Manastir Svete Bogorodice Sićevo

Za druge upotrebe, pogledajte Sićevo (višeznačna odrednica).

Manastir Svete Bogorodice Sićevo, Manastir Vavedenje Presvete Bogorodice, Manastir Sićevo je srpski manastir iz prve polovine 17. veka posvećen Bogorodičinom Vavedenju. Manastir se nalazi u ataru mesta Sićeva u opštini Niška Banja na oko 16 km, istočno od Niša prema Pirotu, u početnom delu Sićevačke klisure, ispod „Golemog kamena“, Kusače, na levoj obali reke Nišave, u ulici Vladimira Miletića.

Manastir Svete Bogorodice Sićevo
Pogled na manastirsku crkvu, sa zvonarom u pozadini
Opšte informacije
Mesto	Sićevo
Opština	Gradska opština Niška Banja
Država	Srbija
Koordinate	43° 19′ 46″ N 22° 4′ 25″ E
Manastir Svete Bogorodice Sićevo Manastir Svete Bogorodice Sićevo na karti Srbije
Vrsta spomenika	manastir
Vreme nastanka	1640—1655
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture od velikog značaja
Stepen zaštite	SK 230, Službeni glasnik SRS 28/83
Vlasnik	Eparhija niška
Nadležna ustanova za zaštitu	Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš

Manastirski kompleks, kao lepo usklađen spoj srednjovekovnog i novovekovnog graditeljstva, u dobro očuvanom stanju, o kome brigu vode samo tri kaluđerice, razmešten je u prelepom pejzažu netaknute prirode van gradske gužve, na nešto manje od dva kilometra južno od magistralnog puta Niš—Sofija, ispred skretanja za selo Sićevo.

Crkva manastira Svete Bogorodice u Sićevu, da li je po nameni manastirska ili grobljanska, nije do kraja definisana. Na osnovu areheoloških istaživanja sprovedenih od 1985. do 1986. godine ispod temelja crkve pronađeni su skeleti na osnovu kojih se pretpostavlja da se radi o grobljanskoj crkvi, koja je naknadno sagrađena na mestu starijeg groblja. Takođe na ovo pretpostavku upućuje i činjenice da je crkva malih dimenzija (za oko 50 vernika), skučenog prostor između luka apside i časne trpeze.

Status i stepen zaštite

Zbog svog istorijskog, arhitektonskog, likovnog i verskog značaja manastir Sv. Bogorodice u Sićevu proglašena je rešenjem Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Srbije 01 br. 965/02, od 18. 12. 1963., manastir Sićevo — crkva Svete Bogorodice u Sićevu ima svojstvo spomenika kulture, i upisana je u Centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji sa sledećim obrazloženjem:

„ Da crkva Svete Bogorodice manastira Sićevo ima istorijsku, arhitektonsku i slikarsku spomeničnu vrednost, jer svedoči o umetničkoj delatnosti našeg naroda u teškim uslovima pod ropstvom Turaka početkom 17. veka, i da je svojom arhitekturom i preostalim živopisom značajna za proučavanje arhitekture i slikarstva u Srbiji u to doba... ”

Nadležni zavod koji vodi lokalni registar i brigu o ovom lokalitetu je: Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš.

Položaj i karakteristike manastirskog kompleksa

Manastir Svete Bogorodice Sićevo teritorijalno pripada niškoj eparhiji, a administrativno opštini Niška Banja.

Manastirski kompleks smešten je na živopisnim predelima Sićevačke klisure, u delu poznatom pod nazivom Kusača, dugačkom oko 5,4 kilometara koji se pruža od naselja Prosek (betonski most na Nišavi) do betonske brane hidroelektrične centrale na Nišavi kod sela Sićeva, u ulici Vladimira Miletića.

Na južnoj strani Sićevačke klisure, od leve obale Nišave, zemljište (na kome se nalazi i manastirski kompleks) većim delom je strmo i od sredine prelazi u okomite stene, koje klisuru ograđuju sa juga i istoka.

Na prostoru centralnog dela Kusače (771 m), koja je pošumljen hrastovom, lipovom i grabovom šumom (na zaravni „Petrova livada“), na površini od oko 10,5 hektara, nalazi se manastirski kompleks Manastira Svete Bogorodice‎ Sićevo okružen gustom šumom i brojnim objektima. Od 1970. godine pa nadalje, ovaj deo Sićevačke klisure, oko manastirskog kompleksa, sa svih njegovih strana prerastao je u veliko vikend naselje sa preko 300 vikend kuća, zanatskih i ugostiteljskih objekata.

Ispod strmih litica Kunovičke površi, posebne morfotektonske i predeona celina Niške kotline u koju je usečena Sićevačka klisura Nišave, nalazi se živopisni predeo pod nazivom Kusača, pod čijim najvišim vrhom „Golemim kamenom“ (771 m) se nalazi manastirski kompleks Svete Bogorodice Sićevo (oivičen žutom bojom) okružen gustom pretežno listopadnom šumom.

Na suprotnoj (severoistočnoj) strani Sićevačke klisure suprotno od manastirskog dvorišta pruža se pogled na selo Sićevo.

Na suprotnoj (severoistočnoj) strani Sićevačke klisure suprotno od manastirskog dvorišta pruža se pogled na selo Sićevo.

Od međunarodnog puta Niš — Dimitrovgrad, neposredno ispred skretanja za selo Sićevo do manastira se stiže asfaltnim putem (dugim oko jedan kilometar), koji gledano iz pravca Niša skreće desno ka reci Nišavi i hidrocentrali Sićevo, odakle nakon prelaska Nišave i vaštačkog kanala (koji vodom snabdeva hidrocentralu), počinje uspon ka manastiru, kroz vikend naselje i kompleks manastirske šume sve do ulaza u manastirsko dvorište.

