Trinaestojulski ustanak
Trinaestojulski ustanak ili Ustanak u Crnoj Gori bio je najveći ustanak u okupiranoj Evropi 1941. godine. Počeo je 13. jula 1941, pod rukovodstvom Komunističke partije Jugoslavije i trajao je do polovine avgusta, kada je ugušen jakom italijanskom ofanzivom. Iako je planiran u mnogo manjoj meri, ustanak je od prvog dana dobio karakter opštenarodnog ustanka u kojem je učestvovalo preko 30.000 ljudi. Ustanici su razbili i zarobili do tada najveći okupatorski garnizon u porobljenoj Evropi, od oko 1.000 italijanskih vojnika i starešina.[1] Ustanak je dobrim delom bio podstaknut napadom Nemačke na SSSR.[2]
| Ustanak u Crnoj Gori 1941. | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo Drugog svetskog rata u Jugoslaviji | |||||||||
 Ustanak u okupiranoj Jugoslaviji septembra 1941. godine. | |||||||||
| |||||||||
| Sukobljene strane | |||||||||
 Narodnooslobodilački pokret |
 Kraljevina Italija.svg){kind=small} Kraljevina Albanija Muslimanska milicija Sandžaka | ||||||||
| Komandanti i vođe | |||||||||
|
Milovan Đilas Blažo Jovanović Peko Dapčević Budo Tomović Božo Ljumović Arso Jovanović Velimir Terzić Savo Orović |
Serafino Macolini Alesandro Pircio Biroli Luiđi Mentasti | ||||||||
| Jačina | |||||||||
| 32.000 |
20.000 (pre dolaska pojačanja) 100.000 (posle dolaska pojačanja) | ||||||||
| Žrtve i gubici | |||||||||
|
72 ustanika poginula 53 ustanika ranjeno |
735 italijanskih vojnika poginulo 1.120 italijanskih vojnika ranjeno 2.070 italijanskih vojnika zarobljeno | ||||||||
U vreme SFR Jugoslavije 13. jul se u SR Crnoj Gori obeležavao kao Dan ustanka naroda Crne Gore, a danas kao Dan državnosti.
Pozadina uredi
Ministar inostranih poslova Italije Galeaco Ćano sastao se sa poglavnikom Nezavisne Države Hrvatske Antom Pavelićem, 25. aprila 1941. u Ljubljani, a potom se i Benito Musolini sastao sa Pavelićem 7. maja 1941. godine u Tržiču. Ovi pregovori između Italije i Hrvatske doveli su da se 18. maja 1941. godine između dve države potpišu tzv. „Rimski ugovori“. Ministar inostranih poslova Italije Galeaco Ćano je želeo da sprovede u delo svoju politiku o stvaranje vazalnih država i režima metodom personalne unije. U Crnoj Gori je želeo da restituiše kraljevsku kuću Petrovića pod pokroviteljstvom italijanske kraljevske kuće Savoja i da obnovi Crnu Goru kao nezavisnu državu. Princa Mihaila Petrovića, unuka kralja Nikole su zajedno sa osobljem jugoslovenske ambasade u Parizu, gde se nalazio posle Aprilskog rata Nemci sproveli u jedan logor blizu Frankfurta. Tu ga nalazi specijalni izaslanik italijanske kraljevske kuće tražeći od njega da krene na Cetinje i preuzme crnogorski kraljevski presto, jer bi Crna Gora trebalo uskoro da proglasi svoju nezavisnost. Princu Mihailu je tetka Jelena Savojska bila kraljica Italije. Princ Mihailo je na neljubazan način odbio specijalnog izaslanika još izjavivši da se oseća Srbinom i da je nepokolebljiv protivnik crnogorskog separatizma i zelenaša, koji su jedino motivisani željom da se razbije srpstvo i jugoslovenstvo.[3]
Pripreme oružanog ustanka uredi
Pripreme ustanka u Crnoj Gori su počele još u maju mesecu 1941. godine. Pokrajinski komitet Komunističke partije Jugoslavije za Crnu Goru je, u duhu sprovođenja odluka sa Majskog savetovanja CK KPJ održanog u Zagrebu, doneo odluku o formiranju pripremnih udarnih grupa za oružanu borbu. Grupe su formirane ilegalno i imale su različit sastav (od 10 do 30 ljudi), u njih su prvenstveno uključivani članovi KPJ, SKOJ-a i simpatizeri. Do otpočinjanja ustanka formirano je 290 grupa, sa oko 6.000 ljudi, među kojima je bilo 1.800 članova KPJ i oko 3.000 članova SKOJ-a.
