Википедија

Sandžak

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Sandžak (administrativna jedinica).

Sandžak je istorijska[1][2][3] i geopolitička oblast koja obuhvata teritorije Srbije i Crne Gore.[4] Naziv potiče od Novopazarskog sandžaka, nekadašnjeg upravnog okruga Osmanskog carstva osnovanog 1865. godine. Srbi tu oblast tradicionalno nazivaju srednjovekovnim imenom, Raška oblast.

Između 1878. i 1909. oblast je bila pod okupacijom Austrougarske, nakon čega je vraćena Osmanskom carstvu. Godine 1912. oblast je podeljena između Kraljevine Crne Gore i Kraljevine Srbije. Najveći grad je Novi Pazar.

Naziv uredi

Ime Sandžak je poreklom iz turskog jezika (Sancak) i ovaj naziv je prvobitno označavao zastavu; oblast koju su sultani davali na upravu svojim vojvodama (uprava nad manjom oblasti). U Srbiji se deo Sandžaka naziva Raška oblast, s tim što se ovaj naziv istorijski odnosi na mnogo širu teritoriju od geografske teritorije Sandžaka. Kod autohtonog pravoslavnog stanovništva koje se iz ove oblasti iseljavalo u Šumadiju u 19. i početkom 20. veka, oblast se isključivo nazivala Stara Srbija. Naziv Sandžak je ustaljen tek nakon Drugog svetskog rata.[5]

Geografija uredi

Geografska oblast koja se naziva Raškom oblasti je administrativno podeljena između Srbije i Crne Gore. Šest opština pripadaju Srbiji (Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Prijepolje, Nova Varoš, Priboj), a šest pripadaju Crnoj Gori (Pljevlja, Bijelo Polje, Berane, Andrijevica, Rožaje, Plav).[traži se izvor] Prema drugim interpretacijama, crnogorske opštine Plav i Andrijevica ne spadaju u Sandžak. Najveći grad u regionu je Novi Pazar (u Srbiji, 101.000), a ostali veći gradovi su: Pljevlja (u Crnoj Gori, 23.800) i Priboj (u Srbiji, 19.600). U Srbiji, grad Novi Pazar i opština Tutin su deo Raškog okruga, a opštine Sjenica, Prijepolje, Nova Varoš i Priboj su deo Zlatiborskog okruga.

Oblasti koje se ubrajaju u Rašku na istoku obuhvataju najveći deo Raške oblasti (izuzev opštine Raška), a na zapadu južne delove Starog Vlaha. Na jugozapadu obuhvaćeni su i delovi Stare Hercegovine (opština Pljevlja).

Istorija uredi

Glavni članci: Raška, Novopazarski sandžak i Sandžak (1943—1945)
 
Novopazarski sandžak 1878. godine
 
Područje u nadležnosti Zemaljskog antifašističkog veća narodnog oslobođenja Sandžaka (ZAVNOS-a), 1943—1945. godine

U srednjem veku, na ovim prostorima oko reke Raške je osnovana srpska država Raška, čije se sedište nalazilo u gradu Rasu, nedaleko od današnjeg Novog Pazara, t.j. Novog Trgovišta (slično je i srednjevekovna država Bosna dobila ime, po reci oko koje je nastala, t.j. po reci Bosni). Za vreme Osmanskog carstva, sandžak je bio naziv jedne od administrativno-upravnih oblasti te države, i takvih sandžaka je bilo na stotine širom Osmanskog carstva od srednje Evrope do Azije.

Veliki deo datih oblasti ulazio je u Novopazarski sandžak, administrativnu jedinicu Turske čije je sedište bio Novi Pazar. Sandžak je kao moderan teritorijalno-politički koncept dobio ime po Novopazarskom sandžaku.

