Umjetnost Okeanije

Umjetnost Okeanije se odnosi na umjetnosti i umjetničke predmete nastale na ostrvima Okeanije i kontinenta Australije čije je naseljavanje počelo prije više od 40.000 godina.

Sedam moai-ja kod Ahu Akivi, Uskršnje ostrvo.

Geografija i kultura

Ostrva Okeanije se prostiru od Nove Gvineje, preko južnog Tihog okeana, do Uskršnjeg ostrva; sjeverno do Havaja, a južno do Novog Zelanda. Većina se nalazi između tropskih krajeva i ima floru i faunu porijeklom uglavnom iz jugoistočne Azije. Okeanija se uobičajeno dijeli na tri velike oblasti. Najraznovrsnija je Melanezija, koja uključuje Novu Gvineju i niz ostrva koja se protežu istočno od Fidžija. Na sjeveru je Mikronezija, četiri festona malih ostrva koja prelaze Tihi okean od istočnih Filipina i jugozapdanog Japana. Većina, ali ne sva, su vulkanska ostrva. Dalje na istoku, na otvorenom prostoru centralnog Tihog okeana, nalazi se ogroman polinezijski trougao, koji se sastoji od visokih vulkanskih ostrva poput atola, ponekad grupisanih, ponekad izolovanih. Polinezija i Mikronezija su mnogo ograničenije u flori od Melanezije. Jugozapadno od same Okeanije nalazi se kontinent Australija. Njegova izuzetno raznolika topografija i klima se kreću od tropskog sjevera do sušnih centralnih pustinja i klimatski umjerenijih regiona na jugu.

U pogledu ljudskih naselja, Australija i Nova Gvineja su daleko najstarije. Grupe lovaca-sakupljača iz jugoistočne Azije počele su da okupiraju Australiju prije više od 40.000 godina, kada su Nova Gvineja, Australija i Tasmanija bile ujedinjene u jednu veliku kopnenu masu. Mnogo hiljada godina kasnije, kada su topografski profili ostrva postali bliži onome što su danas, na Novoj Gvineji su počela naseljavanja zasnovana na poljoprivredi. Kasnije, u kombinaciji sa ribolovom, naseljavanja su se nastavila na najistočnijim ostrvima Melanezije, a na kraju i Mikroneziji i Polineziji. Arheološka istraživanja tek treba da razjasne detaljnu hronologiju i prirodu ovih naseljavanja, ali već je poznato da su do kraja drugog milenijuma prije n. e., pomorske populacije zauzimale najveći dio ostrva Melanezije, dio Mikronezije, kao i ostrva Tonge i Samoe, u zapadnoj Polineziji. Većina preostalih naseljivih ostrva u južnom Pacifiku je naseljena oko 1000. godine n. e.

Kulturno, Australija i Tasmanija su ostale izolovane, a njihovi stanovnici nikada nisu usvojili poljoprivredu. Melanezija se diverzifikovala, na stotine kulturnih i jezičkih grupa, iako su mnoge od njih, posebno na istoku, imale određene zajedničke crte. Polinezija je bila mnogo ujedinjenija u kulturi i jeziku, razvila se iz proto-polinezijske grupe iz istočne Melanezije. Mikronežani i Polinežani su bili vješti poljoprivrednici, ribari i pomorci, dobro prilagođeni uslovima životne sredine usamljenih tropskih ostrva. Okeanske zajednice razvile su opsežne sisteme robne razmjene, ponekad na velike udaljenosti, pa se trgovina često odražavala u njihovoj umjetnosti. U Mikroneziji i Polineziji, umjetnost, rituali i druge specijalizovane aktivnosti su institucionalizovane u okviru hijerarhijskog društvenog poretka. Društvena organizacija je bila izuzetno raznolika širom Okeanije. U Melaneziji, gde su društva uglavnom bila nehijerarhijska i suparnička, njihove vođe i rivali su se borili za kontrolu nad politički nezavisnim zajednicama. U mikronezijskim i polinezijskim društvima, obično organizovanim u stratifikovane grupe, vlast su imali poglavice čiji je autoritet bio sankcionisan njihovim nasljednim statusom. Okeanija je, dakle, bila region značajne starine i raznolikosti, u kome su živjele populacije koje su, prije kontakata sa Evropljanima, bile veoma dobro povezane sa svojom okolinom i takođe sposobne da je iskoriste sa očiglednim savršenstvom.

