Dok legenda izlaže doživljaje heroja i ljudskih bića koja su bilo čim obdarenija od običnih ljudi, mit se više drži božanskih bića. Kod naroda u fazi lovačke i sakupljačke privrede najčešće je predstavlja priču, čija je tema porijeklo svijeta, bogova, nekih predmeta, prirodne pojave, nebeskog tijela, životinje, biljke, vjerskog obreda, značajnije društvene ustanove.
Helenski mit je prvi i osnovni oblik u kojem su mislila helenska plemena; sjajna poezija u Homerovom i Hesiodovom imenu očuvala je glavne Nebesko telohelenske mitove i dala polet mnogim drugim.
Za pjesnika i umjetnika mit je idealno ogledalo ljudskog života. Kako se njegovo bogatstvo ne može iscrpsti, on je nepresušan izvor gradiva za nova umjetnička uobličavanja.[1]
Mit je u stvari sveta priča. Kao predanje u koje se vjeruje, mit iskazuje kolektivne predstave naivne svijesti. Prvobitni mit potiče iz relativno nerazvijene svijesti čovjeka prvobitne zajednice. Svijet bogova, heroja i drugih natprirodnih bića o kome govore klasični mitovi fantastična je slika međusobnih odnosa i trajnih težnji članova patrijarhalne zajednice. I neizmjerne moći mitskih junaka, i čudesnost svijeta koji oni nastanjuju odgovaraju nekritičnosti arhaičnog čovjeka: slike koje mu daje uobrazilja on teško razaznaje od predstava koje mu pruža iskustvo i slabo poznaje granice mogućeg.
Ovo naivno povjerenje prema tvorevinama fantazije nije isključivo obilježje čovjeka sa ranog stupnja istorijskog razvitka; na izvijestan način ono se iznova javlja kod svakog djeteta, a takođe se održava i kod odraslih ljudi na odgovarajućem stupnju duhovnog razvoja. Otud ni civilizovano čovječanstvo nije bez svojih mitova.
Prvo saznanje o mitu istovremeno je razbijanje mita, odlučan prekid s naivnim prihvatanjem tradicije kao svetinje. Prvi put u istoriji evropske kulture takav trenutak nastupa sa grčkimfilozofima6. vijeka prije n. e. koji su započeli racionalističku kritiku mita. Dok Ksenofan objavljuje da su bogovi zamišljeni po čovjekovom podobiju, Heraklit, Solon i drugi filozofi u ime mudrosti osuđuju pjesnike zbog zastupanja narodnih vjerovanja i izmišljanja.
Na sličan način prosvjetitelji mnogo kasnijih vremena, redovno pod dramatičnim okolnostima, odbacuju mit kao izmišljotinu, plod neznanja ili obmane. Najraniji pokušaj da se mitovima nađe opravdanje pred probuđenom kritičkom sviješću čini alegoričko tumačenje mita (alegoreza). Počev od Teagena iz Regiona (6. vijek prije n. e.) brojni teolozi, filozofi i filolozi nastojali su da otkriju skrivene misli koje se nalaze iza svega onoga što se u mitu neposredno kazuje.
Poseban pravac tumačenja ogledao se u traženju istorijskog jezgra svakog mita. Antičkom piscu Euhemeru se pripisuje da je u spisu Sveti zapis prvi objašnjavao kako su bogovi i heroji zapravo junaci i kraljevi legendarnih vremena; slaveći ih zbog izuzetnih zasluga kao bogove, ljudi su zaboravili njihovo zemaljsko porijeklo. Kao psihološka osnova mitotvorstva češće je istican strah, naročito strah od smrti. Mitovi su takođe tumačeni kao staro pjesništvo.
U 18. vijeku naročito je Giovan Viko široko razvio učenje prema kome su sve mitove stvorili pjesnici u vremena koja još nisu poznavala apstraktno razmišljanje. Smatrajući da suštinu mita čine pjesnički karakteri, koji predstavljaju „fantastične univerzalije”, istakao je u svojoj Novoj nauci (Scienza nuova) da su takve tipove „djeca ljudskoga roda” izgrađivala spontano, služeći se jezikom metafora i personifikacija, koji bejaše jedna vrsta pjesništva.
Sistematičniji pokušaj da se mit objasni kao samostalan svijet svijesti, nesvodiv na bilo koju drugu njenu poznatu formu, donijela je Šelingova filozofija. Učitelj mnogih romantičara, ovaj klasik njemačkog filozofskog idealizma uložio je napor da taj svijet spontanosti odredi zakonitošću koja mu je imanentna. Ali u njegovoj filozofiji je ostavljen bitan udio Apsolutu, koji u mitu sam sebe počinje da otkriva.
