Neretljani

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Pagani (višeznačna odrednica).

Neretljani su bili jedno od srpskih srednjovekovnih plemena. Nastanjivali su primorsko područje između ušća reke Neretve i ušća reke Cetine, kao i susedna ostrva. Na tim prostorima je tokom ranog srednjovekovnog razdoblja postojala Neretljanska kneževina, koju su Vizantinci nazivali i Paganija. Neretljani su zajedno sa Zahumljanima, Travunjanima, Konavljanima i Dukljanima ubrajani u primorske Srbe, a njihova oblast je bila sastavni deo Srpskog primorja.

Oblast Neretljana u 10. veku

Srpske zemlje u 10. veku, uključujući i oblast Neretljana

Neretljani su bili srpsko pleme, koje se u toku 7. veka naselilo na prostoru od Neretve do Cetine i na susednim ostrvima. Njihova je oblast bila podeljena na tri župe: Rastočka, Mokro i Dalen, a u njihovoj su vlasti bila i ostrva Mljet, Korčula, Brač i Hvar. Najpoznatiji su im gradovi bili: Mokron (rimski Mucur, ruševine Makar blizu Makarske), Vrlja (draga Vrulja severno od Makarske), Ostrog (danas Zaostrog) i Labinec (Lapčanj, današnji Gradac).

U kasnijim se izvorima oblast Neretljana zove Maronia, a Neretljani Mariani, što se tumači kao primorska oblast, Primorjani. Neretljani se javljaju u 9. veku kao gusari, koji na Jadranu ugrožavaju plovidbu i trgovinu, naročito mletačku, duž svojih obala, ali se zaleću i na jug do južne Italije, a na sever do Istre i mletačkih laguna. Zbog toga Mlečani poduzimaju niz uglavnom bezuspešnih pohoda protiv Neretljana. Neretljanski izaslanik sklapa mirovni ugovor sa duždom Ivanom Particijakom (829-836), te se Mlečani obavezuju na godišnji „dar“ Neretljanima, koji će im osigurati prolaz kroz njihove vode. Taj je ugovor uskoro prekršen, ali je i novi ratni pohod dužda Petra III Candiana 948. ostao bez većeg uspeha. Dužd Petar Orselo uskraćuje 996. plaćanje danka Hrvatima i Neretljanima, te godine 1000. vodi veliku ratnu ekspediciju protiv jednih i drugih i pobjeđuje ih. Time je moć Neretljana na moru bila slomljena.

Istorija

Najstarije podatke o Neretljanima daje nam Konstantin VII Porfirogenit u svom delu „O upravljanju carstvom“ („De administrando imperio“). Porfirogenit pominje Neretljane u glavama 29. (o Dalmaciji i susednim plemenima), 30. (izlaganje o provinciji Dalmaciji), 36. (o Paganima koji se nazivaju i Neretljani i zemlji u kojoj sada obitavaju). Tadašnji opseg srpskog etničkog prostora potvrđuje i franački hroničar Ajnhard, koji je u svojim „Analima franačkog kraljevstva“ („Annales Regni Francorum“) zabeležio, pod 822. godinom, da su Srbi narod koji drži veliki deo Dalmacije (ad Sorabos, quae natio magnam Dalmatiae partem obtinere dicitur).