Umjetnost i umjetnički predmeti

Među materijalima koji su korišćeni u izradi umjetničkih predmeta bili su i neki koji su uzeti iz prirode bez modifikacija: lišće, cvijeće, sjeme, kamenje, zemlja, školjke i perje. Ali najčešće su korišćeni materijali koje se moglo podvrgnuti značajnim promjenama: drvo, kora drveta, kamen, kosti, biljna vlakna i boje. Razboj je korišćen u Mikroneziji, zapadno od Santa Kruza. Na dobrom dijelu čitavog ovog kraja izrađivana je keramika. Postoje arheološki dokazi da je upražnjavana na istoku u Samoi i Tongu u ranim praistorijskim vremenima, a nekoliko fragmenata je čak prikupljeno sa Markiskih ostrva. Međutim, nema vijesti da je u Polineziji bilo grnčarije u vrijeme prvog kontakta sa Evropljanima, u 18. vijeku, osim u Tongu.

Narodi Okeanije su na svoje umjetničke predmete i građevine gledali kao na izraz lične moći ili prestiža, kao na privremeno prebivalište duhova ili kao na oblike društvene kontrole. Okeanski kanui i kuće zajednice (svetilišta) su gradile i ukrašavale grupe ljudi pod upravom veoma iskusnih graditelja. Ovi objekti su imali veliki prestiž i bili su simbolični izraz društvenog jedinstva. Prenosivi predmeti, odjeća, ukrasi na tijelu ili čak sakaćenje tijela iz kulturnih ili pobožnih razloga, često su simbolično izražavali društveni status osobe unutar mreže pojedinaca iz reda društvene hijerarhije ili hijerarhijskog suparništva.

Zapadni posmatrači su često svoju pažnju usmjeravali na formu, a ne na sadržaj okeanijske umjetnosti, jer je veliki dio kulturne istorije ovog regiona slabo proučavan, a sama forma u okeanijskoj umjetnosti se može lakše cijeniti u smislu zapadne kulturne norme. Ali, smatranje tradicionalnih umjetnosti okeanijskih društava kao „primitivnim” pokazuje rascijep u razumijevanju mnogih složenih odnosa koji postoje, ili su nekada postojali, između umjetnosti i drugih aspekata društvenog i kulturnog obrasca. Umjetnost Okeanije ne treba posmatrati kao predmete sa svrhom „iznad” društva i njegove zajednice. Kao sastavni dio ponašanja i misli, i povezan sa tehnologijom i ekonomijom, ali i politikom i religijom, ne može se dobro razumjeti bez osvrta na njegov kulturni kontekst.

Sve veći broj istoričara umjetnosti i antropologije proučava umjetnost Okeanije sa stanovišta društava koja su predmet studije. Međutim, zbog praznina u razmjeni istraživačkog rada na licu mjesta, mnoge od ovih umjetnosti su nedovoljno poznate. Stoga ih je teško precizno definisati i prikazati pravilne odnose između njih. Stanje istraživanja je vrlo neujednačeno i ne dozvoljava prosta uopštavanja o karakteru i značenju. Ova situacija je pogoršana jer odgovarajuća terminologija za tačan opis i analizu umjetničkih predmeta još nije razvijena. Riječi kao što su „umjetnost”, „zanat”, „stil” i „forma” često se koriste neprecizno, jer imaju značajne konotacije vezane za njihovu upotrebu u evropskoj istoriji umjetnosti. Nije primitivna umjetnost naroda Okeanije, već njeno razumijevanje u svijetu izvan Okeanije, posebno na Zapadu. Stoga se jedino može napisati sažetak sadašnjeg znanja, a ne njenog „ukupnog” etnografskog položaja koji je nekada postojao.

Umjetnost Melanezije

Savremeni festival Huli Vigman kultura u Novoj Gvineji

U suštini, melanezijska umjetnost je bila, a u određenim oblastima i dalje jeste, važan oblik komunikacije prema izražavanju odnosa koje su ljudi formirali sa drugim ljudima, sa svojim prirodnim okruženjem i svojim bogovima. Ceremonije i obredi koji su naređivali i reafirmisali ove odnose mogli su, sami po sebi, biti dramske manifestacije, koje se moraju posmatrati kao fenomeni izražavanja iznad njihovih sastavnih elemenata, pjesme, plesa, muzike, tjelesnih ukrasa, skulptura ili slika.