Zemljište na kome je smešten manastir Sveta Bogorodica u Sićevu je grupisanjo oko manastira, strmog je položaja i na blagom nagnutim brežuljcima. Celokupna manastirska imovina se sada sastoji od 10 hektara, 38 ari i 35 m².

„Manastirski kompleks koji je nakada imao 1,50 hektar oranica 0,90 hektara pod livadom, 7. hektara pod pašnjakom, 10 hektara pod šumom, 0,50 hektara pod vinogradom, danas ne raspolaže oranicama, a i ono malo što je imao pre Drugog svetskog rata (1,50 hektar) zemlje za obradu, zbog izloženosti odronjavanju obuhvatila je vegetacija i na tim mestima su danas šume.“

Geografski položaj

• Severna geografska širina: 43° 20′ 28"
• Istočna geografska dužina 22° 5′ 1"
• Nadmorska visina: 400 m

Istorija

Istorija Manastir Svete Bogorodice Sićevo nije poznata, pa se ona može nadoknaditi sagledavanjem istorijskih podataka o oblasti u kojoj je on ponikao. Nakon obnove Pećke patrijaršije 1557. godine niška mitropolija u istoriji srpske pravoslavne crkve imala je značajno mesto. Prema defteru crkvene kancelarije od 1640 do 1655, srpskoj patrijaršiji pripadalo je i Sićevo ali ko je u tom periodu upravljao niškom eparhijom, ne može se pouzdano tvrditi. Pretpostavlja se da je u razdoblju kada je sagrađena i živopisana crkva Svete Bogorodice (mada se to ne spominje u ktitorskom natpisu), na čelu eparhije nalazio episkop Niški, ili, tačnije, episkop Niševski Gerasim, koji se i potpisao 1645. godine na margini knjige, koja se sada nalazi u manastiru Hilandaru.

Najnovija istraživanja idu u prilog činjenici da je delatnost patrijarha Pajsija y oblasti Niša, kao i širom Pećke patrijaršije, doprinela oživljavanju kulturnog i crkvenog života, jer je on stvori atmosferu y kojoj su crkve građene i oslikavane. Pod njegovim blagoslovom u seoskom okruženju Niša grade se i obnavljaju hramovi, pišu i ukrašavaju knjige.

Ova činjenica dosad je zapostavljana, što je imalo za posledicu da je prva polovina 17. veka na ovim prostorima ostala nedovoljno razjašnjena. Crkva Sv. Bogorodice je jedino y celosti sačuvano svedočanstvo ο drugačijim, za pravoslavni živalj podnošljivim kulturno-istorijskim okolnostima y niškom okruženju, čemu je delatnost patrijarha Pajsija umnogome doprinela.

Uslovi za nastanak

Sićevačka klisura, probojnica reke Nišave, neprohodna sve do pred kraj 19. veka kada je ovaj prostor oslobođen od viševekovnog ropstva od Osmanskog carstva i kroz njene tesnace i krečnjačke gromade probijena pruga Niš—Sofija, u svojim živopisnim predelima i zabitima skrivala je vekovima, iako „skromnih razmera i nenametljivog izgleda“, značajna materijalna i kulturna svedočanstva srednjovekovne prošlosti Niša, Nišavlja i Južne Srbije. Na ovo je uticala činjenica da je još iz doba Rimskog carstva Sićevačka klisura predstavljala za graditelje puteva nesavladivu prepreku, pa su je svi magistralni putni pravci uključujući tu i čuveni Via Militaris zaobilazili sa njene južne strane, preko planine Kunovice. Na ovoj planini 2. januara 1444. godine Srpska i Ugarska vojska predvođena Đurađ Brankovićem i Jankom Hunjadinom u svom poslednjem pokušaju da zaustavi osmanlijsku vojsku u njenom osvajačkom pohodu, uništi i u samom središtu Kunovice, zaustavi je i razbije. I pored prvih uspeha Srpska i Ugarska vojska se povlače sa prostora nišavlja i njegovi stanovnici padaju pod viševekovno ropstvo Osmanlijskog carstva.

Takođe i za graditelje puteva iz vreme Osmanlijaskog carstca Sićevačka klisura je ostala nesavladiva prepreka pa je ostala po strani važnih puteva, ili Carigradskog druma, koji je preko Kunovice ošao skoro potpuno istom trasom kao Via Militaris. To je stvaralo idealne uslove da se život u nepristupačnim gudurama Sićevačka klisura odvijao u znaku duhovnog mira oslobođen straha, posebno u ratnim vremenima i viševekovnom ropstvu Srbije pod Osmanlijskim carstvom. Taj njen unutrašnji mir privlačio je mnoge duhovnike, sa raznih prostora Balkana. Tako je sredinom 15. veka, počelo naseljavanje Sićevačke klisure kaluđerima koji su bežeći sa Istoka prema Zapadu, pred naletom Osmanlija, povlačili ka Zapadu. Među njima su bili monasi Grci, Bugari, ali i Srbi sa Svete gore. Sve brojniji monasi su u skrovitim i gotovo mitskim predelima Sićevačke klisure gradili su brojne manastire, crkve i crkvišta, želeći da dostignu „duhovne visine“ (istovremeno štiteći sopstvene živote od terora Osmanlija).

Tako je prostor Sićevačke klisure postao crkveno središte, neka vrsta male „svete gore“, u kojoj su se knjige pisale i oslikavale, crkve i manastiri obnavljali ili iz osnove gradili i živopisali. Ova duhovna, stecišta kod okolnog stanovništva osmislila su mnoge legende o tajnovitim i gotovo mitskim predelima Sićevačke klisure. Jedna od njih je ona o postanku Manastira Svete Bogorodice u Sićevu, na gusto pošumljenim severnim padinama Kusače.