Zemlja Neretljana

Neretljanska kneževina

Zemlja Neretljana prostirala se na krajnjem zapadu srpskih teritorija, od ušća Neretve do ušća Cetine. Prema Porfirogenitu, zemlju koju sada naseljavaju ranije su držali Romeji koje je Dioklecijan iz Rima preselio u Dalmaciju. Vode poreklo od nekrštenih Srba koji su pod vođstvom arhonta prebegli caru Irakliju. Avari su porobili i ovu zemlju, pa je za cara Iraklija ponovo naseljena. Pagani se na romejskom jeziku nazivaju Arentani, a njihova zemlja Arenta. Naziv potiče od reke Narenta tj. Neretva. Tri su župe u Neretljanskoj kneževini: Mokro, Dalen i Rastoka. U zemlji Neretljana naseljeni su gradovi Mokro (dan. Makarska), Verulja (dan. Vrulj, između Makarske i Omiša), Ostrok (Zaostrog, južno od Makarske), Slavineca (selo Gradac na morskoj obali, danas u ruševinama). Takođe, Neretljani drže i ostrva Korčula (lat. Kurkra, ostaci romanske toponomastike svedoče o dugom otporu Vizantinaca), Mljet (spominje ga sveti Luka u delima apostolskim kao Melitu. Tamo je zmija ugrizla Svetog Petra za prst, a on ju je bacio u vatru), Hvar (lat. Faria, it. Lesina; najranije je slavizirano), Brač (Brazi, Porfirogenit daje samo slovenski naziv što svedoči o ranom slaviziranju). Tu su i druga ostrva: Hoara, Vis i Lastovo. Ona nisu bila pod neretljanskom, već najverovatnije pod vizantijskom ili mletačkom vlašću. Oblast neretljana bila je dugačka oko 75 km, a široka 10 do 20 km.

Najranija istorija

Srpske oblasti i gradovi u 9. i 10. veku

Česti su napadi slovenskih gusara na vizantijske teritorije. Oni su čak pokušavali da se nasele i na Apeninskom poluostrvu. Slovenski napad na Sipont 641. godine često se vezuje za Slovene. Prve istorijske podatke o Neretljanima daju nam mletačke hronike s prve polovine 9. veka. Podatke su zabeležili hroničari Jovan Đakon i Andrija Dandolo. Oko 829. godine „poslanik Slovena sa ostrva Neretve“ došao je u Mletke radi sklapanja mira. Neretljani su ubrzo prekršili mir te je mletački dužd pokrenuo kaznenu ekspediciju protiv slovenskih gusara sklapajući mir sa Hrvatima (839). Već sledeće, 840. godine, on pokreće novi pohod koji je završen neuspehom. Iako je Neretljanska kneževina bila teritorijalno mala država, Neretljani su posedovali jednu od najjačih flota na Jadranu.

Pokrštavanje

Nakon opsade Raguze (Dubrovnika), car Vasilije je obnovio temu Dalmaciju sa centrom u Zadru. Pod Vasilijevu neposrednu vlast došla su slovenska plemena nastanjena na južnom delu dalmatinske obale. Neretljani su ostali slobodni te su pokršteni kasnije, ali i oni do 871. godine. Te godine su zarobili papske legate koji su se vraćali iz sabora u Carigradu (869-870) i oduzeli im saborska akta. Na žalbu Ludviga II, Vasilije šalje flotu pod komandom Nikite Orifa da kazni Neretljane koji tada potpadaju pod vizantijsku vlast. Pokrštavanje je bilo jedan od osnovnih uslova mirovnog sporazuma. Porfirogenit daje objašnjenje da reč „Pagani“ na slovenskom jeziku znači „nekršteni“ povezujući je sa time da su Neretljani pokršteni kasnije. Međutim, period od nekoliko godina razlike između vremena pokrštavanja Neretljana i ostalih srpskih kneževina premali je za srednji vek da ceo narod poprimi taj naziv. Zbog toga Tibor Živković smatra da pokrštavanje Srba ne treba smeštati u period vladavine kneza Mutimira već da je ono izvršeno ranije, moguće tokom vladavine kneza Vlastimira. Vest o kasnijem pokrštavanju Neretljana je, međutim, svakako tačna. Neki neretljanski poslanik je 834. godine išao u Veneciju kako bi sa Mletačkom sklopio mir. Tom prilikom je primio hrišćanstvo. Međutim, to ne mora da znači da je čitavo pleme primilo hrišćanstvo, ali je bar njegov veći deo bio pokršten (Živković). Trakovi slovenske mitologije u toponomastici krajeva južno od Splita svedoče o dugom održavanju paganske vere kod Neretljana. Neretljani nisu učestvovali u slovenskoj opsadi Barija 871. godine, zajedno sa vojskom Ludviga Nemačkog zbog toga što su se u to vreme bavili pljačkom (papskih poslanika). Šimun Milinović navodi podatak da su se Neretljani obratili popularnom caru rodom Slavenu Vasilju I moleći ga da bi im svešenike poslao (Hrvatske uspomene iz Dalmacije, pp. 269.).