U Novoj Gvineji, koja je danas priznata kao jedna od velikih svjetskih umetničkih oblasti, vizuelna umjetnost je poprimila regionalne forme toliko raznolike da se u njenom istraživanju uopšteno razlikuje nekoliko stilskih oblasti. Unutar svake oblasti pojedinačno postojalo je bogatstvo kreativnih aktivnosti, od kojih veliki dio ne spada u domen atraktivnih i kolekcionarskih predmeta te ih se često nepravedno ignoriše. Umjetnost Nove Gvineje jasno odražava duh razmjene komunikacije i takmičenja koji je prožimao sva melanezijska društva. Vjerovanje u duhovnu razmjenu bili su suštinski za uspješnu trgovinu i objašnjava kanue zaštićene čarolijom na obali, ostrvima i rijekama. Među najpoznatijim pomorskim plovilima koja i danas pokazuju ovu ulogu su elegantni glasački kanui okruga Masim. Članovi njegove posade plove prstenom ostrva koje obuhvata „kula”, visoko organizovani sistem ceremonijalne razmjene i komunikacije. Kulska roba, koja se razmijenjuje na ovim pohodima, nikada nije prestajala da kruži, jer prestiž koji simbolizuje ne pripada nikome doživotno. Umjesto toga, privremeno vlasništvo nad njom predstavlja visinu povjerenja među ostalim partnerima u grupi.

Ova tipično melanezijska tema efemernog prikaza takođe karakteriše festivale razmjene Moka na planini Hagen (Nova Gvineja), jer se u tim prilikama prestiž čovjeka ocjenjuje prema onome što se vidi da posjeduje i daruje. Plemena Hagena takmiče se sa drugim planinskim plemenskim grupama u plesu, složenim tjelesnim ukrasima i nošnjama, i besjedništvu. Sami su svoji najoštriji kritičari, u brizi i potrazi za ravnotežom između svijetlih i tamnih elemenata ukrasne umjetnosti tijela, vještine u plesu, i logici i hvalisavosti besjede.

Ovi plemenski „sabori”, ako ih se tako može nazavti, podjednako su se razvijali i na drugim mjestima gdje se tražio i dramatizovao kontakt sa natprirodnim. Tokom inicijacije u društvo odraslih, dječaci Namau iz Papuanskog zaliva morali su da plešu po cijeloj kući muških ceremonija uronjeni u čeljusti duha kaiaimunu. Ovaj duh je predstavljen ogromnim četvoronošcem napravljenim od pruća, a njegov glas su proizvodile zujalice. Muzički instrumenti, bubnjevi, prorezani gongovi, flaute i zujalice, često imaju, ili su nekada imali, svetu ulogu u Novoj Gvineji.

Dekoracija kuće-svetilišta, Nova Gvineja

Tamo gdje su postojala tajna društva u Novoj Gvineji, svetilišta su funkcionisala kao miješani simboli muške solidarnosti i autoriteta. Abelami iz Mapričkog kraja i danas grade ove svete građevine, neke visine i do 24 metra, sjajno polihromirane i ukrašene pletenim maskama na zabatima. Unutra se nalaze pletene maske za velike jamove (od 3,5 do 4,5 metara visine), koji se pojavljuju na obrednim svetkovinama. Unutrašnjost svetilišta (kuće) je ženskog roda, a inicirani muškarci koji u njega uđu, po lokalnom vjerovanju se rađaju obrnuto u svetom carstvu, a čak i boja nanesena na ove drevne rezbarije predstavlja moćnu čaroliju.

Memorijalne statue-postolja za lobanje predaka zvane korvar, Nova Gvineja.