„ „Legenda govori da je crkva Manastira Svete Bogorodice pod najezdom Osmanlija „preletela“ sa jednog na drugo mesto“? ”

Manastir Svete Bogorodice Sićevo zauzima centralno mesto među objektima materijalne i duhovne kulture (od posebnog značaja) u Sićevačkoj klisuri (jednom, malo spominjanom, stecištu monaških zajednica u Srbiji, nekoj vrsti male „svete gore“, u teškim vremenima turske okupacije).

Na sve veći značaj Sićevačke „svete gore“ uticala je i činjenica da je u vreme vladavine Osmanlijskog carstva Niš bio administrativni i verski centar carevine, koja je ograničavala sve nemuslimanske vere, tako da se verski i kulturni život Srba i drugih hrišćana, nije mogao da odvija u samom gradu, pa je veliki broj monaha, preneo duhovni život u mir bespuća Sićevačke klisure. Takođe su imućniji Srbi iz Niša i okoline vodili brigu o crkvama i manastirima i nastojali da što dalje od Osmanlija u miru i bezbedno, obavljaju pravoslavne verske obrede.

Velike zasluge za razvoj duhovnog i umetničkog života u srpskim manstirima u prvoj polovini 17. veka imao je i patrijarh Pajsije (1614-1647.) koji je radio na obnovi manjih hramova, poput ovog.

Za sve vreme vladavine Osmanlija dizane su bune i ustanci, pa su se po bespućima Sićevačke klisure i u njenim manastirima krili i mnogi ustanici i hajduci, što je još više jačalo crkve i manastire., duž doline Nišave.

Osnivanje i manastir za vreme Osmanlijskog carstva

Sa sigurnošću se ne može odrediti vreme, kada je manastir Svete Bogorodice Sićevo podignut. Turci su u niškom kraju pljačkali crkve i uništavali dokumentaciju, tako da je gotovo nemoguće u potpunosti rekonstruisati događaje vezane za ovaj hram. Prvobitna crkva, posvećena Vavedenju Svete Bogorodice, najverovatnije je nastala u doba Mrnjavčevića, koji su vladali u Nišu i njegovoj okolini početkom 14. veka, kao preteča budućeg manastira. Po legendi, nalazila se naspram današnje crkve uz desnu obalu Nišave, neposredno iznad sadašnjeg puta za selo Sićevo, na lokalitetu poznatom pod nazivom Kulina, gde se i danas vide ostaci temelja stare crkve:

Na krševitoj desnoj obali Nišave ima još jedna zapustela, i jedva pristupačna crkva od poznatog stroja sa pirgom.

Osmanlije su ovu crkvu često palili i razarali, pa su vernici materijal sa ruševina premestili na sadašnje, manje pristupačno mesto prekriveno gustom šumom u podnožju brda Kusače. Natpis iznad ulaza u naos crkve potvrđuje da je sada postojeći hram podignut iz osnova 1644. za života patrijarha Pajsija i u vreme duhovnika popa Jovana, kada su ga braća Veselin, Simon i Živko sagradila prenoseći na ruke, kamen po kamen stare crkve. Crkva je te godine prvi put životopisana a ikonopisac je bio izvesni Veselin.

Prema navodima niških arheologa i istoričara manastir ja na novoj lokaciji, izgrađen iz temelja, na mestu nekadašnjeg groblja i da ne postoji ni jedan podatak da je tu nekada postajala crkva. Prilikom konzervatorskih radova na manastirskoj crkvi konstantovan je kameni blok sa fragmentom freske. Tako da se dosta pouzdano može prihvatiti narodna legenda da je manastir Sveta Bogorodica izgrađen od materjala porušene crkve na desnoj obali Nišave.

Osmanlije su novoosnovani manastir Sićevo ponovo, kao i staru crkvu, više puta pustošili. Prota Petar V. Gagulić Iguman Iljčinski, u svojoj knjizi navodi, da je po narodnom predanju hram Svete Bogorodice u blizini sela Sićeva, dugi niz godina i decenija, često bio napušten i bez monaštva. Manastir je obnovljen 1835. godine, a pop Petar, sveštenik ovdašnji je tek 1875. godine u obnovljenom hramu počeo da vrši bogosluženja.

Izgradnja pruge kroz Sićevačku klisuru (1876—1878) dala je novi zamah razvoju Manastira.

Pri manastiru je tokom 19. veka radila škola.

Kada je 1876. kneževina Srbija otpočela rat sa Turcima za oslobođenje juga Srbije, u manastiru je sićevčanin Živko Rančić okupio oko sebe mnoštvo pristalica i organizovao ustanak. Uz pomoć oružja kojim ih je pomogla kneževine Srbije, ustanici su odneli nekoliko pobeda nad Osmanlijama. Nakon privremenog primirja postignutog između Osmanlija i Srba, neko je potkazao Živka kao kolovođu ustanika i Osmanlije su ga u znak odmazde obesili na Gramadi 1876. godine.

Posle Srpsko-Turskih ratova (1876—1878) i oslobođenja Niša od Turaka 1878. godine manastir počinje da živi svoj drugačiji život, oslobođen svih ograničenja i zabrana širenja i propagiranja vere na ovom prostoru.

Samo deset godina od oslobođenja Niša i okoline od Turaka u periodu od 1886. do 1887. inžinjerske jedinice srpske vojske, probile su prugu kroz Sićevačku klisuru i po prvi put uspostavile železnički saobraćaj između Niša i Sofije, što je imalo veliki značaj za sve učestalije posete vernika i turista manastiru. U tom periodu to je jedan od retkih manastira u Niškoj Eparhiji koji je bio u celosti sačuvan uprkos Osmanlijskoj okupaciji. Prema Državnom kalendaru Kraljevine Srbije 1897. godine manastir Sićevački je pripadao eparhiji Niškoj, i po statusu je spadao u manastire "III reda". Bratstvo su činila samo dva kaluđera: iguman Dorotej i jeromonah Vićentije. Njegov metoh je tada bio "manastir Prosečki". Monaštvo se iz godine u godinu sve više uvećavalo, a sa novim monasima započeli su i radovi na restauraciji oštećenih i dotrajalih fresaka u priprati, i izgradnja objekata na manastirskom zemljištu (konaka, spomen česme...).

