Hispanija
Hispanija (lat. Hispania) je ime koje su Rimljani dali Iberijskom poluostrvu. Rimsko osvajanje je potrajalo puna dva veka i bili je ispunjeno krvavim bitkama i surovim epizododama kao i žilavim otporom autohtonog stanovništva, sa nekim primerima herojstva kao što je Numancija, koji će ostati upamćeni u istoriji i opevani od strane samih Rimljana. Međutim, kad su Rimljani konačno uspeli da potčine nepokorne stanovnike Hispanije, proces romanizacije se ovijao manje više bez problema, jer koliko je Rim doprineo razvoju Hispanije, isto toliko je i sama Hispanija doprinela Rimu svojim prirodnim bogatstvima i ljudima. Rimska vladavina će ostaviti neizbrisiv trag, kako u kulturi tako i u običajima, a posebno jeziku budućih država koje će se pojaviti na Iberijskom poluostrvu.
Hispanija. Ime i etimologija uredi
Termin Hispanija dolazi iz latinskog, a termin Iberija je isključivo grčkog porekla. Termini španski, iberijski i hispanski ne treba mešati, niti koristiti naizmenično jedan umesto drugog, jer svaki od ta tri termina nosi sa sobom i različite konotacije određenog vremena i prostora u istoriji. U tekstovima koji su se sačuvali iz doba rimske vladavine isključivo se upotrebljava termin Hispanija (prvi put pomenuta oko 200. p. n. e. u tekstovima pesnika Kvinta Enija), dok u grčkim tekstovima se uvek koristi termin Iberija.
Pouzdano se zna da su Feničani i Kartaginjani zvali poluostrvo Span ili Spanija (Span ili Spania), u značenju „skriveno, tajno“, što bi značilo „sakrivena, daleka zemlja“. Postoji druga verzija porekla ovog imena, a to je da dolazi od feničanskog termina I-shphanim, što bukvalno znači od mrmota (shphanim je množina od shaphán mrmoti — lat: Hyrax syriacus), kako su Feničani nazvali zeca, životinju koja je njima bila nepoznata, i koju su našli na poluostrvu u izobilju. Druga verzija ove iste etimologije bi bila Hi-shphanim, Ostrvo zečeva (to jest, mrmota).
S druge strane, zec nije bila jedina životinja koja je privlačila pažnju po svojoj brojnosti. Grci su nazivali ovo poluostrvo Ofiousa (Ophioússa), što znači Zemlja zmija, koju su zamenili rečju Iberija, jer su tu reč često čuli od starosedelaca. U principu, ta reč se odnosi na neki geografski pojam, ali ne može se sa sigurnošću tvrditi da se konkretno odnosi na reku Ebro, jer se ta reč čula na celoj teritoriji današnje Andaluzije. Neki lingvisti smatraju da je ta reč jednostavno značila „reka“, međutim, ništa se ne može tvrditi sa sigurnošću, jer konkretnih dokaza nema.
Iberija uredi
U antičko doba znalo se za postojanje teritorije u zapadnom delu Mediterana čije su zemlje bile bogate rudama i vode ribom. Ni Grci ni Feničani nisu pokušavali da je osvoje; ograničili su se na uspostavljanje trgovinskih odnosa.
Na Iberijskom poluostrvu nije postojalo političko jedinstvo. Postojalo je mnoštvo plemena koja nisu priznavala nikakav autoritet van granica svoje teritorije. Neki autori broje oko stotinu različitih plemena na celoj teritoriji poluostrva, i svako od tih plemena je imalo sopstvenu političku strukturu. Malo se zna o ovim narodima jer su informacije u narativnim izvorima fragmentarne i šture. U grubim crtama, podela bi mogla ići na Ibere koji su naseljavali mediteransku obalu i južni deo Atlantske obale. Poreklo Ibera je nejasno ali se veruje da bi mogli da budu autohtono stanovništvo poluostrva. Oko 1000. p. n. e. pridružili su im se Kelti, koji su se nastanili u severnom i zapadnom delu poluostrva. Između njih, u unutrašnjosti poluostrva, nalazila su se plemena koja su bila mešavine ova dva naroda, i nazivali su se Keltiberima.