U snažnoj stilskoj oprečnosti, na sjeverozapadnoj obali, sreću se male rezbarije zvane korvar, koje predstavljaju pretke, i u kojima se više ističe oblik nego boja. Neke od figura korvar drže mrežaste pletare; druge, lobanje pokojnika, odnosno predaka. Ukazano je na postojanje stilskih veza između pojedinih dijelova Nove Gvineje i Indonezije. Ali šta predstavlja „stil’’ u Novoj Gvineji još nije u potpunosti definisano. Ovo ne znači da je anonimnost umjetnika ili podražavanje, pravilo. Savremeni rezbari Asmata (vau-ipi), potpuno slobodno tumače vizuelne simbole svoje kulture, a neki čak razvijaju „autorske” motive. Reputacija rezbara se uspostavlja na osnovu njegovog stvaralačkog uvida i tehničke vještine. Ali, na kraju, Asmatima je daleko važnija čarolija predmeta, a ne činjenica ko ga je stvorio. Ponosno izrezbareni svečani stubovi koji stoje uz centralna ognjišta velikih muških obrednih kuća treba da su upadljivi prilikom izvođenja svetih pjesama i udaranja u obredne bubnjeve kada se svete kuće obnavljaju. U prošlosti, a u nekim zabačenijim dijelovima možda i danas, ove aktivnosti su promovisale uspješan lov na glave neprijatelja. Ratni sukobi su i dalje uobičajen način riješavanja sporova u onim oblastima Nove Gvineje gdje je uticaj civilizacije još uvijek neznatan ili neoperativan. Oružje, štitovi, kao oni u jezerskoj oblasti Čambri (u centralnom dijelu Sepika), mogu se „zaštiti” protiv dejstva neprijateljevog čarobnjaštva pomoću određenih rezbarenih i slikanih reljefa. Oblici i površine čak i najkorisnijih predmeta svakodnevne upotrebe često su složene izrade. Na primjer, činije sa jezerskog dijela Sentani, kuke za vješanje iz oblasti zaljeva Huon, špatule za kreč iz okruga Masim i nasloni za glavu iz zaljeva Gelvink. Neki od ovih umjetničkih predmeta mogu izgledati posebno dekorativni, ali čak i apstraktni dizajn geometrijskih i amorfnih šara može biti u službi predstavljanja uobičajene komunikacije i odražavti oblike svakodnevne interakcije među članovima plemena.

Maska tatanua. Maska malangan iz Nove Irske. Etnološki muzej u Berlinu. (Zbirka Štrauh, preuzeta 1876. godine).

Širom ostrva Bizmarkovog arhipelaga, natprirodne sile koje su po lokalnim vjerovanjima naseljavale more i šume bile su centar visoko razvijenih umjetničkih i obrednih aktivnosti. U južnoj Novoj Irskoj, figure mitskih predaka predstavljaju „trezveniju stranu” svete umjetnosti; na sjeveru su najdramatičnije manifestacije religioznog vjerovanja i bogatstvo zajednice, bile izražene u malanganskim ceremonijama. Tamo je svako pleme imalo dizajn za složenu predstavu malangana. Ove polihromne rezbarije, „nabijene duhom”, i simboličkih oblika, predstavljale su galeriju događaja i likova mitološke prirode. Kada je malangan bivao uništen na kraju obrednog ciklusa, poglavica klana bi zadržao dizajn u svom pamćenju. Mogao je da ga kupi susjedni klan ili da se čuva u obliku uputstva kako bi ga buduće zanatlije mogle ponoviti. Sam proces rezbarenja bio je pomiješan sa čarolijskim obredima, a svaki korak istog se dešavao u određenoj tački u kalendaru godišnjih doba. Međutim, neke maske malangana, kao što su tatanua (slike odabranih predaka), nikada nisu uništavane. U njih je bila usađena čarobna moć i mogle su da preobraze onoga ko ih je nosilo u duhove koje su predstavljale.

Vjerska aktivnost je takođe bila podsticaj za bujne maskenbalske komplekse u susjednoj Novoj Britaniji. Među plemenima Baining na poluostrvu Gazela, oslikane maske od drvene kore koje su pripadale članovima tajnog društva djelovale su kao moćni agenti društvene kontrole. Oni koji bi ih nosili su smatrani „duhovima” i često su djelovali izvan uspostavljenih zakona zajednice; na primjer, mogli su da pljačkaju i ubijaju u cilju sprovođenja reda.

Za razliku od Nove Irske i Nove Britanije, obližnja Admiralska ostrva nisu bila poznata po maskenbalima. Međutim, duhovi predaka Malaja, koji su se otjelotvorili kao krokodili ili zmije, često su prikazivani u rezbarijama. To uključuje elegantne zdjele, merdevine, nogice kreveta i dovratnike. Bodeži su takođe bili elegantno ukrašeni oštricom od opsidijana, a vrh koplja od opsidijana ili bodlji kosti raže torpedo.

