Srednjovekovni gradovi
Ovaj članak možda zahteva čišćenje i/ili prerađivanje kako bi se zadovoljili standardi kvaliteta Vikipedije. |
Srednjovekovni gradovi su posebna forma gradova koji su se formirali u srednjem veku, sa određenim osobenostima i razlikama u odnosu na antičke gradove pre njih, i gradove novog veka posle.
Osnivanje gradova u srednjovekovnim državama uredi
U ranom srednjem veku, u većem delu Evrope nije bilo gradova koji su imali funkciju proizvodnog ili trgovačkog centra. Velika pomeranja stanovništva (Seoba naroda), ratovi i bolesti su prouzrokovali razaranje većine gradova Rimskog carstva, prekid trgovine i nagli pad proizvodnje robe. Rani srednji vek karakteriše autarhična privreda gde je svako selo, feud i oblast proizvodilo sve što je neophodno za opstanak sopstvenog stanovništva. Sa prekidom velikih seoba, trgovina počinje polako da se obnavlja, dok su promene u poljoprivrednoj proizvodnji i unutrašnja kolonizacija nezauzetog zemljišta omogućili pojavu viškova kojima se moglo trgovati. Čak i u ranom periodu srednjeg veka, postojala su naselja koja su se dominantno bavila zanatstvom (obično sedišta vladara, visokog plemstva i crkvenih poglavara). Sa obnovom trgovine, zanatska naselja kao i sela na pogodnom položaju se sve više okreću proizvodnji zanatskih dobara i trgovini. Da bi naselje zanatlija i trgovaca moglo da funkcioniše, stanovnici tih naselja su morali da budu pravno slobodni (za razliku od kmetova) i morali su da imaju neke pravne garancije svog položaja i imovine. Da bi se zaštitili i efikasnije borili za svoja prava, građani su stupali u cehove (bratovštine). Počev već od 11. veka, mnogi gradovi dobijaju privilegije i to obično putem otkupa od gospodara, oružanom borbom ili darovnicama kralja.
U mnogim zemljama, vladari i feudalci (crkveni i svetovni) privlače koloniste davanjem određenih privilegija. Ako je osnovan potpuno nov grad, gospodar teritorije je ugovorom oslobađao doseljenike određenih poreza (trajno ili na određen rok), odobravao gradska prava a po ugledu na statut starijeg obližnjeg grada (ili grada iz kojeg su doseljenici došli) i druge olakšice.
U srednjem veku postojalo je više tipova gradskih samouprava ali najčešći su bili:
- vlastelinski gradovi (na teritoriji feudalca koji je gradu dao privilegije),
- crkveni gradovi
- slobodni kraljevski gradovi.
U nekim oblastima, neki gradovi su stekli dovoljnu ekonomsku i vojnu moć da se potpuno oslobode čime su postajali gradske republike. Neke od gradskih republika su uspele i da osvoje prostrano susedno područje kao i da osnuju mnoge kolonije svojih građana na važnim trgovačkim putevima (Đenova, Venecija, Piza, Veliki Novgorod, Libek, Hamburg, Briž, Gent, Firenca, Gdanjsk, Nirnberg, Dubrovnik i dr.)
Osnivanje gradova od strane vladara uredi
U mnogim srednjovekovnim državama, vladari su rano izgubili kontrolu nad plemstvom koje je rasparčalo državu. To je vodilo u haos feudalnih sukoba protiv koga su se vladari borili na razne načine. Pošto je imovina crkve u takvim okolnostima bila pljačkana od stane plemstva, Crkva je uglavnom bila jedan od glavnih saveznika kralja u obnovi jedinstva države. Drugo oružje vladara su bili gradovi. Građanima nisu odgovarale feudalna rascepkanost i stalni sukobi. Takođe, moćni feudalci su se suprotstavljali težnjama gradova za autonomijom. Vladari su onda mogli da određena naselja darivanjem povelje izuzmu iz nadležnosti svojih protivnika.
Na taj način, naselje bi dobilo status kraljevskog grada sa određenim pravima i obavezama. Kraljevski gradovi su bili izuzeti iz nadležnosti lokalne vlasti (na primer, županija u Češkoj i Mađarskoj), bili su oslobođeni plaćanja lokalnih taksi i nameta, feudalnih nameta i nisu plaćali carinu. Imali su potpunu autonomiju sa organima vlasti koje su birali građani ili gradsko plemstvo (patricijat). Kraljevski gradovi su po definiciji morali imati gradske zidove i uvek su posedovali sopstvene oružane snage. Građanima kraljevskih gradova su sudili sopstveni gradski sudovi a na osnovu sopstvenog pravnog sistema. Drugostepena instanca na presude gradskih sudija je bio ili grad osnivač (tj. novoosnovani gradovi su uglavnom uzimali kao svoj pravni osnov statut već postojećeg starijeg grada) ili neka sudska instanca koju je osnovao vladar. Kraljevski gradovi su takođe imali svoje mesto u parlamentu (sabor, zbor, skupština staleža ) i na taj način učestvovali u političkom životu cele zemlje.
