Ovčarsko-kablarska klisura

Ovčarsko-kablarska klisura
Ovčarsko-kablarska klisura
	Pogled sa Ovčara
Lokacija	Srbija
Dužina	20 km
Dubina	710 m
Geografija
Naselja	Ovčar Banja
Vodotok	Zapadne Morave

Ovčarsko-kablarska klisura predstavlja jedinstvenu morfološku celinu. Udaljena je 18 km od Čačka. Usečena je između planinskih masiva Ovčara i Kablara. Dugačka je oko 20 km i odlikuje se strmim stranama i uklještenim meandrima Zapadne Morave. Morava je pregrađena branama pa su formirana dva veštačka jezera na hidrocentralama Ovčar Banja i Međuvršje. Najveća dubina klisure je 710 m. Klisura je pod zaštitom države kao predeo izuzetnih odlika I kategorije. O klisuri se stara Turistička organizacija Čačka.

Klisura je poznata i po mnogobrojnim Ovčarsko-kablarskim manastirima koji su smešteni na levoj i desnoj obali reke. Postoji deset srednjovekovnih manastira koji predstavljaju izuzetno atraktivan i značajan spomenički kompleks, jedinstven po mestu na kome se nalazi, ali i vremenu u kome je nastao. Uz reku se nalazi i Ovčar Banja, poznata po svojim lekovitim termalnim izvorima i prelepim bigrenim slapovima.

Reljef

Reljef je izgrađen od tektonskih i erozivnih oblika reljefa. Planine Ovčar i Kablar i celokupna Ovčarsko-kablarska klisura neposredno deluju i na klimu, hidrografske objekte i živi svet. Zapadna Morava protiče kroz kompozitnu dolinu koju čine četiri kotline, jedna veća klisura, jedno suženje i dve suteske. Ovčarsko-kablarska klisura je najuzvodnije suženje u dolini Zapadne Morave. Nalazi se između Požeške kotline na zapadu i Čačanske kotline na istoku. Duga je oko 20 km i odlikuje se strmim stranama i uklještenim meandrima.

Usečena je do dubine od 550 m u škriljcima i krečnjacima. Počevši od Požeške kotline nizvodno, prema severo-istoku, Ovčarsko-kablarska klisura je usečena u paleozojskim škriljcima. Klisura je duboka i, meandarska i antecedentna, što znači da se paralelno sa usecanjem klisure vršilo i izdizanje nekada jedinstvene planinske mase Ovčara i Kablara, u koju se ona usekla. Planina Ovčar rastavljena je od Jelice Pakovraćskom presedlinom. Prema Jovanu Cvijiću, možda je grotlo starog kratera, koji je odnesen kao i eruptivne stene što su se iz njega izlivale. Od denudacije bi bio sačuvan samo duboki deo kraterskog kanala, ispunjen eruptivnom masom.

Sa Pakovraćske presedline se veoma strmo diže kupasti vrh Ovčara, čiju osnovu čine crvenkasti, crnkasti, a ponegde i zelenkasti škriljci sa primesom žica zelenkaste eruptivne stene.

Preko njih dolaze debeli slojevi modrikastog krečnjaka i beličastog dolomita. Prema Zapadnoj Moravi strane su mu dosta strme, gradeći sa naspramnim Kablarom, Ovčarsko-kablarsku klisuru. Na strmoj, krečnjačkoj strani, prema Zapadnoj Moravi, padine su prekrivene degradiranom šumom i oskudnom travom. Planina Kablar izgrađena je od dijabaza, rožnaca, krečnjaka i serpentina. Sa visinom od 885 m nastavlja se severno od Ovčara prema planinama Maljenu i Suvoboru. Podnožje planine je pod oranicama, voćnjacima i pašnjacima. Na planinama Kablara, kao i Ovčara, visoko su neogeni peskovi i gline, koji su nataložili nekadašnja jezera čačanske i požeške kotline. U krečnjacima Ovčara i Kablara nalaze se otvori pećina.

Jedna od njih jeste Turčinovac. Nalazi se na vertikalnoj litici Kablara na visini oko 600 m, odnosno oko 300 m iznad korita Zapadne Morave. Dužina ispitanih kanala iznosi oko 60 m. Pećina je prosta i jednostavna vrelska. Vrelska pećina takođe se nalazi u Ovčarsko-kablarskoj klisuri. Usečena je duž zapadne podgorine Ovčara u dolini Banjske reke, desne pritoke Zapadne Morave. Ulaz u pećinu leži na visini od 370 m, oko 3 m iznad korita reke. Postoje još neke pećine, kao npr. Dragoslavljeva pećina na severnoj strani Kablara u Rošcima, Čvrkića pećina na severnoj padini Kablara u zaseoku Čvrkići, pećina ispod Greda, koja se nalazi ispod samog vrha Kablara, neposredno iznad pećine Turčinovca. Nedaleko od nje je i druga manja pećina ispod Velike kose. Zapadna Morava je u Ovčarsko-kablarskoj klisuri usekla četiri uklještena meandra. Reka je u ovom delu epigenija, meandri su duboko usečeni ispod strmih litica Ovčara i Kablara i to je upravo jedan od najvećih prirodnih turističkih potencijala klisure.