Nakon Prvog punskog rata 241. p. n. e., Kartagina je morala da se povuče sa Sicilije i Sardinije. U potrazi za novim teritorijama i resursima, brzo ih je našla s druge strane Gibraltara — na Iberijskom poluostrvu. Iberija postaje ključna tačka brzog ekonomskog i vojnog oporavka Kartagine nakon poraza.
Rimska invazija uredi
Bila su potrebna dva puna veka kako bi se pokorili i pobedili stanovnici Iberije koji su pružali neverovatno žilav otpor rimskom osvajaču. Tih dve stotine godina karakterišu se neprekidnim borbama, ratovima i pobunama koje su iza sebe ostavile mnogobrojne žrtve, herojske epizode i uspomene na važne aktere događaja.
Rat sa Kartaginom uredi
Nakon Prvog punskog rata (264. p. n. e.—241. p. n. e.), Kartagina i Rim su podelili Iberijsko poluostrvo na zone uticaja čija je granica bila reka Iber. Spor je nastao oko grada Sagunta (lat. Sagunt), koji je bio rimski saveznik. Kartagina je napala Sagunt, braneći interese jedne političke frakcije u tom gradu. Rim se pozvao na dogovor i zahtevao povlačenje kartaginskih trupa.
Danas se sa sigurnošću ne zna koja je današnja reka odgovarala reci Iber. Najverovatnije da je to bila reka Ebro (šp. Ebro), i u tom slučaju, Sagunt se nalazio duboko u teritoriji uticaja Katragine, međutim, takođe postoje indicije da se radi o reci Hukar (šp. Júcar), i u tom slučaju, Sagunt je bio na teritoriji rimskog uticaja. Bilo kako bilo, Rim nije pritekao u pomoć Saguntu, i dozvolio je da Hanibal opustoši ovaj grad, kako bi kasnije to mogao da iskoristi kao izgovor za početak Drugog punskog rata.
U toku rata sreća je u početku bila na strani Kartaginjana, međutim, dolazak Scipiona Afrikanca u Hispaniju 210. p. n. e. donosi preokret. Scipion Afrikanac je bio jedan od najsjajnijih vojskovođa u rimskoj istoriji. Međutim, svoju slavu nije zasnivao samo na svojoj veštini vojevanja, nego i na talentu za diplomatiju. Sklapao je saveze sa mesnim plemenima što je višestruko pomoglo rimskim snagama. Iberijska plemena su kao saveznici i najamnici predstavljali pojačanje za rimsku vojsku, a svojim poznavanjem terena su doprineli borbi sa Kartaginjanima. U svojoj želji da se oslobode Kartaginjana, hispanska plemena su prešla na stranu Rimljana. Drugi punski rat se završio ubedljivom pobedom Rima nakon 16 godina ratovanja.
Keltiberski ratovi uredi
Prvi okršaji uredi
Iako su se lokalna plemena prvobitno masovno pridružila Rimljanima, ubrzo je splasnulo početno oduševljenje jer su shvatili da se nisu oslobodili gospodara, nego samo jednog zamenili drugim. Krajem 3. veka p. n. e. stvoren je plemenski savez keltiberskih plemena koja je digla bunu protiv Rimljana. Savez je mogao da računa u svakom trenutku na oko 30.000 pešaka i 4.000 konjanika. Do sukoba sa rimskim legijama prokonzula Lucija Lentula i Lucija Manlija Acidita je došlo u okolini današnje Saragose u kom su Keltiberi bili potučeni do nogu, a sama plemena su pretrpela krvavu odmazdu.
Rim je bio rešen da ne napušta Hispaniju. Rimljani su bili svesni velikih rudnih i prirodnih bogatstva poluostrva. Početkom 2. veka p. n. e. senat je podelio poluostrvo na dve provincije — Hispaniju Citerior i Hispaniju Ulterior. Međutim, kako nije bilo jednog vladara koga je trebalo potčiniti, Rim je bio primoran da pokorava jedno po jedno pleme, što je bilo veoma teško, s obzirom da svaki put kad bi se učinilo da situacija konačno pod kontrolom, izbila bi nova buna što bi situaciju vraćalo nekoliko koraka unazad.
Mnogi rimski aristokrati su bili poslati u Hispaniju ne bi li našli načina da pokore keltiberska plemena. Među mnogima, vredi istaći dva — Marko Porcije Katon Stariji i Tiberije Sempronije Grah Stariji.
