Renesansa na severu Evrope
Renesansa na severu Evrope ili Severna renesansa se odnosi na širenje umetničkih ideja renesanse na Evropu severno od Alpa u 16. veku. „Severna” služi da istakne razliku od izvorne, italijanske renesanse, koja se poistovjećuje s jugom Evrope.
Napomena: ovaj članak se bavi renesansom u severnim zemljama Evrope u likovnim umetnostima. Za ostale umetnosti, vidi:
Istorija
urediPre 1450. italijanska renesansa i humanizam nisu imali uticaja u Evropi izvan Italije.
Krajem 15. veka renesansa se iz Rima širi i zahvata celu Evropu. Renesansa je naročito bila umetnički produktivna u Nizozemskim zemljama, severnoj Francuskoj, Nemačkoj i Poljskoj.
Univerziteti i štampane knjige su pomogle širenju renesansnih ideja. Tome su svojim delima pomogli intelektualci i pisci poput Erazma i Fransoa Rablea. Za razliku od Italije, Renesansa u severnim zemljama je bila pod jakim uticajem protestantske reformacije.
Renesansa u Nizozemskoj
urediBogati trgovački gradovi Flandrije, kao što su bili Briž u 15. i Antverpen u 16. veku, doprineli su kulturnoj razmeni Flandrije i Italije. Ovo se uglavnom odnosi na slikarstvo, jer je nizozemska arhitektura većim delom ostala verna tradicijama pozne Gotike. Primeri umetničke razmene su slikar Jan Gosaert i vajar Đambolonja, Flamanci koji su ostavili traga u umetnosti Italije, kao i italijanski arhitekta Alesandro Paskvalini koji je stvarao u Nizozemskoj.
Renesansa u flamanskom slikarstvu se razvila iz perioda ranog flamanskog slikarstva, koje predstavlja prelaz između pozne gotike i rane renesanse. Ona se nije odnosila na preporod antičkih tema i interesovanja kao u Italiji, već na povratak prirodi i njenoj lepoti.
Najznačajniji flamanski renesansni slikar bio je Jan van Ajk. Njegovo kapitalno delo je Gentski oltar. Inovacija Jana van Ajka u slikarskoj tehnici bila je upotreba uljanih boja. Ostali značajni nizozemski renesansni slikari su Hijeronimus Boš i Piter Brojgel Stariji.
Renesansa u Francuskoj
urediMeđu apsolutističkim monarhijama glavnih evropskih država u svom bogatstvu, raskoši, feudalnih poseda, tuđih kmetova i opljačkanih vrednosti, prednjače kraljevi francuske. Zahvaljujući brojnim kraljevskim brakovima francuski kraljevi polažu pravo na druge krune i druge zemlje, pa ratuju sa svima (Nizozemskom, Španijom, Engleskom, Napuljem). Preko ratova u Italiji upoznaju se sa Renesansom i prihvataju je, jer im omogućava gradnju palata, dvoraca, galerija, muzeja, trgova, kakvih nije bilo u gotičkoj umetnosti severa.
Kralj Fransoa I (1515—1547) uvozio je umetničke predmete iz Italije, naručivao dela od italijanskih umetnika poput Leonarda da Vinčija, Andree del Sarta i Benvenuta Čelinija, i gradio raskošne i skupe palate, čime je zasnovao francusku Renesansu. Njegova zbirka slika je bila nukleus zbirke današnjeg muzeja Luvr. Među dvorcima koje je sagradio ili dogradio su: Amboaz, Bloa, Šambor i Fontenblo. Procvat renesansne umetnosti u Francuskoj se nastavio za vreme vladavine sina kralja Fransoa, Anrija II (1547—1559). Religiozni ratovi katolika i hugenota posle smrti Anrija II bacili su zemlju u haos. Katarina Mediči je nastavila da bude mecena umetnika, ali osim izvesnog broja portreta i predmeta primenjene umetnosti, iz njenog vremena nisu ostala dela trajnije vrednosti.
Najznačajniji francuski slikari iz doba renesanse bili su Žan Fuke i Fransoa Klue. Pored klasičnog slikarstva, bavili su se izradom minijaturnih portreta (minijatura). Među vajarima, istakao se Žermen Pilon.