Klima

Podneblje Ovčarsko-kablarske klisure je umereno-kontinentalno. Najuticajniji klimatski faktori jesu planine Ovčar i Kablar, vertikalna disekcija reljefa i geografski položaj. Blizina planine Jelice, Ovčara i Kablara utiču na mikroklimatske razlike klisure u odnosu na njenu okolinu. Usled toga, temperature u pojedinim delovima dana i godine mogu biti neznatno niže od okoline. Temperatura na vrhu Ovčara i Kablara uvek je za nekoliko stepeni niža od temperature na obalama Zapadne Morave, zbog visinske razlike od 700 m.

Meteorološke stanice postoje u Čačku i Požegi, dok u Ovčar banji postoji samo padavinska stanica. Visoke srednje temperature letnjih meseci pogoduju razvoju kupališnog i rekreativnog turizma na veštačkim jezerima u ovoj klisuri. Takođe povoljno utiču i na produženje turističke sezone u lečilištu Ovčar banje. Klisura je zaštićena i od jakih vetrova.

Srednja godišnja količina padavina u meteorološkoj stanici u obližnjem Čačku iznosi 629,9mm. Najkišovitiji mesec je maj, a najmanje padavina izluči se u februaru.

Hidrološke vrednosti

Pogled sa Ovčara na klisuru

Jezero Međuvršje

Brana Međuvršje

Zapadna Morava je leva sastavnica Velike Morave. Nastaje spajanjem Moravice i Đetinje i duga je 210 km. Ona protiče naizmenično kroz kotline i klisure. Između Požeške i Čačanske klisure pravi Ovčarsko-kablarsku klisuru. Širina i dubina Zapadne Morave zavisi od vodostanja i kreće se u blizini grada od 0,4 do 2 m, a u virovima nizvodno od klisure i do 6 m. Po izlasku iz Ovčarsko-kablarske klisure Zapadna Morava postaje ravničarska reka, sa virovima i peskovito-šljunkovitim obalama. Neke od njih su preuređene u plaže, pa privlače veliki broj turista, kupača, sportskih ribolovaca i rekreativaca.

Pregrađivanjem toka Zapadne Morave na tri mesta nastala su tri jezera: na ulazu Ovčarsko-kablarsko jezero, Međuvršje na izlazu iz klisure i jezero Parmenac, kod naselja Parmenac, nadomak Čačka. Jezera su nastala za potrebe proizvodnje električne energije i navodnjavanje obradivih površina.

Brane zaustavljaju brz tok Zapadne Morave. Brana Ovčar Banja je nastala 1951. godine, a brana Međuvršje visine 30 metara i dužine 190 metara, kod istoimenog sela je izgrađena 1954. godine. Jezero Međuvršje je potopilo veliki deo brzaka u klisuri. Ono je pri velikom vodostaju duboko do 23 metra i dužine do 11 kilometara.

U klisuri, 18 km zapadno od Čačka se nalazi poznata Ovčar Banja, na putu Čačak-Užice. Lekoviti mineralni izvori ove banje potiču iz dubinskih tektonskih razloma, koji se izlivaju u nanosu banjske ravni, voda ima temperaturu 35 °C do 38 °C, po sastavu je jodna i slabo sumporovita. Zahvaljujući hemijskom sastavu vode, ovde se leče mnoga oboljenja.

U klisuri se nalaze i kulturno značajni Ovčarsko-kablarski manastiri.^[1]

Biodiverzitet

Biljni i životinjski svet

Na strmim, stenovitim stranama Kablara, kao i u velikim šumskim kompleksima, nalaze se brojne vrste očuvane flore često reliktnog karaktera. Vrste karakteristične za ovu klisuru su grab (lat. Carpinus betulus), grabić (lat. Carpinus orientalis), sitnolisna lipa (lat. Tillia cordata), krupnolisna lipa (lat. Tillia platyphillos), crni jasen (lat. Fraxinus ornus), ruj (lat. Cotinus coggygria), hajdučka oputa (lat. Daphne mesereum), lovorolisni jeremičak (lat. Daphne laureola), hrast (lat. Quercus), bukva (lat. Fagus), topola(lat. Populus), klen (lat. Acer campestre)... Fauna je takođe bogata. Često se mogu videti šumska kornjača (lat. Testudo hermanni), barska kornjača (lat. Emys orbicularis), smuk (lat. Elaphe longissima), šareni daždevnjak (lat. Salamandra salamandra), sivi soko (lat. Falco peregrinus), suri orao (lat. Aquila chrysaetos), siva čaplja (lat. Ardea cinerea), jarebica kamenjarka (lat. Alectoris graeca), kuna zlatica (lat. Martes martes), kuna belica (lat. Martes foina), jazavac (lat. Meles meles), kao i druge retke i ugrožene vrste.

Jedan zapis iz starine

„

Kad se iz pitomoga Čačka, pod veče pogleda k zapadu uz lepu Moravu, dva sahata više zatvara se pogled dvama visokim klikovima. Oba vrha, vrhasti Ovčar s leve a zupčasti Kablar s desne strane, u modroj večernjoj svetlosti, stoje kao ogromni stupovi na vratima vodenim, odakle se valja Morava, najveća srpska voda

”

— M. Ilić, 1875