Kada je Katon stigao u Hispaniju (195. p. n. e.) cela Hispanija Citerior je bila pobunjena, dok je pod kontrolom rimskih legija bilo samo nekoliko gradova. Katon je preduzeo odlučnu borbu protiv pobunjenih plemena, i uskoro ih je savladao i surovo kaznio. Plen koji je odneo u Rim, impresionirao je njegove sugrađane — 25.000 funti srebra i 1.400 funti zlata, oteto od iberskih plemena u borbama.
Tiberije Sempronije Grah je takođe bio odlučan vojskovođa, međutim, pored ratničkih, koristio je i svoje diplomatske veštine. Takođe je bio poslat da uguši jedan od ustanaka, međutim, uspeo je da veštim pregovaranjem postigne sporazume sa većinom keltiberskih plemena i time pacifikuje skoro celokupnu teritoriju provincija.
Rat (154. p. n. e.—93. p. n. e.) uredi
Luzitanija (lat. Lusitania; današnji južni deo Portugalije do reke Duero, deo Autonomne zajednice Španije Kastilje i Leona i cela Ekstremadura) je bila oblast koja se najviše i najžilavije odupirala Rimljanima. Oko 155. p. n. e. Luzitanski vođa Punik je počeo sa upadima na deo teritorije Luzitanije koja je bila pod rimskom dominacijom, i na taj način prekinuo mir koji je trajao više od 20 godina koji je sklopio Tiberije Sempronije Grah Stariji.
Keltiberski ratovi predstavljaju krvavu epizodu u istoriji rimskih osvajanja Hispanije. Iako su u početku keltiberska plemena odnosila pobedu za pobedom, ipak su na kraju morala da se pokore Rimu. Rim je vodio bespoštednu borbu u kojoj nije birao sredstva. Lucije Lucinije Lukul se isticao svojom surovošću i bezkrupuloznošću. Između 151. p. n. e. i 152. p. n. e. u opsadi grada Kauke, došlo je do pregovora o predaji. Kad su stanovnici grada otvorili gradske kapije, Lukul je naredio da se svi pobiju. Procenjuje se da je u tom pokolju život izgubilo oko 30.000 osoba. Pretor Galba je 150. p. n. e. ponudio pregovore Luzitancima zahtevajući da ovi prethodno spuste oružje na zemlju. Kada su ovi to i učinili, naredio je juriš u kome su retki preživeli. Jedan od njih je bio i Virijat, pastir koji je 147. p. n. e. podigao novi ustanak protiv rimskih legija i vodio veoma uspešan gerilski rat u kome Rimljani nisu mogli da pobede. Na kraju su morali da pribegnu lukavstvu — potkupili su trojicu Virijatovih velikodostojnika koji su ga na kraju 139. p. n. e. na prevaru ubili.
Nakon smrti Virijata, nestaje i poslednji trag organizovanog otpora Luzitanaca. Rimljani sve više osvajaju teritoriju Luzitanije o čemu svedoči i Tabla iz Alkantare (lat. Tabula Alcantarensis) iz 104. p. n. e.
Opsada i uništenje Numansije uredi
Numansija (lat. Numantia; šp. Numancia) je postala simbol otpora osvajaču u španskoj istoriji po svom stoičkom otporu prilikom opsade grada 133. p. n. e.
Početkom 2. veka p. n. e, Numansija je bila glavni grad keltiberskog plemena Arevaka. Nalazila se u centru Hispanije i brojala je oko 30.000 stanovnika. Od samog početka neprijateljstava, Numansija je bila na meti Rimljana. Pošto su pretrpeli poraz 153. p. n. e., Rimljani su prvi put sproveli opsadu Numansije. Opsade će se periodično ponavljati, međutim, Rimljani neće imati mnogo uspeha, sve dok 134. p. n. e. senat nije poslao Scipiona Emilijana (usvojenog unuka Scipiona Afrikanca), da po ko zna koji put pokuša da osvoji nepokornu Numansiju. Scipion je opkolio je grad, nadajući se da će glad naterati Numantince na predaju. Međutim, Numantincima je bila draža smrt nego predaja i ropstvo. Kada su Rimljani ušli u grad, suočili su se sa stravičnim prizorom — Numantinci su izvršili masovno samoubistvo. Scipion je jedva uspeo da sakupi nekih pedesetak preživelih od kojih je nekoliko odveo u Rim da bi prikazao svoju pobedu. Preostali su prodati u roblje.