Renesansa u Nemačkoj
urediRenesansa se u Nemačkoj, kao kulturni i intelektualni pokret, proširila u 15. i 16. veku. Nemački umetnici i intelektualci su je ovde doneli preko svojih putovanja u Italiju. Verovatno najuticajnija ličnost iz nemačkog renesansnog miljea bio je Johan Gutenberg.
Nemačka je proizvela plejadu renesansnih slikara od kojih je najznačajniji Albreht Direr. Bavio se slikarstvom i grafikom. Slikao je mitološke i religijske prizore i izrađivao drvoreze i crteže, u kojima su često prisutne filozofske ideje.
Ostali značajni slikari nemačke Renesanse bili su: Albreht Altdorfer, Luka Kranah Stariji i Mlađi, Matijas Grinevald i Hans Holbajn Mlađi. Tu je i začetnik grafičke umetnosti Martin Šongauer.
Renesansa nije ostavila značajnijeg traga u nemačkoj arhitekturi gde se nastavila dominacija gotičkog stila.
Renesansa u Poljskoj
urediRenesansa u Poljskoj (polj. Odrodzenie) trajala je od kasnog 15. do kasnog 16. veka. Ovo doba se smatra za zlatno doba poljske kulture. Kraljevinom Poljskom je u to vreme vladala dinastija Jagelonaca, a zemlja je prolazila kroz period unutrašnjeg i spoljašnjeg mira i prosperiteta.
Renesansa je u Poljsku prestonicu Krakov stigla preko italijanskih umetnika i trgovaca. Poljska je bila pogodno tle za razvoj ideja Renesanse i humanizma. Tu je delovao znameniti Univerzitet u Krakovu, a o mogućnostima za slobodu mišljenja svedoči revolucionarno delo Nikole Kopernika.
Italijanski arhitekta Bartolomeo Bereči je preuredio kraljevski dvorac Vavel u renesansni dvorac početkom 16. veka. Grad Zamošć je planski izgrađen u renesansnom stilu. Još jedan centar Renesanse u Poljskoj bio je grad Dancig na severu, gde su uglavnom živeli Nemci i Holanđani. Slikari su najčešće slikali portrete kraljeva i aristokratije.
Arhitektura
uredi
Izvan Italije, Gotika je bila uopšte prihvaćeni stil duboko u 15. veku, ali uticaji renesanse su se osjećali iz dana u dan. U 16. veku uticaj renesanse se oseća u celoj Evropi, te se u svakoj zemlji može pomenuti poneko vredno renesansno delo. Preko italijanskih arhitekata, renesansna arhitektura se proširila sve do Rusije i Skandinavije.
U Francuskoj su najviši dometi i najveći doprinos Renesansi bili kraljevski dvorci duž rijeke Loare. Prvi renesansni dvorac u dolini Loare bio je dvorac Amboaz u kome je svoje poslednje godine proveo Leonardo da Vinči. Dvorac Šambor Domenika da Kortone jedna je od najljepših građevina francuske renesanse i smatra se da ga je projektovao sam Leonardo (sa sigurnošću mu se pripisuje dizajn dvostrukog spiralnog stepeništa). Četiri povezana staro-francuska donžona čine pravougaono dvorište unutar kojeg je središnji dvorac pravougaonog oblika s ugaonim kulama, četiri unutarašnja dvorišta. Fasada je kao kod renesansnih italijanskih palata, a gotički krov s dimnjacima, tornjevima i tornjićima kao da najavljuje manirizam.
Drugo dominantno renesansno arhitektonsko delo je dvorac kralja Luja XIV — Luvr u Parizu, jedinstven je zbog svojih kontrolisanih proporcija, izrazite simetrije, dvojnih stupova, i odmerene plastičnosti fasade itd.
U Nizozemskim zemljama su sporo prodirali uticaji italijanske arhitekture. Čak i kad se to dogodilo, arhitektura je uvek bila u kombinaciji sa lokalnim tradicijama (stepenasti zabati i vitki trouglovi iznad vrata i prozora). Ova arhitektura postala je moderna u Engleskoj.
