Tomaševac
Tomaševac je naselje grada Zrenjanina u Srednjobanatskom okrugu, u Srbiji. Prema popisu iz 2022. bilo je 1212 stanovnika.
Tomaševac | |
|---|---|
 Pravoslavna crkva u selu | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Autonomna pokrajina | Vojvodina |
| Upravni okrug | Srednjobanatski |
| Grad | Zrenjanin |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  1.212 |
| — gustina | 22/km2 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 16′ 02″ S; 20° 37′ 13″ I / 45.267333° S; 20.620336° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 59 m |
| Površina | 66,7 km2 |
.svg)  Tomaševac Tomaševac na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 23262 |
| Pozivni broj | 023 |
| Registarska oznaka | ZR |
U selu se svake godine održava svetsko prvenstvo u banatskim šorama. Ovde se nalazi Srpska pravoslavna crkva Svetog Nikole, Kapela Preobraženja podignuta na mestu gde izvire lekovita voda i Kapela svetog Georgija na lokalnom pravoslavnom groblju. Oduvek je bilo dve parohije, po jedna u svakom delu sela sa dva sveštenika.
Ime uredi
Stariji naziv naselja je bio Tomaševci, u množini, verovatno zato što je selo bilo neušoreno, a kuće poput salaša razbacane. Za Tomaševac se vezuju naselja Tomaševci, Čoke, Marijevo selo i Tomaševac. Po jednom predanju, na mestu današnjeg sela, prvi kolac je udario izvesni Tamaš Lak i vremenom je selo koje je tu nastalo dobilo naziv po njemu. Ipak smatra se da je selo dobilo naziv po Tamišu. Nazivi sela na drugim jezicima: mađ. Tamáslaka, nem. Tomaschewatz. Kako se na pojedinim starim stranim kartama selo naziva i "Tomasevicz", moglo bi se uzeti u obzir i mogućnost da je ime možda dobilo po nekom srednjovekovnom vlastelinu Tomaševiću.
Istorija uredi
U srednjem veku u naselju Tomásfalva otkriveni su tragovi dve i to navodno katoličke crkve.[1] Prvo trajnije naselje nastaje u XVI veku, na levoj, nižoj obali reke Tamiš. Pored sela je vekovima Tamiš premošćen drvenim mostom (ćuprijom). U vreme osmanske uprave (16-18. vek), Tomaševci se pominju kao selo nastanjeno Srbima. Godine 1554. Tomaševac je selo u Čakovačkoj nahiji i ima 18 domova, a 1568. godine narastao je na čak 57 kuća. Tada je Banat bio gusto naseljen i zvao se "Mala Raška", po Srbima koji su dominirali. Kaluđeri Pećke patrijaršije se 1660. godine zabeležili 12 priložnika u selu Tomaševci, dok je u susednom mestu Čoke bilo njih sedam. Nakon Požarevačkog mira iz 1718. godine, kojim su Turci napustili Banat, naselje postaje deo Habzburške monarhije, odnosno Tamiškog Banata. Tomaševac je 1717. godine pod imenom Tomašovic, po prvi put upisan na austrijskoj karti kao mesto od 20 kuća. Za vreme komorskog perioda Tomaševac je bio važno mesto na carskim drumovima, i tu se nalazi poštanska stanica 1724. godine. Novo selo Tomaševac je nastalo spajanjem dva manja naselja, komorskog "Čoke" (u stvari starog Tomaševca) i novog graničarskog - Marijeva (Marijino Selo). Čoke i Marijevo razdvojeni barom Ljutavom - tako se ove dve polovine sela i danas u narodu nazivaju. Dva naselja koja su imali svoje crkvice, su administrativno spojena 1776. Austrijski carski revizor Erler 1774. godine pominje u svom izveštaju oba susedna mesta. "Tomaševac" i "Marino Selo" su militarskog statusa a stanovništvo je srpsko.[2] Šezdesetih godina 18. veka, Tomaševac ulazi u sastav Vojne granice, on je sedište Kompanije (čete), a pored Tomaševca, u sastav ulaze kao podređene štacije (vodovi) Botoš i Orlovat.[3] U militarsko selo se tada doseljavaju i Srbi iz oblasti Tise i Moriša, koji ulaze u graničarsku službu austrijske monarhije. U ataru sela, prema Samošu, nalazila se pustara Ludoš, koja je dobila ime po mađarskoj reči, koja označava gusku. Tu je jedno vreme oko bare, bilo naselje izbeglih Perležana, koji su se kasnije vratili u svoje mesto. Prediju Ludoš su 1767. godine arendirali kao pašnjak Tomaševčani za 150 florina.