Herojstvo Numantinaca je između ostalih, opevao i Servantes u jednoj od svojih klasičnih tragedija, Opsada Numansije (šp. El cerco de Numancia).
Krajem 1. veka p. n. e., ratovi između keltiberskih plemena i rimskih legija su završeni.
Građanski ratovi uredi
Nakon završetka keltiberskih ratova, Hispanija postaje poprište još jednog sukoba — ovog puta se radi o međusobnim borbama samih Rimljana.
Godine 83. p. n. e. u Hispaniju stiže kao namesnik Kvint Sertorije, koji je u to vreme već dve godine bio na listi za proskripcije diktatora Sule. Digao se na oružje protiv diktatora i posle prvog poraza pobegao je u Mavretaniju gde je stekao iskustvo u gerilskoj borbi. Zatim je prihvatio ponudu Luzitanaca da se stavi na čelo Luzitanskih snaga i da digne novi ustanak. Ubrzo je kontrolisao praktično celu teritoriju poluostrva. Uspostavio je nezavisan sistem vladavine sa sedištem u Ueski (lat. Osca) i vladao poluostrvom sve dok senat nije poslao Pompeja. Sukobi su trajali između 76. p. n. e. i 71. p. n. e. Sertorije je završio slično Virijatu — ubili su ga njegovi ljudi u Ueski.
Protagonisti sledećeg sukoba bila su dva najdarovitija generala i najuticajnija političara Republike: Julije Cezar i Pompej. Na tlu Hispanije vođene su dve velike bitke u sukobu između Cezara i Pompeja: bitka kod Ilerde (30. mart 49. p. n. e.), južno od današnje Leride, i bitka kod Munde (17. mart 45. p. n. e.). Mesto bitke je neodređeno: desila se verovatno nedaleko od grada Osune ili Montilje u španskoj pokrajini Sevilja. U bici kod Munde pompejevci su teško poraženi i računa se da su gubici bili 30.000 ljudi na Pompejevoj strani i 1.500 na Cezarovoj. U istoj bici, poginuo je i Pompejev stariji sin i imenjak. Nakon te Munde Cezar je nastavio sa pacifikacijom Hispanije i zatiranjem i poslednjeg traga podrške Pompeju.
Kantabrijski ratovi i kraj osvajanja uredi
U toku vladavine prvog rimskog cara Oktavijana Avgusta (27. p. n. e. — 19. n. e.) Rim je bio prinuđen da vodi surovu borbu protiv kantabrijskih i asturskih plemena, ratničkih naroda u Hispaniji koji se uporno opirao rimskoj okupaciji, i koji su se nalazili na severu današnje Španije, manje više na teritorijama današnjih autonomnih zajednica Kantabrije, Asturije i pokrajina Leona, Orense i Lugo. Sam car je lično učestvovao u ovom ratu koji je trajao deset dugih godina (29. p. n. e. — 19. p. n. e.). Njegov vodeći vojskovođa, Agripa, priveo je neprijateljstva kraju nakon krvave bitke u kojoj su poginuli skoro svi Kantabri sposobni da nose oružje. Sam Rim je zauzeo surovu politiku prema ovim plemenima koja je na kraju dovela do praktičnog gašenja preromanske kulture na Iberijskom poluostrvu.
Sa završetkom Kantabrijskog rata, okončano je rimsko osvajanje Iberijskog poluostrva i započinje jedan dug period političke i ekonomske stabilnosti na teritoriji Hispanije.
Rimska uprava uredi
Tokom prve faze rimske uprave, poluostrvo je bilo podeljene u dva dela iz administrativnih razloga. Deo bliži Rimu je dobio ime Hispanija Citerior, a dalji Hispanija Ulterior. Godine 27. p. n. e. Marko Vipsanije Agripa je podelio Hispaniju u tri dela, tako što je podelio Hispaniju Ulterior u Betiku (uglavnom područje današnje Andaluzije) i Luzitaniju (koja je uključivala Galiciju i Asturiju) i priključio Kantabriju i oblast naseljenu Baskima Hispaniji Citerior.
Car Oktavijan Avgust je iste godine napravio novu podelu na:
- provinciju Hispaniju Ulterior Betika, čije je administrativno središte bila Korduba (današnja Kordoba). Ona je obuhvatala oblast malo veću od današnje Andaluzije (pošto su današnja Almerija i veliki deo današnje Granade i Haena izostavljeni) i današnju provinciju Badahoz. Reka Anas je bila granica između Betike i Luzitanije.