Neretljani od 9. do 11. veka

Neretljani su nastavili sa pljačkanjem mletačkih brodova. Dužd Petar Kandijan je 887. godine pretrpeo veliki poraz u kome je izgubio i život. Porfirogenit piše o sastanku srpskog kneza Petra Gojnikovića i vizantijskog stratega drača Lava Ravduha na teritoriji Neretljana. Dakle, ona je krajem 9. ili početkom 10. veka bila u sastavu Srpske kneževine. Nije poznato kada je potpala pod njenu vlast. Veruje se da je Gojniković iskoristio svoju dvadesetogodišnju mirnu vladavinu da vlast proširi na srpske kneževine u primorju. Takođe je i Travunija u ovom periodu u sastavu Srpske kneževine. Zbog sukoba sa Bugarskom, Vizantija traži oslonac na zapadu te je sa papom stupila u pregovore o uspostavljanju papske crkvene jurisdikcije u Dalmaciji. Poslanici Neretljana ne pominju se na Splitskom saboru iz 925. godine. Mletačka 948. godine ponovo šalje brodove protiv Neretljana, ali ne uspeva da ih pokori.

Povod za ponovno izbijanje sukoba bilo je zarobljavanje četrdesetorice Zadrana od strane Neretljana. Zadar se tada nalazio u sastavu Mletačke te je 1000. godine dužd Petar II Orseolo pokrenuo je veliku flotu. Stigavši u Zadar, poslao je brodove koji su zarobili Neretljane. Neretljanski knez nepoznatog imena pregovarao je sa duždom oko oslobađanja zarobljenika. Tom prilikom zaključen je mir, ali je dužd ipak po povratku zauzeo Korčulu. Samuilo je krajem 10. veka u svom pohodu prošao kroz zemlju Neretljana. Dalji tok ustanka komitopula nije se bitno odrazio na istoriju Neretljana. Izvori ćute o Neretljanima u narednom periodu. Njihov vladar nosio je titulu sudije ili morstika. Nije poznato da li je on prihvatao vlast Stefana Vojislava i drugih dukljanskih vladara. Mletačka između 1135. i 1145. godine, uz odobrenje Vizantije, osvaja Brač i Hvar. Desa je 1151. godine na Mljetu podigao benediktanski manastir Svete Marije.

Krajinjani

Neretljanska Krajina, najzapadnija oblast u državi Stefana Vukčića Kosače, prvog hercega od Svetog Save

U drugoj polovini 12. veka, Neretljani su zajedno sa susednim Zahumljanima bili u sastavu države velikog kneza Miroslava, brata velikog župana Stefana Nemanje. Izvori iz tog vremena svedoče da se vlast kneza Miroslava prema zapadu prostirala sve do Omiša i ušća Cetine, obuhvatajući samim tim i čitavo neretljansko primorje. Kao pogranična oblast (krajina), zemlja Neretljana je od tog vremena počela da se naziva i Krajina, a njeni stanovnici Krajinjani. Tokom 13. veka, neretljanska Krajina je bila najzapadnija oblast države Nemanjića. Početkom 1247. godine, Krajinjani su sklopili ugovor o prijateljstvu sa Dubrovčanima. U ime Krajinjana, ugovor je zakletvom potvrdio njihov knez Držimir. U samom ugovoru i zakletvi, dosledno se upotrebljavaju nazivi Krajina i Krajinjani.

U međuvremenu, nakon osnivanja autokefalne Srpske arhiepiskopije (1219), područje neretljanske Krajine je u crkvenom smislu ušlo u sastav srpske pravoslavne Humske eparhije, čije je prvo središte bilo u obližnjem manastiru Bogorodice Stonske. Povelje srpskih vladara iz tog vremena svedoče da je humsko eparhijsko vlastelinstvo obuhvatalo i posede u neretljanskoj Krajini, uključujući sela Živogošće i Drvenik.