Na Solomonovim ostrvima društvene aktivnosti su smatrane veoma prikladnim mjestom za umjetnost. Proizvodnja kanua, velikih zdjela za obrednu hranu i kućni stubovi, bila je izrazito povezani sa obredima koji su obilježavali bogove čuvare i plemenske pretke.

Rezbarene skulpture riba (možda tune i ajkule), Etnološki muzej u Berlinu.

U istočnim Solomonima, glavni centar ovih aktivnosti bila je „kuća kanua”, gde su se čuvali veliki čamci za duga putovanja i sveti kanui za pecanje tune. Kanui za duga putovanja su bili raskošno ukrašeni, a kanui za ribolov tako da svojim ukrasima privuku jata ribe koja se javlja samo u određenom godišnjem dobu. Mamac koji ih privlači napadaju i jata ptica ribolovica, a same tune su mogle da posluže kao mamac za ajkule koje lutaju po obalama ostrva. Ovaj spektakl ptica i riba smatran je natprirodnim događajem, a njegova pojava je ukazivala na položaj čovjeka u odnosu na bogove. Njegovo umjetničko predstavljanje se ponavljalo u svim dijelovima Solomonovih ostrva, na primjer, u vidu slobodnih rezbarija ajkula i ptica na ostrvima zapadne grupe, a možda i u primjerima njihovih kružnih plesova i pjesama.

Duhovi su takođe bili odgovorni za naručivanje ili inspirisanje misli umjetnika sa Solomonovih ostrva, poznatih kao „ljudi od vještine’’. Umjetničke vizije rijetko su dominirale njihovom sklonošću da proizvode jedan predmet umjesto drugi, sklonost koja je često odražavala lokalne običaje. Na ostrvu Santa Ana „ljudi od vještine” su bili poznati po izradi stubova za kuće svetilišta, a obredne zdjele koje su omiljeni predmeti za izradu umjetnika u Santa Kruzu, nikada nisu bile rezbarene u Santa Ani. Zdjele su tako postale simbol stila istočnog dijela Solomonovih ostrva, na isti način na koji su to pramci kanua sa usađenim školjkama na ostrvima zapadne grupe. Kako se oblasti razlikuju jezički i kulturno, umjetničke sklonosti saopštavaju ove razlike samim domorocima Solomonovih ostrva.

Širom Solomonovog arhipelaga, „ljudi od vještine” su takođe bili odgovorni za delikatne geometrijske šare urezivane na lica dječaka tokom ceremonija inicijacije u odrasle. Ovakve oznake ili ožiljci na tijelu su dodavale duhovnost tetovažama koje su bile djelo „žena od vještine”.

Drugi ukrasi tijela koji se mogu skinuti i staviti po potrebi, takođe su bili dio ovog vokabulara tjelesne umjetnosti, ali su uglavnom nošeni u svečanim prilikama. Muškarci visokog položaja u zajednici su nosili delikatne češljeve od školjki, minđuše za nos i štipaljke na ušima. Žene su nosile i ukrase koji su ukazivali na njihovo bogatstvo, najčešće u vidu lančića novčića napravljenih od školjki.

Tradicionalne vrijednosti života Solomonovih ostrva su pretrpile značajne promjene nakon kontakta sa Evropljanima. Napuštanjem svojih božanstava i prilagođavanjem svog života zapadnim uticajima, temelji tradicionalne umjetnosti i kulture su ozbiljno poljuljani. Skorija primjetna reakcija na pomenuto je uspon kulta moro u Makaruki, na zapadnom Gvadalkanalu. Ovaj pokret se zalagao za povratak na stare običaje, djelimično izražene u rezbarijama. Njegovo sjedište ima muzej predmeta koji se smatraju tradicionalnim i koji služe kao uzori za umjetničke i obredne predmete budućnosti.