Po državnom šematizmu pravoslavnog klira iz 1846. godine parohijsko zvanje u Tomaševcu je osnovano i počele se voditi crkvene matične knjige krštenih od 1746. godine. Ostale matice vode se od 1768. godine. U mestu sa dve parohije 1846. godine su dva sveštenika: Lazar Popović i Aleksandar Radulović. Školu seosku pohađa 214 đaka, koji su razdvojeni po polu: muškoj deci predaje Jovan Stanković a ženskoj učitelj Jovan Popović. Zaštita Monarhije od Turaka bila je težak zadatak. To je znala i Marija Terezija, austrijska carica, te je Srbima u Vojnoj granici davala mnoge privilegije. Upravo od tog vremena Tomaševac počinje dinamičnije da se razvija. Iz ovog vremena Tomaševac je poznat po kapetanu Đorđu Radivojeviću, koji je 1788. godine branio drveni most - ćupriju i selo od Turaka.[4]
Sa svojih stotinak vojnika (od 300 koliko ih je činilo tomaševačku četu) je izgubio život zahvaljujući špijunu koji je Turcima odao položaje hrabrog kapetana. Danas se na mestu pogibije kapetana Radivojevića i njegovih vojnika nalazi spomenik, koji nažalost teško odoleva zubu vremena. U revolucionarnim danima 1848-1849. godine na poljima oko Tomaševca vođene su tri bitke u kojima je učestvovalo oko 23.000 vojnika i izginulo oko 450 ljudi. Te 1848. godine mađarski general Kiš je do temelja spalio selo i crkvu. U tom požaru je izgoreo kompletan ikonostas Srpske pravoslavne crkve, čije je zdanje u Tomaševcima podignuto 1773. godine. Obnovu ikonostasa započeo je pančevački slikar Jovan Popović 1863. godine, a dovršio je bečki slikar Karel Guč, inače poreklom Čeh.
Iste godine kada i crkva 1773, u Tomaševcima je sagrađena i škola. Ali nastava se izvodi od ranije, tako je 1769. godine učitelj Jovan Miler. Pored srpske veroispovedne škole, postojala je Nemačka trivijalna škola od 1804. godine. Nakon razvojačenja vojne granice u Banatu 1873. godine, pa do kraja Prvog svetskog rata, u školama se pored srpskog, obavezno učio i mađarski, a pre toga i nemački jezik.[5] U vreme ukidanja banatske vojne granice u selu je živelo 1873. godine 2520 stanovnika. Od toga Švaba (Nemaca) je bilo 102, a Srba 2418 duša.[6] Godine 1902. u tomaševačkom potezu Kaljovu, lovio je Austrougarski prestolonaslednik Franc Ferdinand sa domaćinom, ečanskim grofom. Ubili su tom prilikom 27 lisica. Bio je to jedan u nizu lovova organizovanih na lovištima u Ečki, Botošu i Tomaševcu.
Za vreme Prvog svetskog rata, većina Tomaševčana borila se u austrougarskoj vojsci na frontovima u Dobrudži. Mnogi od njih dezertirali su i priključili se ili ruskoj vojsci, ili kao dobrovoljci srpskoj vojsci. Spomenik palim borcima Prvog svetskog rata nalazi se u centru cela. U periodu između dva rata, Tomaševac je dobio sve ono što je jedno tadašnje selo trebalo da ima. Tada je izgrađena zgrada opštine a današnje mesne kancelarije, a u šestorazrednoj osnovnoj školi učenici su pohađali nastavu na srpskom jeziku. Tomaševac je uoči Drugog svetskog rata imao oko 2700 stanovnika, uglavnom srpske nacionalnosti, koji su se pretežno bavili individualnom poljoprivredom.