Manastir između svetskih ratova (1914—1941)

Manastir je za vreme Prvog svetskog rata opet stradao. Sićevačka klisura i cela niška oblast su u Prvom svetskom ratu bili pod bugarskom okupacijom. Okupatorska vojska se vandalski odnosila prema mnogim srpskim svetinjama pa i prema Manastiru Sićevo. O tome možemo zaključiti iz Letopisa manastira Sićevačkog, u kome iguman Porfirije Iljčinski navodi da su svi likovi i ikone manastira bile oštećene noževima — bajonetima ili sličnim oruđem.

Njegova poslednja veća obnova urađena je 1921. godine zahvaljujući zalaganju Vasilija Rudanovskog, igumana Porfirija i bratstva. Stari ikonostas je tokom rata u celosti spaljen, a postojeći su oslikali ruski majstori 1928., o čemu svedoči sačuvani zapis.

Obnovi manastira u periodu između dva Svetska rata, umnogome su doprinele; česte posete visokih crkvenih velikodostojnika i poseta 13. septembra 1932. godine, kralja Jugoslavije Aleksandra I Karađorđevića.

Manastir u Drugom svetskom ratu

Tokom Drugog svetskog rata manastir je živeo relativno mirnim životom i nije pretrpeo oštećenja i razaranja. Tome je umnogome doprinela činjenica da je Sićevačka klisura, koja je bili pod nemačkom okupacionom zonom (Nedićevom Srbijom) bila od izuzetnog značaja zbog železničke komunikacije Niš — Sofija, i hidrocentrale Sićevo u neposrednoj blizini manastira pa je ovaj prostor bio izuzetno dobro obezbeđen. Jedan od nemačkih bunkera, koji je služio obezbeđenju hidrocentrale na Nišavi, bio je kod samog manastirskog vinograda, na samo par stotina metara od manastira.

„ Prugu i hidrocentralu je obezbeđivala bugarska okupaciona vojska, što je: onemogućavalo da se partizanske jedinice koncentrišu blizu manastira, kao i jedinice jugoslovenske vojske u otadžbini — četnici. ”

Time su izbegnuta razaranja Manastira u mogućim međusobnim sukobima zaraćenih strana, a zahvaljujući Nemcima bila je isključene i mogućnost represija prema monasima i vandalizma prema srpskim svetinjama u Sićevačkoj klisuri, kao što je to bilo u Velikom ratu od strane bugarskih okupatora.

Manastirski kompleks objekata

Manastirski kompleks usečen u stenovito podnožje brda Kusače sastoji se iz Bogorodične crkve (posvećena Vavedenju Svete Bogorodice), kule zvonare (sagrađene 1938, sa dva zvona iz 1880) manastirske česme iz 1813., manastirskog groblja, spratnog (starog) konaka iz 1880. i vile „Persida“. U manastirskoj porti, novijeg datuma su novoizgrađena trpezarija sa letnjom kuhinjom, novi konak (sazidan 1970), ekonomske zgrade i predprostor kao zaštita crkve i njenih ikona od kiše i sunca.

Manastirski kompleks objekata: 1. Crkva Vavedenje Svete Bogorodice 2. Zvonara 3. Stari manastirski konak 4. Manastirska česma
5. Letnja kujna i trpezarija 6. Novi manastirski konak 7. Ekonomske zgrade 8. Vila Persida

Crkva Vavedenje Svete Bogorodice

Centralni objekat manastirskog kompleksa je Crkva Svete Bogorodice, koja se sastoji iz dva dela, od 2008. godine graditeljski spojena u jednu celinu;

Stari deo

Stari deo ili Crkva Svete Bogorodice sa manjom pripratom izgrađena je 1644. godine, i do danas uz veće ili manje izmene tokom konzervatorskih radova sačuvala je svoju prvobitnu autentičnost.

Novi deo

Novi deo je zapravo „nova“ priprata, koja se spreda pruža ispred zapadne strane crkve njenom celom širinom, i bočno (u širini stare priprate) sa severene i južne strane i sa tri strane štiti od vremenskih uticaja staru pripratu Crkve Svete Bogorodice. Priprata je prepokrivevena posebnim krovom na dve vode koji je nešto ispod nivoa krova stare crkve, sa južne i severne strane i nešto iznad nivoa sa zapadne strane. Nova priprata je osveštena 2008. godine.

Stari deo, ili crkva sa manjom pripratom, iz 1644. sa jednim, manjim prozorskim otvorom, bočno, i oltarskom apsidom i nešto većim prozorskim otvorom.

Novodograđena priprata iz 2008. sa tri strane (severne zapadne i južne) okružuje i od vremenskih uticaja štiti staru crkvenu pripratu.

Namena

Crkva Svete Bogorodice, čija prava namena je i dalje nepoznata, jedina je u celosti očuvana crkva iz vremena brojnih okupacija niškog područja u 20. veku. Likovna osobenost i značaj crkve ogleda se u tome što svedoči o stvaralačkim dostignućima i umetničkim shvatanjima pravoslavnih vernika ovog kraja, Niške oblasti i istočnog dela Srbije.

„ Svojom istorijsko-umetničkom odlikom crkva Svete Bogorodice popunjava prazninu u postvizantiskoj umetnosti Balkana u kojoj oblast Niša i nišavlja zauzima zapaženo mesto. ”

Arhitektura

Arhitektura Crkva Svete Bogorodice (karakteristična za istoriju srpskog graditeljstva u 16. i 17. veku) po svoj prilici ostala bi neprimećena u stručnim krugovima, da se duž njenih unutrašnjih strana bočnih zidova ne nalaze prislonjeni luci, retki u ovom istorijskom razdoblju.