- provinciju Hispaniju Ulterior Luzitaniju, čije je administrativno središte bila Emerita Avgusta (današnja Merida), bez Galicije i Asturije.
- provinciju Hispaniju Citerior. čiji je središte bio Tarakon (današnja Taragona). Kasnije je ova provincija postala postata prosto kao Tarakonensis, a činili su je današnja Galicija, severni deo Portugala i Asturija.
U trećem veku car Karakala je napravio novu administrativnu podelu koja je trajala kratko. On je podelio Tarakonensis u dva dela, napravivši nove provincije Hispanija Nova Citerior i Asturija-Galecija. Godine 238. ponovo je uspostavljena ujdedinjena provincija Tarakonensis.
Sa početkom tetrarhije 293., nova Hispanska dijeceza je postala jedna od četiri dijaceze pretorijanske prefekture Galije (koju su činile još i Galija, Germanija i Britanija). Ova dijeceza, čije je administrativno središte bila Emerita Avgusta, je obuhvatala 5 provincija na Iberijskom poluostrvu (Betika, Galecija, Luzitanija, Kartaginiensis i Tarakonensis), Insule Baleares i severnoafričku provinciju Mavretaniju Tingitanu.
Hrišćanstvo je u Hispaniju stiglo u 1. veku i raširilo se u gradovima u 2. veku, dok je na selu imalo malo uspeha sve do kraja 4. veka kada je hrišćanstvo postala zvanična religija Rimskog carstva. Neke jeretičke sekte su nastale u Hispaniji, od kojih je najznačajnija priscilijanizam, ali su ipak mesni biskupi ostali potčinjeni papi. Biskupo koji su zvanično imali i svetovni i duhovni status pri kraju postojanja Rimskog carstva su nastavili da vrše svoju dužnost i kada je građanska vlast nestala u 5. veku. Veće biskupa je postao važan instrument stabilnosti tokom dolaska Vizigota.
Varvarski napadi uredi
Politička kriza u Rimskom carstvu je doživela vrhunac početkom 5. veka, kada se Konstantin III samoporglasio za cara Zapadnog rimskog carstva i uzurpirao presto caru Honoriju. Konstantin je poslao vojskovođu Gerontija da osvoji Hispaniju, što je on i učinio. Međutim, sada je Gerontije poželeo vlast nad Hispanijom za sebe, pa je 409. godine dopustio Vandalima, Svevima i Alanima da uđu u Hispaniju u zamenu za vojnu podršku.
Svevi i Vandali Hazdinzi su se naselili u severozapadnom delu provincije, u Galeciji, Alani naselili Luzitaniju i zapadni deo Kartaginijensisa, dok su Vandali Silinzi se naselili u Betici. Vizigoti su stigli u Hispaniju 415. godine jer su bili primorani da se povuku iz Galije pred Flavijem Konstancijem. Vizigoti su izbacili Vandale iz Barsina. Vizigotski kralj Valija je sklopio mir sa Rimljanima, uz uslov da Vizigoti isteraju izbace sve Alane i Vandale iz Hispanije, a zauzvrat bi dobili teritoriju na kojoj bi mogli da se nastane. Vizigoti su do 418. potisnuli Sveve i Hazdinge u planine severozapdnog dela Iberijskog poluostrva, ali je Konstancije je naredio Vizigotima da se vrate u Galiju. Posle povlačenja Vizigota, izbio je sukob između Sveva i Vandala, što je prouzrokovalo ponovni dolazak rimskih trupa. Rimljani nisu imali uspeha u sukobima sa varvarima, pa su se povukli 422. godine. Vandali su oko 429. godine prešli u sever Afrike, što je pružilo priliku Rimu da povrati gotovo sve teritorije u Hispaniji osim Galecije, koja je ostala u posedu Sveva.
Posle rimsko-vizigotske pobede u bici na Katalaunskim poljima nad Hunima 451. godine, Rim je poslao Vizigote pod vođstvom Teodoriha II na Iberijsko poluostrvo da suzbiju varvare, što su oni i učinili.