Znameniti Tomaševčani uredi
Tomaševac je zahvaljujući svom strateškom položaju i preduzimljivim ljudima posebnog kova, ispisao lepe stranice svoje i srpske istorije Banata. Usponu su doprineli pored najbrojnijih Srba, i Cincari, Švabe i Mađari. Od oslobođenja od Turaka 1717. godine on se ubrzano razvija, uprkos ratnim stradanjima i pustošenju. Od ulaska u sastav Torontalske županije pa do Prvog svetskog rata, je prednjačio u okolini, u svakom pogledu, naročito u preduzetništvu i kulturnom i javnom životu. Kao sresko i kompanijsko mesto Tomaševac je bio uvek kadrovski jak i dominirao nad okolnim opštinama. Tu je bilo majora i kapetana - komandanata čete, nekoliko štabnih oficira i činovnika, zatim sreski lekar i babica, apotekar, geometar, poštar, telefonista i telegrafista, nekoliko sveštenika, učitelja srpske i nemačke škole itd. Tomaševčani su 1888. godine registrovali svoje Srpsko crkveno-pevačko društvo (osnovano 1887), a 1890. godine i Dobrovoljno vatrogasno društvo.
Reka Tamiš koja prolazi blizu naselja je nekada bila ćudljiva reka, sa izuvijanim tokom od meandara, sklona izlivanju. Problem je uz velika finansijska ulaganja sprovela Tamiško-Begejska vodna zadruga osnovana 1872. u Temišvaru. Prokopavanje deonica kojima mu je skraćen i produbljen tok, izvršili su između 1874-1895. godine inžinjeri Italijani i čuveni mađarski "kubikaši" sa ašovom i lopatom u ruci. Rečica Brzava koja se uliva u Tamiš, na prostoru između Tomaševac i Botoša, kanalisana je do Konaka, 1745-1764. godine. Na Tamišu je iza Tomaševca napravljena rečna Ustava 1966-1967. od strane građevinske firme "Planum".
Tako su znameniti Tomaševčani 1741. godine bili "plemići" porodice Anović i Jeftić, koji su imali svoje pečete - grbove, što se vidi na jednom dokumentu sastavljenom u Bečkereku. Porodice Vladisavljev i Vijatov se vezuju kao bitne za prelomne trenutke sela, ratnih godina 1788. i 1848. Tomaševac je bio militarsko mesto sa dugom tradicijom i u njemu je rođeno oko dvadeset oficira i mnogo više podoficira. Tomaševčani su se hrabro borili i ginuli slavno ne žaleći svoj život u svim ratovima. Za razvoj sela Tomaševca bili su posebno zaslužni brojni trgovci. Srbin Toma Dimić i Cincarska porodica braća Bukovale trgovali su hranom na veliko, bili izvoznici - brodovlasnici, sa svojim rečnim lađama. Tomin sin, Georg Dimić je sredinom 19. veka prevodio (sa grčkog) i objavio tri knjige. U dvadesetom veku na kulturno-prosvetnom planu najaktivniji je paroh Maksa Vujić, koji se bavio istoriografijom i pisanjem, i čiji rukopis "Monografija sela Tomaševca" tuđom nepažnjom bio izgubljen 1928. godine. Tomaševac je dao mnogo obrazovanih ljudi, a u prvoj polovini 19. veka on je zapažen pretplatnički punkt, za nabavku knjiga i novina. Među veleposednicima sa odajama, ističu se posle razvojačenja (1873) Vasa Radosavljević (iz Pančeva) i Švaba Georg Hajcman (iz Segedina). Radosavljević je pored poseda, imao trgovinu i bio bankar u Pančevu. Uz trgovca Đuru Nikolića spada u najveće rodoljube, da bi posle njegove smrti, udova Marija je srpskom društvu „Privrednik” poklonila čak 325 jutara zemlje, ostale od Radosavljevića u Tomaševcu. Đerđ Hajcman je došao iz Segedina, kao graditelj željezničke pruge 1894. godine, i stekao veliki posed u Tomaševcu. On je virilni član Torontalske županijske skupštine - imao je 1908. godine poresku osnovicu 1533 krune, akcionar bečkerečke šećerane i najzaslužniji je za gradnju katoličkog hrama u Tomaševcu, koji je osveštan 1908. godine u centru naselja.
Od visoko obrazovanih ljudi u Tomaševcu su rođeni: Svetislav Predić pravnik, književnik i diplomata, zatim Milivoj Predić književnik, Petar Radulović filozof, pedagog i upravitelj Preparandije (Učiteljske škole) u Karlovcu, dr Lazar Marković Mrgud lekar i književnik, Perić Sofija (udata Nešić) glumica SNP, Predrag Lojanica, doktor umetnosti itd.