Sa stanovišta kritičke filozofije znatniji pokušaj objašnjenja prirode mita učinio je Ernst Kasirer u djelu Philosophie der symbolischen Formen (Filozofija simboličkih oblika), čiji je drugi dio (1925) posvetio mitskom mišljenju. Posmatrajući mit kao takav vid simboličkog izražavanja gdje se simboli ne razlikuju od predmeta koje simbolizuju (riječi od značenja, slike od stvari, idealno od realnog), on podržava novije etnologe koji su izvor mita tražili u ritualima. Dramatičnost iznenadnih metamorfoza, koje čine da se u mitskom svetu sve može preobratiti, on objašnjava spontanim uviđanjem unutrašnje solidarnosti svih vidova života. U tom smislu se mit Kasireru ukazao kao objektivacija čovjekovog društvenog iskustva, gdje se emocija pretvara u sliku; prikazana u mitu i sama smrt postaje podnošljivija. Za objašnjenje mita kao takvog on kaže:
„Mit se shvata i ’objašnjava’ na taj način što se prevodi u pojmovni jezik popularne filozofije, tj. na taj način što se smatra ruhom u koje je zaodenuta bilo spekulativna, bilo prirodnonaučna ili etička istina”.[2]
— Ernst Kasirer
„Nije mitologija nastala pod nekim uticajem prirode kome je unutrašnji čovekov život izmakao, nego je, po tom istom zakonu, mitološki proces prošao kroz one iste stupnjeve kroz koje je prvobitno prošla priroda… …mitološki proces ima ne samo religiozno, nego i opšte značenje, jer u njemu se ponavlja opšti proces; prema tome, istina koja je sadržana u mitološkom procesu nije isključiva, univerzalna.”[3]
— Ernst Kasirer
Polazeći sa svojih stanovišta, mitologijom se živo bave etnologija, psihoanaliza, semiotika, ali traganja za suštinom mita u savremenoj antropologiji se nastavljaju i stara kolebanja u određivanju njegove suštine traju. U svim mitovima pada u oči jedinstvo izvijesnog shvatanja i osjećanja svijeta i volja da se taj svijet sačuva u vidu koji je poželjan. Kao objašnjenje kulta mitska priča je istovremeno i moralni kodeks, političko-pravnapovelja, istorija i ekonomija plemena, alhemijska formula, pjesnička riječ – i istovremeno nije još nijedno od toga. Gledan iz perspektive razvijenije svijesti, mit je izraz kulture u kojoj posebne forme društvene svijesti, kao što su religija, pravo, moral, nauka i umjetnost, još nisu diferencirane.
Osjećanje za pravdu je u mitu još uvijek u sjenci natprirodnog autoriteta; glas savjesti još uvijek nije moguće čuti od zastrašujućih pretnji koje se upućuju onima što ne poštuju zabrane i naređenja viših bića; istorijske uspomene i naučna zapažanja natopljeni su osjećanjima i obavijeni slikama fantazije, a pjesnička riječ je sputana vjerovanjem u konačnu istinitost svega ispričanog.
Uopštavanja do kojih dolazi mitsko mišljenje ne javljaju se u vidu apstraktnih pojmova, već se redovno personifikuju u figure heroja i bogova, zaštitnikâ određenih strana ljudskog života i prirode, koja je od tog života neodvojiva. Ljubav, san, vino, sunce, more, grom – sve i više od toga u mitu dobija svoje božanske, više ili manje čovjekolike predstavnike. Postanje stvari i uzročni odnosi među njima redovno se nagovještavaju rodbinskim odnosom, a različita teogonijska srodstva su shvaćena kao sheme po kojima se sve vazda iznova dešava, u trajnoj i beskonačnoj sadašnjosti.
Tipičnost mitskih junaka kao nosilaca određenih opštijih osobina omogućava članovima zajednice da se na njih ugledaju i sa njima emotivno poistovjećuju. Izrazit primjer takvog dubokog, upravo mističnog, poistovjećenja ili identifikacije pružaju obredi, gdje se izvođač u maski boga i sam u njega ekstatički preobraća. Nesigurnost razlikovanja privida od pojave, nemoć raspoznavanja slike i stvari kao slike, neprestano potkrijepljuje vjeru u realnost svega što se uobrazi.
Gdje prestaje začarani svijet mita i počinje svijet poezije? Oštra granica između njih – između svetog i profanog – postoji, ali ona nije spolja naznačena i nije nepomična. Mitovi u koje se prestaje vjerovati postaju bajke, a bajke u čiju se istinitost povjeruje bivaju mit. Pjesništvo se izdvaja iz mitologije u trenutku pojavljivanja kritičke, naučne svijesti; i izvijesna mjera kritičnosti, lako poigravanje nevjerice u egzistenciju predočenih likova – uslov je svakog umjetničkog doživljaja. Stara narodna vjerovanja se prenose novim naraštajima kroz djela nebrojenih pjesnika od Eshila do Dantea, od Gogolja do Tomasa Mana i dalje.
Mitološka struja u savremenoj književnoj kritici je, čak, sklona da u svim književnim djelima traži mitska jezgra, arhetipe. Ali za modernog čovjeka mitski junaci i fabule u djelima nemaju vjerski smisao, već bivaju simbolična svjedočanstva čovjekove sudbine. Može pjesnik nastupiti kao prorok, može kazivanje biti izloženo kao poruka višeg bića, riječ Muze – čitalac novog doba će u takvom postupku vidjeti samo stilsku osobenost, pjesničku invokaciju.
_by_M%C3%A5rten_Eskil_Winge.jpg)