Romanizacija poluostrva uredi
U vojnom smislu, proces romanizacije je počeo još od pobede nad Kartaginjanima u Drugom punskom ratu, na mediteranskoj obali i u dolinama Ebra i Gvadalkivira, i proširio se do Luzitanskih teritorija i preko tragične opsade Numansije u 2. veku p. n. e. stigao do kanatabrijskih visova sa pobedom Avgusta krajem 1. veka p. n. e. Što se civilizacijskog aspekta tiče, proces romanizacije je odigrao odlučujuću ulogu u pacifikaciji poluostrva koji je pomagao sam car Oktavijan Avgust kao i demilitarizacija poluostrva 68. godine nove ere što je bio dokaz o tesnoj vezi postignutoj između metropole i provincije, u kojoj je ostala samo jedna legija od tada pa do kraja rimske vladavine na poluostrvu sredinom 5. veka. Ipak i ta jedna legija, Legija VII Gemina (lat. Legio VII Gemina), bila je dovoljna da omogući kratkotrajan uspon mesnog namesnika Galbe na carski presto 68. godine (vidi Godina četiri cara).
Jedan od najvažnijih momenata u procesu romanizacije Hispanije je bio kada je car Vespazijan dodelio rimsko građansko pravo hispanskim gradovima 74. godine, i na taj način im omogućio da dobiju status rimskih opština. Ta činjenica je takođe omogućila kasnije Trajanu i njegovom nasledniku Hadrijanu rođenima u Italiki (lat. Italica; danas Santiponse u provinciji Sevilja, Španija) da postanu rimski carevi.
Međutim, proces romanizacije Hispanije nije bio ujednačen na celoj teritoriji. Bio je uslovljen geografskim odlikama terena, stepenom povezanosti i udaljenosti od metropole, kao i stepenom ratobornosti osvojenih plemena i strateškom i ekonomskom važnostšću određenog dela teritorije za same Rimljane. Tako su na primer iberska plemena mediteranske obale, današnje Katalonije, Valensije, Mursije i Andaluzije, kuda su već prošli Feničani, Grci i Kartaginjani, bili podložniji rimskim uticajima i pre su se prilagodili i prihvatili rimski način života. Rimski uticaj je bio slabiji u centralnom delu današnje Španije i Portugalije gde su se nalazili Keltiberi i Luzitanci. Plemena sa severa, kao Asturi i Kantabri, pružali su veliki otpor rimskom uticaju i gotovo ništa od rimskog načina života nisu prihvatili, dok su Vaskoni (današnji Baski), bili potpuno van bilo kakvog rimskog uticaja, što zbog prirodne teritorijalne izolovanosti, što zbog potpunog odsustva interesovanja Rimljana za te oblasti.
Procesom romanizacije, najveći deo stanovništva Hispanije pretvoren je Hispanoromane, koji su govorili latinskim jezikom i živeli po rimskim običajima i zakonima, ali su u isto vreme, kako u jezičkom tako i u kulturnom smislu, razvili razne lokalne osobenosti.
Teritorijalna podela uredi
Prva podela 197. p. n. e.
Avgustova podela 27. p. n. e.
- — Betika (lat. Hispania Baetica)
- — Luzitanija (lat. Lusitania)
- — Tarakonensis (lat. Hispania Tarraconensis)
Karakalina podela 216. g. n. e.
- — Betika (lat. Hispania Baetica)
- — Luzitanija (lat. Lusitania)
- — Tarakonensis (lat. Hispania Tarraconensis)
- — Galecija (lat. Gallaecia)
Dioklecijanova podela iz 285. godine n. e.
- — Betika (lat. Baetica)
- — Luzitanija (lat. Lusitania)
- — Tarakonensis (lat. Tarraconensis)
- — Galecija (lat. Gallaecia)
- — Kartaginiensis (lat. Carthaginiensis)
Nešto kasnije, Dioklecijan stvara još dve pokrajine:
Gradovi, institucije i infrastruktura uredi
Rimski način života se zasniva na urbanim jezgrima, tako da su se Rimljani od samog dolaska na Iberijsko poluostrvo naseljavali ili u već postojećim većim urbanim celinama ili su osnivali nove gradove. Rimski civitas (lat. civitas), po ugledu na metropolu, Rim, imao je senat koji je upravljao gradom sledeći specifične gradske zakone. Život u gradu je bio dobro organizovan, i predstavljao je trgovački i poslovni centar u kome se koncentrisalo stanovništvo. Na ovaj način, gradovi u Hispaniji su postali glavna pokretačka snaga romanizacije.