Po arhitektonskoj zamisli stari deo Bogorodične crkva je jednostavna jednobrodna građevina pravougaone osnove, sa oltarom i polukružnom apsidom, na istočnoj, i nekad otvorenom, pravougaonom pripratom na zapadnjoj strani.

Crkva je zasvedena poluobličastim svodom koji je položen na bočne prislonjene lukove oslonjene na pilastere.

Na zapadnoj strani crkve nalazi se pravougaonog oblika, otvorena, mala priprata starog dela crkve u koju se ulazi kroz trem koji čine tri jednostavne arkade. Do izgradnje novog (dograđenog) dela crkve priprata na starom delu crkve bila je zatvorena drvenim vratima i zastakljena. Tri jednostavna arkade na zidanim stubovima su lukovi plitko usečeni u masu zida i opšiveni jednim redom radijalno poređanih opeka. Nekada je samo središnja arkada bila ulazna dok su bočne bile zastakljene. Nakon dogradnje nove priprate vrata i obe staklene površine su uklonjene kao i potprozornici, tako da se sada u staru pripratu ulazi kroz sve tri arkade.

Unutrašnjost nove priprate koja spreda (sa zapadne), i bočno sa južne i severne strane okružuje malu pripratu starog dela crkve u koju se ulazi kroz trem koji čine tri jednostavne arkade.

Iznad ulaza je dvopojasna plitka niša u čijoj unutrašnjosti su vidnjivi tragovi boje. Posle 1875. godine cela zapadna fasada je oslikana.

Crkva je građena od grubo tesanog lomljenog kamena uz mestimičnu upotrebu opeke, zanatski dobro složene, sa krovom konstrukcijom na dve vode pokrivenim ćeramidom. U podstreršju, osim na zapadnoj strani, prostiru se dva reda „na zub“ postavljenih opeka, kao skroman ali elegantan plastični ukras. Na visini od 1 metra opeka (debljine 4,5 santimetra) porađana je horizontalno, kako bi bila izvršena nivelacija zidnih masa. Na južnoj i istočnoj strani uočavaju se dva reda opeke a na severnoj strani ona su prekriveni dersovavem prilikom konzervatorskih radova.

Bočno, na severnoj i južnoj strani stare crkve nalazi se po jedan manji prozorski otvor, dok je na oltarskoj apsidi, sa istočne strane, prozorski otvor nešto veći. Unutrašnjost crkve je kroz ove prozorske otvore relativno dobro osvetljena.

Bočno, na severnoj (levo) i južnoj strani (desno) naosa stare crkve nalazi se po jedan manji prozorski otvor. Sudeći po akvarelu M. Valtrovića i D. Milutinovića iz 1878. godine, prozori sa severne i južne strane naosa naknadno su probijeni. Svetlost se prvobitno probijala y naos kroz mali četvrtast, sa spoljne strane sada zatvoren otvor, iznad novootvorenog prozora na južnom zidu.

Uglovi crkve su fino obrađeni većim tesanicima. Zidovi su ojačani upotrebom neke vrste roštilja sačinjenog od drvenih greda. Spoljne površine zidnih platana bile su prekrivene malterom prožetim sitno tucanom opekom, kako bi se uklonile neravnine nastale zidavem i dobila blaga crvena nijansa. Kamena plastika primenjana pri gradnji crkve bila je jako skromna i uglavnom svedena na obradu arhitektonskih detalja.

Fresko-dekoracija

Unutrašnjost manastirske crkve i priprata prekrivena je fresko dekoracijom nastalom u periodu od 1643. do 1644. Zidna dekoracija naosa i istočnog zida priprate istovremena je sa ktitorskim natpisom. Ostala zidna platna priprate oslikana su u 19. veku.

U osnovi, fresko dekoracija Bogorodične crkve, zasnovana je na slikarskim tradicijama Srbije od 14. veka pa sve do kraja 16. veka, kao i na dostignućima postvizantijskog slikarstva sa prostora zapadne Bugarske i severne Grčke. Ovakav eklekticizam karakterističan je za slikarstvo 17. veka, a usklađivanje elemenata zavisilo je od umetnikove sposobnosti i talenta.

Slikarstvo ovog manastira, danas se nameće kao jedino svedočanstvo o umetničkim zahtevima, estetskim stremljenjima i odnosu prema duhovnosti stanovnika niške oblasti, iz istorijskog perioda kada su na ovom prostoru osmanlije bile najjača sila. Na osnovu ove freskodekoracije došlo se do saznanja da umetnički život u Nišu i njegovom okruženju i pored svih nedaća nije zamro.

Podela fresko ansambla po zonama

I i II zona fresko ansambla

Fresko ansambl Crkva Vavedenje Svete Bogorodice može se podeliti u četiri zone i u okviru standardnog repertoara, obuhvata i ikonografski ređe predstave, kakva je Bogorodica tipa Živonosni istočnik ili detinji lika Andronika naslikan uz sv. Konstantina i Jelenu.

Prva zona

Ovoj zoni fresko ansambla pripada uobičajeni niz stojećih figura. U slikanju svetih ratnika u prvoj zoni hrama zapaža se, možda tipično, slovenska pojedinost jer se sveti ratnici predstavljaju istovremeno kao naoružani ratnici ali svi sa vencima mučeništva, a Sv. Đorđe i Sv. Dimitrije drže i mučenički krst.

Mesto u prvoj zoni dobili su i sveti lekari, zatim sv. Simeon i sv. Sava Srpski, car Konstantin i carica Jelena uz koju je neočekivano naslikana umanjena figura sv. Andronika.

Druga zona

U ovoj zoni smeštena su slobodna i, u medaljonu smeštena, svetiteljska poprsja. Pričešće apostola iznad kojeg je stojeća figura Bogorodice Orante koja stoji na postamentu ispred prestola, prikazuje majstora kao istinskog poštovaoca starih ikonografskih rešenja.