Kao i ostala banatska sela tog vremena, Tomaševac je pre Drugog svetskog rata bio jedna zatvorena i konzervativna sredina, mada su postojali mladi entuzijasti koji su pokušavali da u Tomaševac unesu nešto novo i napredno. To su uglavnom bili mladi ljudi koji su završavali škole u Petrovgradu. Tako je 1927. godine u Tomaševcima osnovan fudbalski klub „Omladinac“, jedan od prvih u okolini. Posle rata Tomaševac je doživeo brojne promene. Selo je modernizovano i do osamdesetih godina dobilo sve atribute modernog sela. Danas je Tomaševac pre svega poznat po stočarstvu, i to uzgoju rasnih goveda.
Konstantin Pantelić ikonopisac tomaševački uredi
U Tomaševcu je između 1840. i 1861. živeo u svojoj kući, i radio učenik Konstantina Danila, akademski ikonopisac Konstantin Pantelić. Pantelić je bio Sremac, rođen u Rumi 1800. godine, od oca učitelja. Završio je bečku Umetničku akademiju, a zatim putovao i živeo po mestima gde je radio. Prvi veći rad mu je ikonostas crkve u Kulpinu, po narudžbi patrijarha Stratimirovića. Radio je 18 ikonostasa, među kojima u Banatu, onaj u Tomaševcu, zatim u Sakulama i Botošu. On je do 1847. godine uradio ikonostas u crkvi letnjeg Sv. Nikole u Tomaševcu, koji je ubrzo zapaljen po komandi mađarskog pukovnika inače Srbina, Janoša Damjanića iz Arada. Iz Tomaševca se preselio u Pančevo, a pred smrt u Donji Tovarnik gde je umro 1882. godine.[7]
Demografija uredi
U naselju Tomaševac živi 1391 punoletni stanovnik, a prosečna starost stanovništva iznosi 41,0 godina (39,5 kod muškaraca i 42,5 kod žena). U naselju ima 647 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,73.
Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.
|
| ||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 0 | 3 | ||
| 80+ | 12 | 24 | ||
| 75—79 | 19 | 47 | ||
| 70—74 | 59 | 48 | ||
| 65—69 | 63 | 75 | ||
| 60—64 | 47 | 51 | ||
| 55—59 | 42 | 56 | ||
| 50—54 | 61 | 59 | ||
| 45—49 | 57 | 57 | ||
| 40—44 | 77 | 50 | ||
| 35—39 | 71 | 69 | ||
| 30—34 | 56 | 50 | ||
| 25—29 | 48 | 60 | ||
| 20—24 | 57 | 30 | ||
| 15—19 | 45 | 62 | ||
| 10—14 | 71 | 56 | ||
| 5—9 | 59 | 50 | ||
| 0—4 | 38 | 36 | ||
| Prosek : | 39,5 | 42,5 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 714 | 189 | 457 | 45 | 22 | 1 |
| Ženski | 741 | 111 | 455 | 163 | 11 | 1 |
| UKUPNO | 1.455 | 300 | 912 | 208 | 33 | 2 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 508 | 306 | 2 | 1 | 58 |
| Ženski | 290 | 216 | 0 | 0 | 14 |
| UKUPNO | 798 | 522 | 2 | 1 | 72 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 4 | 11 | 67 | 3 | 23 |
| Ženski | 0 | 0 | 30 | 2 | 2 |
| UKUPNO | 4 | 11 | 97 | 5 | 25 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 0 | 2 | 4 | 13 | 5 |
| Ženski | 1 | 1 | 2 | 14 | 7 |
| UKUPNO | 1 | 3 | 6 | 27 | 12 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 8 | 0 | 0 | 1 | |
| Ženski | 1 | 0 | 0 | 0 | |
| UKUPNO | 9 | 0 | 0 | 1 | |
Reference uredi
- ^ "Glasnik muzeja Banata", Pančevo 8/1998. godine
- ^ J.J. Erler: "Banat", Pančevo 2003.
- ^ Feliks Mileker: "Istorija banatske vojničke granice 1764-1873.", Pančevo 1926. godine
- ^ Živan Vijatov: "Tomaševac" (prilozi za istoriju Tomaševca), Pančevo, 2009.
- ^ Monografija: Svetomir Sveta Milovanović “Po ravnom Banatu“ (1935)
- ^ "Zastava", Novi Sad 1873. godine
- ^ Živa Vijatov, navedeno delo
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