Posle napada Trećeg rajha na Sovjetski Savez, 22. juna 1941. godine, u Crnoj Gori je, kao i u celoj Jugoslaviji, još više poraslo neraspoloženje prema okupatoru, a kod velikog broja članova Partije, kao i simpatizera Sovjetskog Saveza, javila se vera u brz poraz Nacističke Nemačke i njenih saveznika.
Pokrajinski komitet je krajem juna, uputio proglas crnogorskom narodu pozivajući ga „da se pod rukovodstvom KPJ zbije u redove, ostvari čvrsto jedinstvo u borbi protiv okupatora i njegovih slugu, za svoje nacionalno oslobođenje, udružen sa svim porobljenim narodima Jugoslavije i Balkana, a u savezu sa velikim Sovjetskim Savezom“. Pokrajinski komitet je takođe izdao direktivu Mesnim komitetima da napuste gradove i pređu u sela, u blizini gradova i da rade u strogoj ilegalnosti, a ostalim članovima Partije da „ne spavaju kod svojih kuća, već da budu na oprezu, kako ne bi bili pohapšeni“.
Tokom maja i jula održano je nekoliko mesnih partijskih konferencija (Pljevlja, Bijelo Polje, Prijepolje i dr) na kojima je diskutovano o aktuelnoj političkoj situaciji i vršene analize dotadašnjih rezultata na pripremama ustanka.
Završne pripreme ustanka uredi
Posle sednice Politbiroa Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, održane 4. jula 1941. godine u Beogradu, na kojoj je donesena odluka o podizanju ustanka protiv okupatora, Milovan Đilas, član Politbiroa CK KPJ i Glavnog štaba NOP odreda Jugoslavije, upućen je u Crnu Goru da tamo izvrši završne pripreme i rukovodi ustankom. On je tada kao delegat Centralnog komiteta za Crnu Goru dobio specijalna ovlašćenja po partijskoj i vojnoj liniji, s pravom da smenjuje i kažnjava partijska rukovodstava.
Milovan Đilas je, po dolasku u Crnu Goru, 8. jula 1941. godine u Stijenama Piperskim, kod Podgorice, održao sastanak Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku, kojem su prisustvovali: politički sekretar PK Božo Ljumović, organizacioni sekretar PK Blažo Jovanović, kao i članovi Pokrajinskog komiteta: Radoje Dakić, Savo Brković, Budo Tomović, Vido Uskoković, Krsto Popivoda i Periša Vujošević.
Na sednici je jednoglasno prihvaćena odluka Centralnog komiteta o podizanju ustanka i rešeno da što pre otpočnu oružane akcije. Postojeće oružane grupe, sada kao gerilski odredi, trebalo je da stupe u dejstvo protiv italijanskog okupatora. Na sastanku je takođe odlučeno da članovi Pokrajinskog komiteta odu na teren i rukovodstvima Okružnih i Mesnih komiteta prenesu direktive za ustanak i pruže pomoć pri planiranju prvih akcija. Prema prvobitnom planu težište oružanih akcija je trebalo da bude usmereno na uništenje manjih okupatorskih posada, na rušenje komunikacija, kidanje TT veze i dr.
Na Cetinju je 12. jula 1941. godine održan Petrovdanski sabor koji su održali crnogorski separatisti i zelenaši pod predsedništvom Jova Popovića. Na ovom saboru je izglasano, poništenje odluke Podgoričke skupštine iz 1918. godine, ukinut Ustav Kraljevine Jugoslavije i sve njene institucije, i potom proglašena Nezavisna Država Crna Gora pod italijanskim protektoratom. Istog dana „Crnogorski sabor“ je doneo deklaraciju od pet tačaka kojom je proglašena „suverena i nezavisna država Crna Gora u obliku ustavne monarhije“. Istom dekleracijom je upućena molba italijanskom kralju Viktoru Emanuelu da „odredi namesnika kraljevine Crne Gore“.
Ustanak uredi
U rano jutro 13. jula 1941. godine otpočeo je širom Crne Gore oružani ustanak, napadom gerilskih odreda na niz italijanskih karabinijerskih i žandarmerijskih stanica. Već tokom prvog dana ustanka oslobođena su mesta: Virpazar, Čevo, Rijeka Crnojevića i deo primorja od Miločera do Sutomora. U velikom delu Crne Gore gerilske borbe su tokom 14, 15. i 16. jula prerasle u opštenarodni ustanak.