U zoni medaljona svetitelji su prikazani dvojako, na zapadnom zidu ređaju se jednostavna poprsja lekara i mučenica, dok su na ostalim zidovima svetitelji u medaljonima postavljenim na bogatu ornamentalnu podlogu.

Tređa zona

Fresko ansamb u ovoj zoni objedinjuje odabrane scene iz Velikih Praznika, Stradanja Hristovih i Života Bogorodice. U zoni Velikih praznika umetnuta je, neuobičajeno predstava Tri mladića u ognjenoj peći. Uobičajen redosled Velikih praznika na zapadnom zidu dopunjuju kompozicije Rođenje Bogorodice i Bogorodica Živonosni istočnik u kome Uspenje Bogorodice dominira na zapadnom zidu.

Iz ciklusa Hristovog stradanja u Velike praznike umetnute su kompozicije Privođenje Pilatu i Raspeće. Tajna večera smeštena je na neuobičajenom mestu na lučnom odsečku zapadnog zida naosa, u temenu luka što se može tumačiti kao potrebom isticanja ove kompozicije netipičnog izgleda usled porasta njene popularnosti u tom periodu.

Četvrta zona

U temenu svoda, kao četvrtoj zoni, dominantne su Hristove prefiguracije, dok su na obodu predstavljeni proroci. U svodu su medaljoni sa centralnom i najvećom predstavom Hrista Pantokratora sa čitko ispisanim tekstom 102. psalma. Predstavu Hrista okružuje 10 medaljona sa poprsjima anđela. Celinu upotpunjavaju simboli jevanđelista.

Istočno od centralne predstave Pantokratora postavljen je manji medaljon sa predstavom Starca Dana dok je zapadno Hrist Emanuil. Ove tri centralne predstave praćene su sa južne i severne strane opojasnim figurama proroka.

Živopis crkve (opšta razmatranja)

Slikarstvo 17. veka u crkvi je zastupljeno na istočnom zidu priprate gde je naslikana kompozicija Strašnog suda, dok je u niši iznad ulaza u naos naslikana predstava Bogorodice sa Hristom. U okviru kompozicije Strašnog suda zapaža se jedan detalj tipičan za doba turske vladavine-grupa ubogih i sirotih koja se pridružuje horovima blaženih.

Vrednosti ovog arhitrektonski skromnog, svetovnog objekta doprimose freske na unutrašnjim zidnim površinama naosa i priprate. Dominantno mesto u priprati zauizimaju scene Bogorodičinog akatista i deo Strašnog suda na istočnom zidu. U naosu zidne dekoracije čine ilustracije Velikih praznika i Hristovog stradanja. Svetao i oskudan kolirit sićevačkog slikarstva, nadoknađen je korektnim crtežom, koji, iako naglašen, nije nametljiv.

Dobro očuvane partije životopisa su iz ruku veštog majstora, koji je sa manje stručnim pomoćnikom, ukrasio zidove ove crkve u duhu slikarstva druge i treće decenije 17. veka. Svetao i koloristički sveden i oskudan a u crtežu korektan, iako naglašen, i nenametljiv, ovaj živopis pripada boljim slikarskim ostvarenjima svoga doba. Najpoznatiji majstor koji je oslikao crkvu pripadao je radionici patrijarha Pajsija, čiji su majstori bili poznati u srpskim oblastima po nespretnosti u crtežu i rustičnosti u koloritu.

Treća zona fresko ansambla, na zapadnom zidu crkve koja objedinjuje odabrane scene iz Velikih Praznika, Stradanja Hristovih i Života Bogorodice

Kako su posle posle Prvog svetskog rata svi likovi i ikone bili oštećeni noževima, bajonetima ili sličnim oruđem, a ikonastasu iz 19. veka izgubljen svaki trag, Porfirije Iljčinski — Rus, uložio je mnogo truda da se oštećeno i nedostajuće obnovi. Njegovim zalaganjem obnovljena su oštećenja na ikonama, sagrađen i oslikan nov ikonostas. Preslikavanje pojedinih oštećenih partija živopisa i novi ikonostas, u današnjem obliku 1927., oslikao je ruski emigrant i umetnik Vasilije Rudanovski, profesor crtanja u niškoj gimnaziji.

Živopis priprate

Prema rečima Miše Rakocija...živopis sićevačke priprate od posebnog je značaja za istoriju slikarstva Niša. Sa njim se uspostavlja veza između odlazećeg zografskog slikarstva i nastupajućeg romantizma i realizma oličenog u delima Đorđa Krstića za ikonostas niške Saborne crkve. Taj prelaz premošćava slikar sićevačke priprate, akademizovanim vizantijskim freskama.

Slikarstvo priprate u vreme posete M. Valtrovića i D. Milutinovića bilo je sačuvano u fragmentima od kojih je danas vidljiv samo mali broj. U drugoj polovini 19. veka priprata je zatvorena, delovi živopisa restaurirani, a veći delovi slikani preko starijih kopozicija na kojima se ređao ciklus skraćenog Akatista Bogorodice, naročito popularnog u 17. veku.

Ispod novijeg slikarstva na fasadi priprate ima starijih fresaka, koje su prekrivene i samo delimično otkrivene.

Intervencije majstora pozvanih da osveže ili ponovno naslikaju oštećeni živopis priprate

Ispod novijeg slikarstva na fasadi priprate ima starijih fresaka, dokumentovanih crtežom F. Kanica pre nastanka novog sloja 1875. godine. Prikazane su i intervencije majstora pozvanih da osveže ili ponovno naslikaju oštećeni živopis. Idetifikuju se i intervencije ruskog umetnika Rudanovskog iz 1921. godine, značajne za potpunije poznavanje originalne ikonografije određenih likovnih celina.