U periodu postojanja Kosovskog vilajeta nad srpskim stanovništvom su lokalne age, begove kao i drugi osmanski predstavnici i podanici (Arbanasi) izvršili brojne zločine i zulume, zbog čega je deo srpskog stanovništva bio primoran da migrira.[6]

U vreme Kraljevine SHS područje je podeljeno između oblasti: Užičke (Pljevlja, Bijelo Polje, Priboj, Prijepolje, Nova Varoš), Raške (Sjenica, Novi Pazar, Tutin) i Zetske (Berane, Rožaj). Od 1929. sve pripada Zetskoj banovini. U kasnijem međuratnom periodu je urađeno nešto na planu saobraćaja, izgrađeni su putni pravci Novi Pazar - Sjenica - Prijepolje - Pljevlja (veza železnice u Raški sa Crnom Gorom), zatim Berane - Bijelo Polje - Prijepolje - Priboj (veza sa železničkom prugom na Uvcu). Krajem 1930-tih se gradio "Jadranski drum", Berane - Rožaj - Tutin - Novi Pazar.[7]

U okupiranoj Jugoslaviji 1941. veći deo Sandžaka je podeljen između italijanskih tvorevina Crne Gore i velike Albanije; Novi Pazar je ostao u nemačkoj zoni, tzv. Nedićevoj Srbiji. Tzv. Nezavisna Država Hrvatska je pokušala uspostaviti svoju vlast 1941, na poziv tome sklonih muslimana, kada je osnovana Muslimanska milicija Sandžaka. Došlo je do etničkih sukoba (→ Konferencija u Godijevu, Četnički napadi na Novi Pazar 1941.).

Tokom Drugog svetskog rata, u okviru Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije delovao je Crnogorsko-sandžački NOP odred i Treća proleterska sandžačka udarna brigada. 1943. godine, na oslobođenoj teritoriji Sandžaka formirano je Zemaljsko antifašističko veće narodnog oslobođenja Sandžaka, koje je upravljalo Sandžakom kao posebnom oblašću sve do 1945. godine (→ Kategorija:Sandžak u Narodnooslobodilačkoj borbi).

Od uspostavljanja republičkih granica 1945. godine, oblast je podeljena između Srbije i Crne Gore. Kao neminovna posledica jugoslovenskog federalizma, ovi krajevi su počeli da gubi koheziju jedinstvenog prostora. Južni i severni delovi regiona su počeli, nakon 1945. godine, da gravitiraju prema sopstvenim republičkim centrima u privrednom, saobraćajnom i političkom smislu. Kada su u Srbiji uvedeni okruzi 1992, tamošnji deo Sandžaka je podeljen između Zlatiborskog (centar Užice) i Raškog okruga (Kraljevo), čime su zadržani centri iz vremena međuopštinskih-regionalnih zajednica (1975-90).

Nakon pogoršanja odnosa između Srbije i Crne Gore u SRJ, što se nastavilo i u Državnoj Zajednici Srbija i Crna Gora, administrativna linija koja prolazi sredinom oblasti je dobila sve odlike međudržavne granice. Raspadom Državne Zajednice Srbija i Crna Gora ovaj proces je okončan i ozvaničen.

Demografija uredi

Oko 54% stanovništva oblasti čine Bošnjaci i Muslimani, a oko 41% Srbi i Crnogorci. U oblasti živi i manji broj Albanaca, Roma i drugih.[8]

U srpskim opštinama Novi Pazar, Tutin, Sjenica i crnogorskim opštinama Plav i Rožaje većinu stanovništva čine Bošnjaci. U srpskim opštinama Priboj, Prijepolje, Nova Varoš i crnogorskim opštinama Pljevlja i Andrijevica većinsko stanovništvo su Srbi. Crnogorske opštine Bijelo Polje i Berane su etnički mešovite sa relativnom srpskom većinom.

Politika uredi

 
Zamišljena teritorija autonomije Sandžak prema težnjama nekih bošnjačkih političkih stranaka

Sandžak je kao teritorijalno-politički koncept zastupljen u programima nekih lokalnih bošnjačkih stranaka u jugozapadnoj Srbiji i severnoj Crnoj Gori (poput Stranke demokratske akcije Sulejmana Ugljanina sa središtem u Novom Pazaru, koja je organizovala Referendum o autonomiji Sandžaka 1991.).