Glavni oblici umjetnosti Novih Hebrida bili su povezani sa obredima inicijacije, društvenim položajem pojedinaca, hijerarhijskim ceremonijama i pogrebnim obredima. Korišćeni materijali su: drvo, paprat, kamen, ili umjesto kamena pasta za modelovanje napravljena od zgnječenih lijana, jezgre paprati, kokosovog mlijeka i soka hljebnog voća. Najpoznatiji primjeri potiču sa ostrva Malekula i Ambrim, gdje su postojali sistemi hijerahijskih muških društava poznati pod imenom Maki, kao i njihove različite varijante. Na većini ostrva, društveni položaj, moć, prestiž i materijalno i duhovno bogatstvo, sticalo se uzgojem, razmjenom i klanjem lokalne vrste svinja. Gornji očnjaci svinja su uklanjani, a donji su ostavljeni da rastu i formiraju zakrivljene kljove. Što je veća zakrivljenost kljova, to je svinja imala višu vrijednost, posebno za obrede u ovim hijerarhijskim društvima. Svinje se nisu koristile samo kao žrtvene životinje, već i kao platno sredstvo za obredna i druga umjetnička djela.

U sjeverno-centralnom dijelu Novih Hebrida, većina umjetničkih predmeta je plaćana svinjama sa dugim kljovama. U centralnom dijelu Malekula, njima su plaćani objekti koji su podizani tokom inicijacije dječaka u muškarce. U južnom dijelu Malekula, obojene maske, napravaljene od paprati i uobličene pastom od biljnih vlakana, nosile su se u svetim obredima klanja svinje. Nakon inicijacije i ulaska u svetu kuću odraslih muškaraca, pojedincima je bilo dozvoljeno da uzgajaju, trguju, a zatim žrtvuju svinje sa kljovama, što bi im pomagalo da napreduju na društvenoj ljestvici zajednice plemena. Tokom ovih obreda žrtvovanja pravljene su figure od paprati ili kamenih listova, koje su predstavljale pretke i simbolizovale status koji je pojedinac stekao.

Položaj u plemenskoj zajednici koji je pojedinac imao u trenutku smrti određivao je vrstu pogrebnih ceremonija koje se za njega obavljaju. Lobanja pokojnika je odvajana od tijela i prekrivena pastom od biljnih vlakana kako bi se preblikovale njene crte. Ako je pokojnik imao visok položaj u zajednici, poslije smrti mu se pravio rambaram. Sastojao se od njegove preoblikovane lobanje, obično izduživane, i tijela u prirodnoj veličini napravljenog od bambusa sa obilježjem njegovog ličnog položaja u plemenu.

Male figure lutaka sa rukama, poznate kao temes nevimbur, korišćene su u ceremonijama inicijacije u centralnoj oblasti Malekula, a nešto ranije i južnije u pantomimama koje prikazuju drevne mitove. Maske nampuki, modelovane na osnovi sličnoj paukovoj mreži, korišćene su u oblasti Malekula u određenim fazama pogrebnih ceremonija u čast preminulih muškaraca visokog položaja u zajednici.

Većina sela je imala orkestre bubnjeva koji su svirali tokom takvih svečanosti. Najvažniji bubnjevi, od kojih su neki bili visine i do tri metra, bili su izdubljena stabla drveća, a na njihovom gornjem dijelu su često izrezbarena lica predaka.

Do nedavno, samo su se u tri oblasti Novih Hebrida proizvodila i koristila umjetnička djela po starim običajima: Mota Lava (Ostrvo Bank), iz grupe Banks, sjeverno-centralna i južno-centralna oblast Malekule i sjeverno-centralna oblast Ambrima.

Nova Kaledonija je sa svojim zapadnim polinezijskim susjedima dijelila strožiji hijerarhijski poredak vlasti nego što je postojao na obližnjim Novim Hebridima. Ukrasne predmete poput kružnih „sjekira” načinjenjnih od nefrita, poglavice su koristile kao amblem vlasti. Kuće su ponekad nadvišene rezbarenim ornamentima, a na dovratnicima su veličanstveni prikazi lica predaka i lokalnih bogova. U pojedinim mjestima nošena je nošnja sačinjena od drvenih maski i ogrtači od perja.

Umjetnost Polinezije

Umjetnost polinezijskih društava odlikuju izvijesne sličnosti koje proizlaze iz prototipa kulture njihovih predaka koji su pristigli sa istočne Melanezije. Neke od ovih sličnosti su opstale uprkos izolaciji ostrva i lokalnim inovacijama u stilu. Ipak, jedna od glavnih razlika u odnosu na Melaneziju je praktično odsustvo izrade maski. Međutim, ono što je u kulturi Polinežana prisutno jeste tetoviranje lica, što za razliku od maske postaje trajno obilježje pojedinca, a pored toga što produbljuje njegov identitet, pokazuje drugima njegov ili njen značaj u društvu.