Krajina je u sastavu srpske države sve do smrti kralja Stefana Milutina Nemanjića (1282-1321). Iskoristivši potonje nemire koji su nastali u Srbiji, neretljansku Krajinu je svojoj državi priključio bosanski ban Stefan II Kotromanić. Sredinom 15. veka, Krajinjani su potpali pod vlast Stefana Vukčića Kosače, prvog hercega od Svetog Save. Time je neretljanska Krajina postala deo Hercegovačkog primorja.

Neretljanska Krajina kao najzapadnija oblast Hercegovačkog sandžaka, oko 1600. godine

Krajinjani su potpali pod vlast Turaka oko 1465. godine, nakon čega je njihova oblast priključena Hercegovačkom vilajetu, koji je oko 1482. godine reorganizovan kao Hercegovački sandžak.. Tokom razdoblja turske vlasti, najveći deo neretljanske Krajine je bio organizovan kao nahija Primorje, a najznačajnije mesto u toj oblasti bila je Makarska. Tokom Kandijskog rata (1645-1669), na tim prostorima je došlo do znatnog pokreta stanovništva, a masovna migraciona kretanja su nastavljena i tokom Morejskog rata (1684-1699), kada je najveći deo neretljanske Krajine potpao pod mletačku vlast, putem uključivanja u sastav Mletačke Dalmacije.

Privreda

Sem gusarenja, Neretljani su se bavili trgovinom, uzgajanjem maslina, smokava i vinove loze. Vizantinci su se na ovim prostorima pretežno bavili zemljoradnjom, dok su Neretljani uglavnom bili stočari. To je bilo uslovljeno prirodom terena. Iz sačuvanih toponima vidi se da je zemlja bila puna močvara i šuma, a obradivog zemljišta je bilo malo. To se poklapa i sa opisom koga su ostavili krstaši prilikom prolaska kroz ove zemlje krajem 11. veka. Iz kasnijih srednjovekovnih izvora saznajemo da su se u zemlju Neretljana uvozile žitarice, a izvozilo se vino, usoljena riba, suvo vođe i dr. Ipak je najunosnije bilo gusarenje. Nije isključeno da se plen delio na isti način kako se delila i riba: polovina pripada organizatoru napada i brodovlasniku, a polovina učesnicima. Tip brodova koga su Neretljani koristili zvao se sagena. Imao je jarbol i posadu od 40 veslača, ujedno i boraca. Sagene su bile slične vikinškim drakarima. Sem sagena, Neretljani su koristili i kondure, sličnog izgleda, ali dosta manji, sa posadom od 20 veslača.

Vidi još

• Neretljanska kneževina
• Srbi u Dalmaciji
• Humska eparhija
• Srpsko primorje
• Hercegovačko primorje

Izvori i literatura

Izvori

• Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. 
• Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98. 
• Kunčer, Dragana (2009). Gesta Regum Sclavorum. 1. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog. 
• Živković, Tibor (2009). Gesta Regum Sclavorum. 2. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog. 
• Živković, Tibor (2012). De conversione Croatorum et Serborum: A Lost Source. Belgrade: The Institute of History. 
• Živković, Tibor (2013). De conversione Croatorum et Serborum: Izgubljeni izvor Konstantina Porfirogenita. Beograd: Zavod za udžbenike. 
• Mijušković, Slavko, ur. (1988) [1967]. Ljetopis popa Dukljanina (2. izd.). Beograd: Prosveta & Srpska književna zadruga. 
• Pertz, Georg Heinrich, ur. (1845). Einhardi Annales. Hanover. 
• Scholz, Bernhard Walter, ur. (1970). Carolingian Chronicles: Royal Frankish Annals and Nithard's Histories. University of Michigan Press. 
• Thurn, Hans, ur. (1973). Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum. Berlin-New York: De Gruyter. 
• Flusin, Bernard; Cheynet, Jean-Claude, ur. (2003). John Scylitzès: Empereurs de Constantinople. Paris: Lethielleux. 
• Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija. 
• Wortley, John, ur. (2010). John Skylitzes: A Synopsis of Byzantine History, 811–1057. New York: Cambridge University Press. 