Ikonostas

Od starog ikonostasa iz 19. veka sačuvana je ikona Sv. Trojice iz 1879. godine. Pred Drugi svetski rat u oltaru kod severnih dveri, uz ikonu Svetog Petra još se nalazio stari natpis: bojadisac zograf Gaziedra. Današnji ikonostas čini jednostavna drvena konstrukcija sa ikonama iz prve polovine 20. veka, rad akademskog slikara Vasilija Rudanovskog.

Na oltaru nije naslikan agnec a sveti oci nisu naslikani u pognutom već uspravnom položaju, mešanje starih i novijih ikonografskih osobina kompozicije, poklonjenje agnecu, ukazuju na primere slične i istovremene pojave u srodnim crkvama manje i veće udaljenosti od Sićevačke klisure.

Konzervatorski radovi

Konzervatorsko-restauratorski radovi na, arhitekturi, živopisu i dogradnji crkve kao i obnovi starog konaka izvedeni su od 1994. do 1995. i od 2007. do 2010. godine.

Objekti u mastirskoj porti

Manastirska crkva s kraja prve polovine 20 veka, sa zvonarom i konakom pre dogradnje nove priprate i obnove konaka i zvonika (levo) i nakon dogradnje crkve, obnove zvonare i konaka (desno)

Stari konak

[[Datoteka:Stari konak, izgrađen 1880, je najstariji objekat u manastirskom kompleksu. Konak je podigao izvesni Prvul, po pisanju prote Petare V. Gagulić:

„ Sve do 1880. Ovim manastirom, pored starešine manastira, upravljali su tutori, birani od naroda, od kojih se zna za Rašu, Živka i Prvula. Prvul je podigao današnji manastirski konak sa tri odeljenja na spratu i u prizemlju sa dva podruma. ”

Stari konak je obnovljen 1996. godine od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš. Iste godine po završetku restauracije konak je osvećen od strane episkopa niškog vladike Irineja (danas Patrijarha Srpske pravoslavne crkve).

Konak u današnjem obliku ima: na spratu tri sobe, jedan salon, dva kupatila i veliki hodnik, a u prizemlju jednu salu, kuhinju sa trpezarijom i jedno kupatilo.

Manastirska zvonara

Zvonara sa tri zvona nalazi se uz samu crkvu (sa njen južne strane) i manastirskog groblja sa jugoistočne strane. Zvonara je prvobitno bila sagrađene od drveta sa omanjim krovom na četiri vode od dasaka. Najstariji pisani podatak o zvonari sačuvan je u manastirskoj Tapiji iz decembra 1885. u kojoj je navedeno:

Manastirska crkva i zvonara sa njene istočne strane

Manastirsko groblje

„ ...jedna zvonara sagrađena od drveta sa tri zvona... ”

Zvonara u sadašnjem obliku nastala je 1938. O godini njene izgradnje u Letopisu manastira Sićevačkog jeromonah Hrizostom zabeležio je na strani 18:

„ „Napravljena je zvonara koja ima tri zvona, u istu godinu napravljena je i „vila“ Stavre Cvetkovića industrijalca iz Niša.“ ”

Ona je u osnovi dimenzije 2,75 m x 2,75 m, sagrađena je od tvrdog materijala u obliku kule visoke oko 8 m. U gornjem delu zvonare su po dva otvora na sve četiri strane sa arkadama na koje se oslanja piramidalan krov na četiri vode, pokriven crepom. Ispod krova su smeštena tri zvona, različite veličine, koja su okačena na konstrukciju od gvožđa. Zvona su, prema natpisima na njima, izlivena 1880. u livnici Đorđa Bota i sinova u Vršcu.

Iznad ulaznih vrata u zvonaru postavljena je bela mermerna ploča na kojoj je uklesan tekst:

„ „Ovu su zvonaru podigli Sotir N. Čohadžić, penzioner iz Niša, Vuka i Miodrag Marinković inžinjeri iz Beograda.“ ”

Manastirsko groblje

Manastirsko groblje smešteno je na suženom prostoru, svega nekoliko metara od južne strane manastirske crkve. Sa zapadne strane graniči se zvonarom i starim manastirskim konakom, sa juga potpornim zidom koji odvaja manastirsku portu od manastirske šume, a jedino se istočno slobodno otvara prema manastirskom dvorištu i manastirskoj česmi.

Na groblju je 2013. godine bilo dvanaest grobova sa nadgrobnim spomenicima i tri grobna mesta.

Manastirska česma

Manastirska česma, nastala 1883. nakon obnove 2003. godine

Podatak o manastirskoj česmi i njenom nastanku naveden je na spomeniku od belog mermera (sa desne strane česme) na kome je isklesan tekst sledeće sadržine:

„ „Manostir sve Bogorodic 19. avgusta 1883 godi. Pod vladom kralja Milan. Esnav lončarski ovu češmu pre sto godine pravijo asad isti esnav prepravijo iz Niš 22 5 1893.g. S.“ ”

Sličan današnjem, novi oblik česma je dobila 1930. godine kada je pre njene izgradnje sačinjena kompletna tehnička dokumentacija, na osnovu akta Načelstva sreza Niškog i rešenja Tehničke Sekcije br. 3562 od 18. septembra 1929.

Konačni izgled česma je dobila u leto 2003. godine zahvaljujući zalaganju sestrinstva manastira, nastojateljice monahinje Tatjane (Natalija) Bojković i dobrotvora crkve, pre svega niških zanatlija.

Čema je šestougaonog oblika sa krovom istog geometrijskog oblika pokrivenog „biber“ crepom. Na krovu česme je krst od kovanog gvožđa. U srednjoj i dve bočne niše sa prednje strane česme nalaze se tri ikone koje je oslikala Slavica Sekulić ikonopisac iz Niša:

• U levoj niši oslikan je ikona Svetog Arhangela Mihaila.
• U srednjoj niši oslikana je ikona: Vavedenje (ulazak Presvete Bogorodice u hram).
• U desnoj niši oslikana je ikona Apostol Petar kako drži ključeve od Raja.