Uređenje gradova uredi
Mada su širom Evrope postojale razne varijacije, neke opšte odlike o uređenju gradova se mogu odrediti. Gradovima je u najranijem periodu upravljala gradska skupština, a u kasnijem periodu gradsko veće koje je bar do 14. veka bilo birano od strane građana. Gradsko veće je donosilo propise, biralo gradske činovnike i odlučivalo o svim važnim pitanjima za funkcionisanje grada. Veća su imala tačno određen broj članova a usled pojave patricijata (gradskog plemstva) članstvo u veću je postalo nasledno u određenim porodicama. Vremenom se gradsko veće deli u određena tela koja imaju različita ovlašćenja i polja delovanja. Gradski magistrati su činovnici gradske uprave koji su birani na određen period radi vršenja određenog javnog ovlašćenja (kontrola mera i tegova na pijaci, pisari, notari, sudije itd.) Određenu ulogu su imale zanatska udruženja koja su svojim propisima uređivala privatan život svojih članova kao i delatnost zanata (mere, kvalitet, cene, pravila o stupanju u zanat, sticanje naziva kalfa, majstor itd.) Ceh je bio organizacija zanatlija koja je imala i neka javna ovlašćenja (davali su ljudstvo za stražu na kapijama, održavali su red i bezbednost dela grada u kom su živeli, gradili cehovske crkve i zadužbine itd.). Kada je gradsko plemstvo preuzelo vlast u gradovima, samo su zanatski cehovi uspeli posle duge borbe dobije predstavnike u gradskoj vlasti.
Gradovi u Ugarskoj uredi
Posle katastrofalne invazije Mongola kao jedna od mera jačanja odbrambene moći mađarskog kraljevstva je bila ponuda privilegija Slobodnog kraljevskog grada (liberae et regiae civitates) svim naseljima koje izgrade zidove. Kasnije, taj uslov nije poštovan potpuno jer je Segedin dobio status slobodnog kraljevskog grada pre izgradnje zidova a Debrecin (koji je kratko imao taj status) nikad ga nije ni gradio.
U Ugarskom kraljevstvu su postojale tri kategorije gradova:
- Slobodni kraljevski gradovi - svi kraljevski gradovi (u 18. veku ih je bilo 61) su imali svoje statute, svoje gradske organe uprave i sudstvo (koje je sudilo u građanskim i krivičnim sporovima) kao i svoje oružane snage. Bili su izuzeti od županijske vlasti i podređeni kralju. Pošto su tretirani kao kolektivni plemići, ovi gradovi su bili oslobođeni carina, skelarina i tridesetine, a imali su i pravo izbora sveštenika u gradu, pravo korišćenja „malih kraljevskih prava“ (prodaja pića, proizvodnja piva, držanje mlinova, mesara, lov, ribolov), pravo ubiranja carina i pravo da daju ili oduzmu građanski status svojim stanovnicima i imali su pravo držanja vašara. Drugostepena instanca za sudske sporove građana ovih gradova je bio sud grada Budima. Slobodni kraljevski gradovi su zajedno sa plemstvom i crkvom činili „naciju“ i iz redova ova tri staleža je i popunjavano članstvo sabora. Žigmund Luksemburški je kao nagradu za vernost koju su mu gradovi pružali, „gradskim dekretom“ dao gradovima pravo mača (to znači da je gradski sud dobio pravo izricanja smrtne kazne). U toku 18. veka, na teritoriji Srbije taj status su stekli Novi Sad, Subotica i Sombor.
- Kraljevske varoši - izuzete iz županijske jurisdikcije i podređeni kraljevskom rizničaru (ili glavnom finansijskom činovniku svetovnog ili crkvenog poglavara, na primer, Debrecin je morao da se obrati taverniku Despota Đurđa Brankovića kao drugostepenoj instanci, a sam despot je bio poslednja instanca) koji je i bio drugostepena sudska instanca. Takođe su imali svoje statute po kojima su funkcionisali ali nisu bili predstavljeni u saboru kraljevine.