Novi gradovi su se u početku osnivali kako bi imali gde da se smeste ranjeni legionari u osvajačkim ratovima ili kao nagrada za veterane kojima se dodeljivalo parče zemlje na kraju vojne karijere. Vremenom, kako je teritorija sve više pacifikovana, gradovi su se osnivali kako bi se udomili državni službenici poslati iz Rima kao i doseljenici iz Italije koji su se uglavnom naseljavali u dolinama reka Ebra i Gvadalkivira, privučeni prirodnim izobiljem i bogatstvima Hispanije.
Neki od gradova koje su osnovali Rimljani:
- Tarakon (lat. Tarraco) — današnja Taragona (šp. Tarragona), osnovana 218. p. n. e.
- Italika (lat. Italica) — nalazio se u današnjoj oblasti Santiponse u provinciji Sevilja (Andaluzija, Španija), osnovana oko 206. p. n. e.
- Emerita Avgusta (lat. Emerita Augusta) — današnja Merida (šp. Mérida), osnovana 25. p. n. e.
Izgradnja infrastrukture odigrala je veoma važnu ulogu u romanizaciji Hispanije. Putevi, mostovi, vodovod, kanalizacija, sistem za navodnjavanje polja i isušivanje močvara vidljivo su poboljšali kvalitet života na poluostrvu. Grad, sa svojim kupatilima, pozorištima i drugim javnim institucijama je novina koju je domaće stanovništvo veoma lepo prihvatilo.
Od svih novina koje su doneli Rimljani na Iberijsko poluostrvo, najbitniji faktor romanizacije bila je velika mreža puteva. Izgrađeno je nekoliko glavnih puteva od kojih su se granali sporedni putevi, svi propisno označeni miljokazima na svakih 1.470 metara. Mnogi od puteva su pratili rečne tokove, kao Gvadalkivir, ili plovne delove reka Minjo, Duero, Taho ili Ebro. Na ovaj način, Rimljani su veoma olakšali kretanje ljudi, komunikaciju između gradova i promet robe. Krajnji cilj ovog građevinskog poduhvata je bio vojne i ekonomske prirode: obezbeđenje brzog eventualnog kretanja vojnih trupa, kao i povezivanje proizvodnih i trgovačkih centara provincije sa ostatkom carstva, a naročito sa metropolom.
Građanstvo i društvena organizacija uredi
U toku rimskih osvajanja, hispansko društvo se sastojalo od dve osnovne grupe ljudi — robova i slobodnih ljudi. Među slobodnim ljudima, razlikovale su se tri grupe:
- Oni koji nisu imali građansko pravo i u toj grupi se nalazilo uglavnom autohtono stanovništvo.
- Oni koji su imali latinsko građansko pravo, latinski građani — saveznici metropole.
- Oni koji su imali rimsko građansko pravo, osobe koje su bile rođene u Rimu.
Od svih ovih, samo je treća grupa — rimski građani — imala pravo na kandidovanje i glasanje na izborima za magistrate. Takođe su uživali značajne fiskalne i pravne povlastice.
Tokom Republike, autohtono stanovništvo Hispanije je uglavnom pripadalo prvoj grupi — oni koji nisu imali građanska prava. Međutim, s dolaskom carstva i konačnim završetkom etape osvajanja, broj građana se povećavao zahvaljujući mesnim aristokratama i ljudima kojima je rimsko građansko pravo bilo dodeljeno kao nagrada za zasluge. Nasledni karakter građanskog prava je doprineo stalnom povećanju broja rimskih građana među stanovnicima Hispanije. Konačno, car Vespazijan je 74. godine dodelio rimsko građansko pravo svim slobodnim stanovnicima Iberijskog poluostrva. Zahvaljujući tome, mnogi Hispanci su se našli u senatu, pa čak i da se uzdignu sve do mesta rimskog princepsa, kao što su to uspeli Trajan i Hadrijan. Konačno izjednačavanje rimskih građana i slobodnih stanovnika ostalih delova carstva izvršeno je 212. godine, kada je car Karakala dodelio rimsko građansko pravo svim slobodnim stanovnicima carstva.