Na obnovljenoj česmi kroz tri ukrasne lule izlivene od bronze otiče blagotvorna voda, nepresušnog izvora, koji svojim žuborenjem stvara utisak kao da se nalazite pored bučnog i brzog planinskog potoka.

Ekonomski objekti

Jedan od ekonomskih objekata

Vila „Persida“, zadužbina niškog industrijalca Stavre Cvetkovića

Ispod Novog konaka manastira nalazi se manastirska ekonomija. Ona se sastoji od tri zgrade:

• Štala sa plevnjom
• Garaža sa šupom
• Svinjarnika

Objekti su od trošnog materijala dotrajali i skloni padu. U njima se sve do kraja 20. veka čuvala stoka.

Vila Persida

Vila Persida je jedan od značajnijih objekata u manastirskoj porti. Zadužbina je niškog industrijalca Stavre Cvetkovića koji je vilu sazidao 1938. godine na osnovu odluke eparhijskog upravnog odbora, pravoslavne eparhije niške br. 2300 od 24/11. juna 1937. godine, koja je doneta na Stavrinu ličnu molbu. Iako je u ovoj odluci, koju je potisao episkop niški Jovan, stajalo da posle isteka od 30 godina „vila prelazi u svojinu manastira“, tokom 1942. godine eparhijski upravni odbor Pravoslavne eparhije Niške izmenio je prethodnu i doneo novu odluku, i u njoj dodao tačku 10. koja glasi:

„ Vila o kojoj je reč u ovoj odluci svojina je Manastira Svete Bogorodice u Sićevu od dana čim bude sazidana. Darodavac g. Stavra N. Cvetković, industrijalac iz Niša može se samo njome koristiti, kako mu je to u prvoj tačci gore pomenute odluke odobreno. ”

Predanja

Patrijarh srpski Gavrilo (41. vrhovni poglavar Srpske pravoslavne crkve) bio je jedno vreme iskušenik u manastiru Sićevo u kome se i zamonašio 26. februara 1900, da bi ga sutradan episkop niški Nikanor Ružičić rukopoložio u čin jerođakona, a posle sedam dana u čin jeromonaha.

U kapeli se čuva lepa, velika ikona Krunisanje Bogorodice iz 19. veka, koju su Rusi doneli iz svoje otadžbine „kao poklon izlečenog vernika”. Ova ikona je veoma cenjena od vernika u okolini Niša jer joj se pripisuju čudotvorna svojstva. Prema navodima protojereja Zoran Filipović iz Niške eparhije...

...ono što nju izdvaja u odnosu na neku umetničku i kulturnu vrenost, jeste predanje niškog kraja i zapravo iskustvo vernog naroda da je ova ikona čudotvorna, da su pred njom mnogi dobili isceljenje, i da su im molitve bile uslišene.

Pored crkve se nalazi izvor, koji je nedavno obnovljen i freskama oslikan zahvaljujući donaciji niških zanatlija, čija hladna i pitka voda po narodnom verovanju ima isceliteljsku moć.

Darovi niških cincara

Porodica Čohadžić ostala je poznata po donaciji manastira. Prvi dar je Jevanđelje štampano u Austriji krajem 19. veka, dar Nikole S. Čohadžića. Ispred uvoda mastilom trešnje ispisan je sledeći tekst: U Sićevu - Čohadžić Nikola S., načelnik okruga niškog.

U istom manastiru, povodom podizanja zvonika 1938. godine, iznad ulaznih vrata uklesana je ploča od belog mermera dimenzija 45h35 cm na kojoj je uklesan tekst: Ovu zvonaru sagradili su Sotir N. Čohadžić, penzioner iz Niša, Vuk i Miodrag Marinković, inženjeri iz Beograda.

Priznanja

Iz manastir Svete Bogorodice u Sićevu u specijalnoj seriji maraka Pošte Srbije našle su se freske raspeća i vaskrsenja Hristovog, kao i ulazak u Jerusalim.

Ovi motivi iz sićevačkog manastira prvi su motivi iz Niša i okoline u 185 godina staroj istoriji srpske marke.

Vidi još

• Manastiri, crkve i crkvišta Sićevačke klisure
• Manastiri Eparhije niške
• Manastiri i crkve Južne i istočne Srbije
• Sićevačka klisura

Literatura

• Rakocija M, Ikonografske posebnosti Bogorodičine crkve sićevačkog manastira, Zbornik Narodnog muzeja Niš 10, Niš 2001.
• Rakocija M, Zidno slikarstvo Bogorodičine crkve sićevačkog manastira, Saopštenja, Zbornik radova XXXII-XXXIII-2000-2001, Beograd 2001, 149-179.
• M. Rakocija, Manastir Sv. Bogorodice u Sićevačkoj klisuri, Niš 2007
• M. Rakocija, Ikonografske posebnosti Bogorodičine crkve sićevačkog manastira, Zbornik Narodnog muzeja Niš, br. 10 , (Niš 2001), pp. 209–220.
• M. Rakocija, Manastir Sv. Bogorodice u Sićevačkoj klisuri-istorija i arhitektura, Saopštenja, Zbornik radova XXIX, (Beograd 1997), pp. 163–171.
• M. Rakocija, Manastir Sv. Bogorodice u Sićevačkoj klisuru, Arhitekt — glasnik Društva arhitekata Niša 25, (Niš 2008), pp. 44–47.

Spoljašnje veze

• Gugl satelitska mapa (travelingluck.com)
• Srpska pravoslavna crkva: Eparhija niška
• Rat struja i Sićevo
• O Svetom manastiru na sajtu Manastiri i Crkve
• Manastir Sv. Bogorodice