Stranka demokratske akcije (središte u Novom Pazaru) je u vreme uspostavljanja Savezne Republike Jugoslavije aprila 1992. godine izašla sa zahtevom (u ime bošnjačkog naroda) da Sandžak dobije teritorijalnu autonomiju. Ovaj zahtev je ponovljen nakon proglašenja Državne zajednice Srbija i Crna Gora februara 2003. godine. Sa raspadom zajedničke srpsko-crnogorske države ovaj scenario je onemogućen, ali se SDA (i druge lokalne bošnjačke stranke) i dalje zalažu za administrativno jedinstvo Sandžaka.

Poreklo stanovništva uredi

Na području geopolitičke regije Sandžak ima jako malo starosedelačkih porodica za koje bi se moglo reći da tu žive od srednjeg veka. Kod pravoslavnog stanovništva dominiraju starohercegovačka i brdsko-crnogorska struja, dok je kod muslimana snažno zastupljena i malisorska, tj. severnoalbanska, koja je među muslimanskom populacijom Sandžaka jako neravnomerno raspoređena, imajući u vidu da beleži izuzetno visoke procente na zetsko-sandžačkom govornom području, preciznije u jugoistočnoj polovini Sandžaka (Novi Pazar, Rožaje, Tutin, Sjenica, Petnjica, Plav, Gusinje i deo bjelopoljske opštine), dok je na istočnohercegovačkom govornom području (Prijepolje, Pljevlja, Priboj i Nova Varoš) ima samo u tragovima. To su dokazala i najnovija genetska istraživanja, na kojima je utvrđeno da haplogrupe R1b BY-611, J2b M241 (tipične za Albance) i tipični albanski ogranci haplogrupe E1b (u prvom redu rod Klimenata i deo roda Kuča, koji su mešovito srpsko-albansko pleme [9]) dosežu jako visok procenat među sandžačkim muslimanima. [10] [11] Posmatrajući obe populacije kao celine, bez geografske i dijalekatske podele, možemo zaključiti da sandžački Srbi uglavnom vode poreklo od doseljenika iz stare Hercegovine, Brda i Crne Gore, dok veći deo sandžačkih muslimana vodi poreklo od doseljenika iz severne Albanije.

Galerija uredi

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Stjepanović, Dejan (2012). „Regions and Territorial Autonomy in Southeastern Europe”. Ur.: Gagnon, Alain-G.; Keating, Michael. Political autonomy and divided societies: Imagining democratic alternatives in complex settings. Palgrave Macmillan. str. 194. ISBN 9780230364257. 
  2. ^ Roth, Clémentine (2018). Why Narratives of History Matter: Serbian and Croatian Political Discourses on European Integration. Nomos publishing house. str. 268. ISBN 9783845291000. 
  3. ^ Duda, Jacek (2011). „Islamic community in Serbia - the Sandžak case”. Ur.: Górak-Sosnowska, Katarzyna. Muslims in Poland and Eastern Europe: Widening the European Discourse on Islam. University of Warsaw: Faculty of Oriental Studies. str. 327. ISBN 9788390322957. 
  4. ^ Dawisha, Karen; Parrott, Bruce (13. 6. 1997). Politics, Power and the Struggle for Democracy in South-East Europe. Cambridge University Press. str. 175—. ISBN 978-0-521-59733-3. 
  5. ^ Radojko Nikolić, Zapisi o doseljenicima, Zbornik radova Narodnog muzeja Čačak, 1971, str. 39
  6. ^ Peruničić, Branko (1989). Zulumi aga i begova nad srpskim narodom u Kosovskom vilajetu : (1878-1913). Beograd: Nova knjiga. ISBN 86-7335-059-X. 
  7. ^ "Politika", 11. avg. 1939, str. 12
  8. ^ Gigović, dr Ljubimir, docent Vojna Akademija. „Geopolitički i geostrateški položaj Raške oblasti” (PDF). Pristupljeno 27. januar 2023. 
  9. ^ „Arhivirana kopija”. Arhivirano iz originala 23. 04. 2018. g. Pristupljeno 23. 04. 2018. 
  10. ^ http://bosnjackidnk.com/baza-bez-markera/
  11. ^ DNK razbija mitove: Čisti Sloveni iz srednje Bosne i Sandžaka? • Frontal.SRB

Spoljašnje veze uredi

 
Vikizvornik ima izvorni tekst povezan sa člankom Sandžak i muadžeri.
 
Sandžak na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Санџак&oldid=27061083”