 | 9 |
| UKUPNO | 4.425 | 986 | 2.654 | 540 | 224 | 21 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 1.204 | 375 | 0 | 0 | 533 |
| Ženski | 693 | 176 | 0 | 0 | 302 |
| UKUPNO | 1.897 | 551 | 0 | 0 | 835 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 9 | 28 | 96 | 5 | 33 |
| Ženski | 2 | 4 | 74 | 9 | 9 |
| UKUPNO | 11 | 32 | 170 | 14 | 42 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 2 | 16 | 13 | 11 | 5 |
| Ženski | 2 | 8 | 12 | 36 | 33 |
| UKUPNO | 4 | 24 | 25 | 47 | 38 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 27 | 0 | 0 | 51 | |
| Ženski | 9 | 1 | 0 | 16 | |
| UKUPNO | 36 | 1 | 0 | 67 | |
Galerija uredi
-
Rimokatolička crkva Uznesenje Blažene Device Marije -
Pravoslavni hram Preobraženja Gospodnjeg -
Bista Jožef Atile -
Dom kulture Jožef Atila -
Zgrada stare apoteke -
Mađarska reformatorska crvka -
Stara sinagoga -
Spomenik Tiboru Cerni -
Železnička stanica -
Spomenik palim borcima
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Dušan Popović, S. Matić: "O Banatu i stanovništvu Banata u 17. veku", Sremski Karlovci 1931.
- ^ Mihovil Tomandl: "Moji susreti sa Urošem Predićem", Pančevo 2010.
- ^ Aleksandar Andrić: "Pripovetke srpske", Budim 1845. godine
- ^ Jovan Petrov: "Zbirka razni polezni i zabavni predmeta", Beograd 1845.
- ^ J.J. Erler: "Banat", reprint, Pančevo 2003. godine
- ^ Zbirka Erdeljanović, Arhiv Vojvodine, Novi Sad
- ^ "Serbski narodni list", Budim 1842. godine
- ^ "Mlada Srbadija", Beč 1876. godine
- ^ "Zastava", Novi Sad 1873. godine
- ^ "Politika", Beograd 28. februar 1939. godine
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
- ^ "Pravda", 19. avgust 1934. godine
- ^ "Vreme", 4. jan. 1935
- ^ "Politika", 15. avg. 1938, str. 8
- ^ Miloš Popović: "Versko-crkveni život Srba u Banatu", Zrenjanin 2001. godine
- ^ "Pravda", Beograd 1933. godine
- ^ Izvor:Opština Kovačica „Naseljena mesta“ Istorija Debeljače (2009g)
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