- Trgovi - bili su pod jurisdikcijom svetovnog ili crkvenog poglavara ali su stanovnici bili slobodni i imali određene privilegije određene poveljom koju im je darivao feudalni gospodar. Upravu i sudstvo su popunjavali činovnici gospodara uz delimično učešće predstavnika trga. Obično su imali pravo plaćanja feudalnih obaveza odsekom (tačno utvrđen iznos, jednom u godini na unapred određen dan), pravo držanja sajma i mogućnost otkupljivanja većeg dela obaveza (od 1820. godine, svih). Trgovi su bili podređeni svom gospodaru (plaćanje obaveza, izbor magistrata i sudija u potpunoj ili delimičnoj nadležnosti vlastelina) i podlegali su pod županijsku jurisdikciju. Nisu smeli biti opasani zidinama. Krajem 18. veka bilo je 548 trgova. U toku 18. veka, na teritoriji Srbije taj status su stekli Ruma, Zrenjanin (1769. godine) i Apatin.
Pošto je Hrvatska bila sastavni deo Ugarske kraljevine, uređenje gradova koje je važilo na teritoriji Mađarske, važilo je i u Hrvatskoj. Slobodni kraljevski gradovi (Zagreb, Križevci, Varaždin, Samobor, Bihać, Vukovar, Koprivnica, Knin itd.) na teritoriji Hrvatske su učestvovali u radu slavonskih i hrvatskih sabora. Kao i u Mađarskoj, imali su svoje statute, zidine, oružane snage i nisu podlegali pod županijsku vlast. Stanovništvo gradova je bilo izmešano i u Ugarskoj i u Hrvatskoj (Nemci, Sloveni, Mađari) a u nekim gradovima (Zagreb, Vukovar) je svaki etnicitet bio predstavljen u gradskom veću.
Na teritoriji celog Ugarskog kraljevstva su takođe postojali crkveni i velikaški gradovi, a ponekad je okviru istih zidina bilo dve ili tri gradske opštine sa posebnim statutom i organizacijom (Zagreb, Stoni Beograd). Ovi gradovi nisu učestvovali u radu državnog sabora i obično su imali manju autonomiju u odnosu na darodavca povelje.
Gradovi u Češkoj uredi
Kao i u Ugarskoj tako i u Češkom kraljevstvu, počev od 12. veka, kraljevski gradovi nastaju izrastanjem naselja u gradove sa privilegijama dobijenim od strane lokalnog magnata, biskupa ili kralja ili su osnivani novi gradovi putem doseljavanja stranaca (uglavnom iz Nemačke i Flandrije (oblasti u Belgiji). Poseban podstrek osnivanju gradova je otkriće srebra, kojeg je Češka za srednjovekovne prilike imala dosta.
Gradovi su po poveljama bili autonomne zajednice koje su bile ustrojene prema gradskom statutu (obično kopijom statuta grada Magdeburga), izuzete od jurisdikcije župana i oslobođeni plaćanja lokalnih poreza i carina i imali su svoje organe upravljanja kao i svoje sudove. Gradovi su radi zaštite bili opasani zidovima i imali su svoje oružane snage.
Iako su gradovi uživali podršku vladara (posebno Vaclav II Pšemisl, Karlo IV, Vaclav IV, Jirži Podjerbrad) nisu dobili pravo predstavljanja u saboru kraljevstva sve do 1421. godine. Plemstvo je pokušalo da uskrati pravo gradova da učestvuju u radu sabora tvrdnjom da za donošenje zakona nije neophodna saglasnost građana. Gradovi su se suprotstavili a sukobi se trajali sve do sklapanja Svetovaclavskog sporazuma 1517. godine, kada je plemstvo garantovalo učešće gradova u donošenju zakona i drugim poslovima sabora. Za uzvrat, gradovi su bili prisiljeni da se odreknu monopola na pivo kao i da prihvate da Vrhovni sud (čije je članove birao sabor između pripadnika barona i vitezova) može da odlučuje u određenim pitanjima gradske samouprave.
Svoju politički uticaj gradovi će potpuno izgubiti (kao i češki staleži uopšte) tokom katastrofalnog Tridesetogodišnjeg rata koji je skoro uništio Češku (opljačkano je oko 500 gradova) a uništenje su izbegli samo katolički Plzenj, Brno i Badvajz (koji su takođe bili izuzeti od ogromnih poreza na pivo koje su Habzburzi uveli u pokorenu Češku). Ostatak gradske autonomije će biti izbrisan terezijanskim reformama u 18. veku.