Polinezijska društva su bila stratifikovana u društvene grupe: poglavice (i njihovi visokorangirani saradnici), obični ljudi, a ponekad i robovi. U okviru ove hijerarhijske strukture djelovali su „stručnjaci”, među kojima su bili i umjetnici-zanatlije-sveštenici, koji su bili zaduženi za predsjedavanje određenim obrednim ceremonijama, izradu važnih obrednih predmeta ili izvođenje plesova. Putujući „stručnjaci” su obilazili naselja i radili zamršene tetovaže, koje su bile vrlo rasprostranjene u Polineziji. Čitav društveni sistem bio je posvećen vjerovanju u hijerarhiju bogova, od kojih su mnogi bili zainteresovani za određene aspekte ljudskog ponašanja. Preci su takođe imali poštovano mjesto unutar društvenog poretka. Život Polinezije bio je usmjeren na ribolov, sakupljanje plodova i poljoprivredu u uskim ostrvskim sredinama, a unutar njega je postojao širok mitološki svijet, gdje su bogovi, preci i ljudi bili blisko povezani u svetim i svjetovnim kontekstima.

Vizuelna umjetnost je integrisana u ovu međuzavisnu situaciju. Ljudska figura, koja predstavlja bogove ili pretke, često se pojavljivala u rezbarijama, obično napravljenim od drveta, sa posebnom pažnjom na glavu. Stilovi su bili statuasti i suzdržani, a oblasti posvećene reljefnim ukrasima bile su pažljivo regulisane. Neki jednostavni, neukrašeni predmeti svakodnevnice su često bili funkcionalno lijepi. Ukrasna rezbarija je imala široku primjenu u različitim objektima i predmetima: građevinima zajednice, kanuima, bajlerima, veslima, oružju, radnim alatima, zdjelama, ličnim ukrasima, muzičkim instrumentima i drškama lepeza i drškama za perje. Školjka, slonovača, a rijeđe samo kost, kamen, zubi (posebno ajkula), kosa i perje bili su važni ukrasni elementi. Ljudske figure su isklesane i u kamenu, posebno u istočnoj oblasti, gdje su rezbarije u kamenu, i gravure i reljefi, bili važna aktivnost. Upotreba boja je bila ograničen na zemljane i neke organske pigmente. Proizvodnja i ukrašavanje „platna od kore” (tapa) bila je visokog kvaliteta, a načini izrade i ukrasni uzorci varirali su među različitim grupama ostrvljana. Dobra odjevna nošnja, ukrasi na tijelu (posebno tetovaže) i rezbarene značke označavale su društveni položaj i često su bile eksplicitne umjetničke manifestacije položaja pojedinca u čitavom društvenom poretku. Polinežani su pokazali visok nivo savršenstva u ručnom tkanju i pletenju traka od lišća (posebno pandanusa) za pravljenje korpi, dušeka, kaiševa i svijeća, užadi od vlakana kokosa ili hibiskusa, ne zaboravljajući statue u kamenu. Zbog ovoga, klasifikacije koje dijele „umjetnost” i „zanate” i „tehnologiju” ovdje nisu sasvim prikladne.

Motiv kornjače na platnu od biljnih vlakana sa Samoe

Etnografski dokazi, posebno oni s kraja sedamnaestog i s početka devetnaestog vijeka, daju neke naznake o visokom stupnju razvoja određenih vizuelnih umjetnosti na različitim ostrvima. U Tongi, možda najstarijem i najceremonalnijem polinezijskom društvu, nalaze se delikatno rezbarene ženske figure od drveta ili slonovače. Figure od slonovače su korišćene kao privjesci za ogrlice i ceremonijalne kuke za vješanje. Nasloni za vrat i tanjiri za ulja bili su izuzetni i jednostavni u liniji i završnoj obradi, dok su ratni buzdovani bili detaljno izrezbareni, ponekad i intarzirani slonovačom. Neki od ovih primjera, kao i proizvodnja velikih komada ukrašenog platna od biljnih vlakana, pojavili su se i na Fidžiju. Trgovina između Fidžija, Tonge i Samoe, radi razmjene sirovina i proizvedenih predmeta, u velikoj mjeri je uticala na lokalne stilove sva tri područja, a grnčarija sa smolastom glazurom je bila prepoznatljiv i izrazito fidžijski proizvod.