Najznačajniji primer arhitekture iz doba Renesanse u Danskoj je palata Frederiksborg.
U Poljskoj, arhitektura je u prvo vreme (1500—1550) bila pod direktnim uticajem italijanskih arhitekata. Kasnije (1550—1600), u Poljsku prodiru holandski uticaji. Najzad, u periodu 1600—1650, arhitektura postaje maniristička i barokna, pod uticajem kontrareformacije.
U Engleskoj najvažniji renesansni arhitekta je Ajnigo Džons (1573—1652) koji nakon studijskog putovanja u Italiju gradi „salu za bankete“ palate Vajthol (Witehall) u Londonu za kralja Džejmsa I. To je sjajna renesansna kompozicija s umerenom rustikom podnožja i diferencijacijom dveju etaža.
-
Galerija dvorca Fontenblo -
Dvostruko spiralno stepenište dvorca Šambor u Francuskoj dizajnirao je Leonardo da Vinči. -
Gradska većnica u Antverpenu -
Veliki trg u Zamošću
Slikarstvo
urediSlikarstvo rane Renesanse na severu obeležili su flamanski slikari koji su u gotički naturalizam uneli krajnji realizam pojedinosti, tako da su likovi na njihovim portretima slikani sa detaljnim osobinama naravi. Njihovo slikarstvo je bilo veoma cenjeno u Italiji, dok se uticaj italijanske Renesanse na severu osetio tek krajem 15. veka. Najznačajniji slikari ovoga doba su bili braća Hubert i Jan van Ajk. U slikarstvu su doveli do revolucije upotrebom inovativne tehnike uljanih boja, koju će Leonardo raširiti na jugu.
Piter Brojgel Stariji bio je slikar koji se potpuno okrenuo prirodi, toliko da je i likove (obično flamanske seljake) na svojim slikama prilagođavao „ptičjoj perspektivi“ da bi pejzaž došao do potpunog izražaja. On je prvi pokazao posebnost pejzaža u različitim oblicima, tako što je „portretisao“ godišnja doba.
Renesansno slikarstvo stiže u Francusku dolaskom italijanskih slikara u kraljevski dvorac Fransoa I — Fontenblo. Na tom renesansno-manirističkom dvoru razvijala se francuska renesansa — tzv. Škola iz Fontenbloa.
U Nemačkoj se Renesansa oseća već u delima Matijasa Grinevalda, ali jedan od najsvestranijih umetnika, čiji se genij i majstorstvo može meriti s Leonardom i Mikelanđelom, bio je slikar i grafičar Albreht Direr. On je nakon pripravništva u Nirnbergu putovao i učio u Italiji, i kao mnogi italijanski majstori bio je priznat kao genije još za svog života. Poput Leonarda, težio je da pronikne u samo srce tajni života i lepote. Njegovi crteži, kao npr. busena trave, pokazuju izvanrednu radoznalost i moć opažanja. S druge strane, njegovi portreti i autoportreti pokazuju tipičnu severnjačku introvertnost i naturalizam. Na Direrovim gravirama, poput Četiri jahača apokalipse, vizija života bez smisla i prepunog strahota postoji kao emocionalna krajnost kakve nema u mediteranskoj umetnosti. Adam i Eva, jedan drugi drvorez, pokazuje obe strane Direra. Poze, proporcije i crtež figura je italijanski, dok je prikaz drveća, izvedba detalja i simbolika severnjačka (npr. miran život domaće mačke i miša u donjem delu slike simbolizuje bezgrešno doba).
Hans Holbajn najbolji je i najslavniji portretist klasične renesanse u severnoj Evropi; delovao je u Nemačkoj i Engleskoj, na dvoru Henrija VIII. U portretima postigao je savršenu ravnotežu opisa lica i izraza naravi.
-
Detalj Gentskog oltara (Eva — prvi akt u umetnosti severa Evrope) -
Piter Brojgel Stariji, „Trijumf smrti“, ulje na platnu. -
Albreht Direr, „Svi sveti“ -
Hans Holbajn, „portret Erazma Roterdamskog“