Literatura

• Blagojević, Miloš (1983). „Pregled istorijske geografije srednjovekovne Srbije”. Zbornik Istorijskog muzeja Srbije. 20: 45—126. 
• Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama. Beograd: Službeni list SRJ. 
• Blagojević, Miloš (2011). Srpska državnost u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Vlačić, Ljubo (1901). Iz prošlosti srpske oblasti neretljanske. Mostar: Izdavačka knjižarnica i štamparsko-umjetnički zavod Pahera i Kisića. 
• Vlačić, Ljubo (1903). Iz prošlosti srpske oblasti neretljanske. Dubrovnik: Srpska dubrovačka štamparija A. Pasarića. 
• Đekić, Đorđe N.; Pavlović, Miloš N. (2016). „Drosiaco, Marianorum iudice” (PDF). Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Prištini. 46 (4): 243—253. 
• Živković, Tibor (2002). Južni Sloveni pod vizantijskom vlašću (600-1025). Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik. 
• Živković, Tibor (2004). Crkvena organizacija u srpskim zemljama: Rani srednji vek. Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik. 
• Živković, Tibor (2012). „Neretljani - primer razmatranja identiteta u ranom srednjem veku” (PDF). Istorijski časopis. 61: 11—25. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 03. 2018. g. Pristupljeno 20. 07. 2018. 
• Ivanović, Radomir (1960). „Srednjovekovni baštinski posedi Humskog eparhijskog vlastelinstva”. Istoriski časopis. 9-10 (1959): 79—95. 
• Jagić, Vatroslav (1867). Historija književnosti naroda hrvatskoga i srbskoga. 1. Zagreb: Štamparija Dragutina Albrechta. 
• Janković, Đorđe (2007). Srpsko Pomorje od 7. do 10. stoleća (PDF). Beograd: Srpsko arheološko društvo. 
• Klaić, Nada (1970). „Historijska uloga Neretvanske kneževine u stoljetnoj borbi za Jadran”. Makarski zbornik: Zbornik znanstvenog savjetovanja o Makarskoj i Makarskom primorju. 1. Makarska. str. 121—168. 
• Maksimović, Ljubomir (1964). „O vremenu dolaska Neretljana na dalmatinska ostrva”. Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu. 8 (1): 145—152. 
• Mišić, Siniša (1996). Humska zemlja u srednjem veku. Beograd: DBR International Publishing. 
• Mišić, Siniša (2014). Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka. Beograd: Magelan Pres. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Ostrogorski, Georgije (1970). Vizantija i Sloveni. Beograd: Prosveta. 
• Porčić, Nebojša (2017). Dokumenti srpskih srednjovekovnih vladara u dubrovačkim zbirkama: Doba Nemanjića. Beograd: Balkanološki institut SANU. 
• Stanojević, Gligor (1970). Jugoslovenske zemlje u mletačko-turskim ratovima XVI-XVIII vijeka. Beograd: Istorijski institut. 
• Ćirković, Sima (1964a). Istorija srednjovekovne bosanske države. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Ćirković, Sima (1964b). Herceg Stefan Vukčić-Kosača i njegovo doba. Beograd: Naučno delo. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka. Beograd: Knowledge. 
• Ćorović, Vladimir (1933). Istorija Jugoslavije. Beograd: Narodno delo. 
• Ćorović, Vladimir (1940). Historija Bosne. Beograd: Srpska kraljevska akademija. 
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge: Cambridge University Press. 
• Šabanović, Hazim (1959). Bosanski pašaluk: Postanak i upravna podjela. Sarajevo: Naučno društvo Bosne i Hercegovine. 

Spoljašnje veze

• Marko Aleksić, Neretljani - Zaboravljeno srpsko pleme, pdf