Tokom 15. jula oslobođen je Mojkovac, Bioče, Spuž i Lijeva Rijeka, a kod sela Košćela gerilski odredi su napali motorizovani bataljon italijanske divizije „Mesina“ i tom prilikom ubili 70, ranili 110 i zarobili 290 italijanskih vojnika. Andrijevica je oslobođena 16. jula; Bijelo Polje, Berane, Danilovgrad, Žabljak i Kolašin, 20. jula; Šavnik, 22. jula i Grahovo 24. jula.
Jedna od najvećih borbi tokom Trinaestojulskog ustanka vođena je na putu između Cetinja i Budve, kod sela Brajića, kada su gerilski bataljoni iz zasede napali italijansku motorizovanu kolonu, jačine 20 kamiona, 6 tenkova, 7 motocikala i jedan putnički automobil. Posle višečasovne borbe Italijani su pretrpeli gubitke od 220 izbačenih iz stroja, dok su gerilci imali 2 mrtvih i 7 ranjenih.
Rezultati ustanka uredi
U Trinaestojulskom ustanku je učestvovalo oko 32.000 ljudi, što je činilo 66% vojno sposobnog stanovništva Crne Gore, izuzimajući gradove Cetinje, Nikšić, Podgoricu i Pljevlja u kojima je italijanski okupator imao jaka utvrđenja. Ustanici su od 13. do 22. jula oslobodili šest sreskih mesta: Andrijevicu, Berane, Bijelo Polje, Danilovgrad, Kolašin i Šavnik; kao i pet varošica: Virpazar, Grahovo, Žabljak, Petrovac i Rijeku Crnojevića. Svi ovi srezovi, osim danilovgradskog su bili slobodni od 18 do 25 dana.
Ostalih šest srezova bili su delimično oslobođeni. Srez nikšićki oslobođen je čitav, osim Nikšića i Vilusa, u kojima su bili blokirani neprijateljski garnizoni. Srez cetinjski je takođe bio oslobođen čitav, izuzev Cetinja; srezovi pljevaljski i podgorički, izuzev Podgorice i Pljevalja. Muslimanske i albanske opštine u podgoričkom, beranskom i andrijevičkom srezu, bili su pripojeni Velikoj Albaniji i u njima nije bilo ustaničkog pokreta. Na primorju je samo par manjih mesta bilo oslobođeno.
Aktivnost NOP-a tokom ustanka uredi
Pokrajinski komitet KPJ je 18. jula 1941. godine imenovao privremenu Vrhovnu komandu nacionalnooslobodilačkih trupa Crne Gore, Boke i Sandžaka čije je sedište u početku bilo u Piperima, kod Podgorice. Komandant Privremene komande je bio Arso Jovanović, politički komesar Milovan Đilas, a članovi: Božo Ljumović, Blažo Jovanović, Budo Tomović i Bajo Sekulić. Njen uticaj, se u početku, osećao jedino u okolini Podgorice. U većini srezova su obrazovane čete i bataljoni, po ugledu na plemenske formacije Crnogorske vojske, do 1916. godine, njima su rukovodili Mesni komiteti KPJ i delegati Pokrajinskog komiteta.
Privremena Vrhovna komanda je, ubrzo po formiranju, izdala uputstvo narodu i komandama o izboru predstavnika narodne vlasti i političkih organa u vojnim jedinicama. Narodnooslobodilački odbori za kolašinski i andrijevički srez su imenovani 21. jula; a istog dana je u Beranama, na Prvoj sreskoj narodnoj skupštini, uz prisustvo 217 delegata, izabran NO odbor za beranski srez. U Bijelom Polju, je 21. jula, održan zbor ustanika i naroda, kojem je prisustvovalo oko 5.000 ljudi. Na zboru je govorio sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak Rifat Burdžović Tršo, koji je objašnjavao ciljeve NOP-a i pozvao narod na dalje učešće u borbama. Tada je formiran i NO odbor za bijelopoljski srez.
Nacionalističke snage u ustanku nisu bile voljne da se pokoravaju komunistima i njihovim direktivama.[4] U toku julskog ustanka - prema izveštaju Vladimira Kontića Mihailoviću od 18. februara 1943 - u Crnoj Gori je postojala tek „jedna mala grupa oficira“, antikomunistički orijentisana, koja je počela sa radom „na nacionalnoj organizaciji i podizanju naroda na oružani sukob protiv komunista“.[5]
Italijanska ofanziva i slom ustanka uredi
Do 13. jula 1941. godine na teritoriji Crne Gore se nalazila samo italijanska pešadijska divizija „Mesina“. Odmah po izbijanju ustanka, 15. jula, italijanska Vrhovna komanda je uputila u Crnu Goru 14. armijski korpus pod komandom generala Luiđija Mentastija sastavljenog od 5 divizija ("Pusterija“, „Taro“, „Venecija“, „Kačatori dele Alpi“ i „Pulje") i nekoliko samostalnih jedinica čija je jačina bila približna snazi jedne divizije i albansku kvislinšku grupu „Skenderbeg“. Ukupna jačina ovih trupa iznosila je oko 100.000 dobro naoružanih vojnika.