Rezbarija ljudskih figura je takođe bila od velikog značaja u istočnoj Polineziji. Jednostavne, ali moćne drvene figure pravljene su na ostrvima Reinion, Kukovim i Australskim Ostrvima, bilo kao samostojeće skulpture ili kao drške za peruške. Neke su bile ceremonijalnog karaktera i stilizovane, poput debelih muških bogova ribara iz Rarotonge. Druge su bili apstraktnije, poput bogova na jarbolima kanua sa istog ostrva. Čučeća ljudska figura je korišćena u dizajnima na drškama i lepezama, na pramcima i na zidovima kanua. Na Australskim ostrvima javljaju se ukrasni prikazi ljudske figure, ne samo u rezbariji figura, već i na bubnjevima. Zdjele, kutlače i vesla su takođe bili bogato ukrašavani. Tahićanske haljine za žalost, od platna od biljnih vlakana, sa perjem, oklopima ostriga i kornjača, i drveta, veličanstveni su primjeri kompozitne umjetnosti. Nosili su ih ožaljeni članovi tokom pogrebnih ceremonija nakon smrti člana zajednice visokog položaja u društvu.

Rezbarija u drvetu, kosti i kamenu takođe je bila široko zastupljena u umjetnosti Markiskih Ostrva. Na drvenim predmetima kao samostojeće figure, ratni buzdovani, ukrasi za kanu i nogice tronožaca, kvalitet izrade je bio posebno dobar, kao i sitna rezbarija od slonovače na ručkama lepeze, minđušama i drugim ličnim tjelesnim ukrasima. Predmeti koji predstavljaju društveni položaj pojedinca, od školjki, perja i kokosovih vlakana, izrađeni su sa istančanim ukusom. Odražavali su moć poglavica u društvu u kojem su ratovi bili skoro svakodnevnica, a i kanibalizam je bio nerijetka pojava.

Pelerine, ogrtači, raznorazne kape i slike bogova imale su hiljade jarkocrvenih i žutih peruški sa pletenim drškama, održavajući raznovrsnost i upečatljivost polinezijske odjeće. Velike rezbarije figura u drvetu, postavljene pred kućama svetilištima na otvorenom, brinule su o blagostanju naroda. Druge, manje figure, su nekada oslanjane na podupirače. Njihov izgled je zdepast i mišićav, sa različitim dijelovima tijela suprotstavljenim uglastim površinama. Takođe su rezbarene i u različitim servilnim položajima, na zdjelama za hranu koja je služena zarobljenicima, kao „uvreda” za poražene vođe i poglavice. Ipak, neki od najboljih primjera su one rezbarene na postoljima za bubnjeve. Havajsko platno od biljnih vlakana je bilo jedinstveno, kako po svom izuzetnom kvalitetu, tako i po dizajnu njegovog ukrasa i ornamenta.

Umjetnost Uskršnjeg ostrva i Maorija sa Novog Zelanda bila je pod velikim uticajem prirode njihovog okruženja, što je rezultiralo stvaranjem mnogih jedinstvenih oblika. Narod Uskršnjeg ostrva je stvorio vrlo neobične kamene figure svojih predaka, rezbarije za kult poljoprivrede i neke izuzetne figure bogova, na čiji konačni oblik su jasno uticala ograničenja raspoloživih materijala. Ovi predmeti odražavaju snagu polinezijske umjetnosti u njenom potvrđivanju međuzavisnosti čovjeka, njegovih predaka i njegovih bogova u okviru ostrvske izolacije.

Literatura

• Barrow, T. T., Art and Life in Polynesia, Wellington (1971)
• Bellwood, P., Man’s Conquest of the Pacific, Auckland, Sidney, London (1978)
• Berndt, R. M., (ed) Australian Aboriginal art, London and New York (1964)
• Bodrogi, T., Art in North-East New Guinea, Budapest (1961)
• Bühler, A., Barrow, T., Mountford, C. P., Oceania and Australia: the Art of the South Seas, London (1962)
• Burrows, E. G., A flower in my ear, Seatlle (1963)
• Mead, Sydney M. (1979). Exploring the Visual Art of Oceania: Australia, Melanesia, and Polinesia (Umjetnost). Honolulu, Hawaii: University Press of Hawaii.