Naredbom predsednika vlade Kraljevine Italije, Benita Musolinija, 24. jula 1941. godine, ukinut je civilni komesarijat za Crnu Goru i smenjen civilni komesar Serafino Macolini, a sva civilna vlast je predata u ruke generalu Pirciju Biroliju, komandantu Devete italijanske armije.
Ofanzivne operacije italijanske vojske trajale su od 14. jula do 14. avgusta, kada je ustanak konačno ugušen.
U borbama od 13. jula do 14. avgusta 1941. godine poginulo je 735 italijanskih vojnika, oko 1.120 je ranjeno i oko 2.070 zarobljeno. Ustanici su imali, prema nepotpunim podacima, 72 mrtvih i 53 ranjenih.
Nakon gušenja Trinaestojulskog ustanka, 2 italijanske divizije su napustile Crnu Goru: divizija Pulje je poslata u Albaniju, a Kačatori dele Alpi u Dalmaciju, tako da su u sastavu 14. armijskog korpusa u Crnoj Gori ostale samo divizije Mesina, Venecija, Pusterija i Taro ukupne jačine oko 75.000 ljudi. Italija je odustala od stvaranja kvislinške države na prostoru Crne Gore i umjesto toga je 3. oktobra uspostavljen Italijanski guvernorat za Crnu Goru sa Pirciom Birolijem kao guvernerom. Međutim, ustaničke snage su se vrlo brzo reorganizovale i podelile na nekoliko partizanskih odreda. U avgustu je osnovan Štab gerilskih odreda za Crnu Goru,Boku i Sandžak kog su nakon Savetovanja u Stolicama 26. septembra zamenili Glavni štab NOPO za Crnu Goru i Boku i Glavni štab NOPO za Sandžak. Potom su 17. oktobra ponovo oslobođeni Šavnik i Žabljak, 28. decembra Grahovo,a 5. januara Kolašin,Lijeva Rijeka i Mateševo,dok su Nikšić,Andrijevica, Pljevlja,Prijepopolje,Bijelo Polje i Berane okruženi. To znači da iako u italijanskoj ofanzivi jeste ponovo okupirana slobodna teritorija u Crnoj Gori na neko vreme, sam ustanak je opstao.
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Branko N. Filipović: MRTVI NE ZBORE, Pristupljeno 9. 4. 2013.
- ^ Petranović 1992, str. 191.
- ^ Kralj Nikola Prvi. str. 160–161, Marko Milunović Piper, Kragujevac, 2001.
- ^ Petranović 1992, str. 188.
- ^ A VII , Ča, K-133, Reg. br. 4/6.
Literatura uredi
- Lakić, Zoran; Pajović, Radoje; Vukmanović, Gojko (1963). Narodnooslobodilačka borba u Crnoj Gori 1941-1945: Hronologija događaja. Titograd: Istorijski institut.
- Lakić, Zoran (1981). Narodna vlast u Crnoj Gori 1941-1945. Cetinje-Beograd: Obod & Narodna knjiga.
- Mala enciklopedija Prosveta. Beograd 1959. godine
- Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941—1945. Vojno-istorijski institut, Beograd 1964. godine
- Gojko Miljanić, Kadrovi revolucije 1941—1945. „Obod“ Cetinje, 1975. godina
- Drugi svetski rat 1939—1945. „Narodna knjiga“ Beograd, 1980. godina
- Istorijski leksikon Crne Gore. „Vijesti“, Podgorica 2006. godina
- ZBORNIK DOKUMENATA I PODATAKA NOR-a. tom III - BORBE U CRNOJ GORI, Vojnoistorijski institut Beograd
- Petranović, Branko (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu 1939—1945. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar.
- Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's new disorder: the Second World War in Yugoslavia. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-70050-4.
- Pajović, Radoje (1977). Kontrarevolucija u Crnoj Gori: četnički i federalistički pokret 1941—1945 (PDF). Cetinje: Obod. Arhivirano iz originala (PDF) 26. 08. 2014. g. Pristupljeno 13. 07. 2015.