Osim građanskog prava, opšte rimsko pravo je umnogome doprinelo stabilizaciji i ujedinjenju hispanskog društva i njegovom sve većem približavanju rimskom načinu života. Pre osvajanja, društvena organizacija autohtonog stanovništva je bila raznovrsna. Autohtoni narodi Hispanije su se nalazili na nivou napredne plemenske zajednice u kojoj je osnovni princip bio kolektivizam. Rim je sa svojim visoko razvijenim administrativnim i sudskim aparatom potpuno promenio tu situaciju — mnogobrojne različite narode ujedinio je u pravnom smislu u jednu jedinu naciju, a s druge strane, takođe je potpuno promenio javni život, garantujući prava pojedinca, kao na primer, pravo na privatnu svojinu.
Jezik uredi
Jezik je takođe imao veoma bitnu ulogu u romanizaciji Hispanije. Latinski jezik, kao munjevitom se brzinom proširio na sve osvojene hispanske teritorije. Međutim, uticaj nije bio ujednačen u svim delovima poluostrva. Podložniji su bili oni krajevi koji su inače brzo prihvatili romanski način života — istočna i meridionalna mediteranska obala, kao i veći gradovi. Ruralni krajevi, unutrašnjost kao i severni deo poluostrva su duže vreme zadržali autohtone jezike. Ovo objašnjava kasnije naporedo postojanje romanskih jezika kao što su kastiljanski (španski), katalonski i galicijski zajedno sa drugim jezicima koji nisu imali veze sa jezikom osvajača, od kojih je jedino uspeo da preživi baskijski jezik.
Stanovništvo Hispanije je veoma brzo shvatilo značaj poznavanja latinskog jezika. Iako je do uspostavljanja carstva bio podstican bilingvizam (dvojezičnost), bilo je jasno da je poznavanje latinskog jezika automatski donosilo i društveni napredak — latinski je bio zvaničan jezik koji je olakšavao komunikaciju sa vlastima, i takođe je bio "lingva franka" u trgovini kako na samoj teritoriji poluostrva, tako i u čitavom civilizovanom svetu.
Kultura i religija uredi
Stanovništvo Hispanije je takođe veoma lako asimilovalo i religiju u svom procesu prihvatanja rimskog načina života. Iako prethodna božanstva nisu nestala, u mnogim slučajecima su se stopila sa rimskim panteonom, a preko njega i sa helenskim. Neki su se održali uglavnom u severnim delovima poluostrva, međutim glavni princip je bio sinkretizam. U Hispaniji bili su poznati Jupiter, Junona i Minerva, kao i Dijana, Mars, Venera, Merkur, Eskulap, koji su polako zauzimali mesto mesnih božanstava i u isto vreme preuzimali mnoge od njihovih osobina. Ovaj proces je bio brži u urbanim centrima, a naročito na obali Mediterana.
Međutim, nisu se samo bogovi rimskog panteona doselili u Hispaniju. Pojavila si se božanstva i iz drugih krajeva sveta u kojima su Rimljani ratovali, i koje su i oni sami polako prihvatali. Iz Egipta su stigli Izida i Serapis, Mitra iz Persije, Atargatis iz Sirije, Kibela iz Male Azije.
I na kraju, iz Judeje, stići će prvi nagoveštaji hrišćanstva.
Doprinos kolonije metropoli uredi
Hispanija je zadovoljavala potrebe Rima u mnogim pogledima. Od sirovina do zanatskih proizvoda, provincija je bila bogat izvor proizvoda koji su bili traženi u metropoli.
Poljoprivreda uredi
Kao mediternaska zemlja, Hispanija je bila pogodno tlo za razvoj poljoprivrede. Najzastupljeniji hispanski poljoprivredni proizvodi su bili žitarice, grožđe i masline, kao i raznovrsno voće i povrće. Od žitarica, žito kao osnova za hleb koji se delio plebsu i vojsci, je bilo najviše zastupljeno na hispanskim poljima. Iako je metropola konzumirala žito iz Egipta i sa Sicilije, u kriznim periodima hispansko žito se često izvozilo u Rim i Italiju. Vinogradi i maslinjaci su takođe bili veoma rasprostranjeni na poluostrvu. Najcenjenije zone po kvalitetu grožđa i maslina bile su teritorije današnje Andaluzije i Katalonije. Hispanija je bila i proizvođač izuzetno kvalitetnog voća i povrća. Kultivacija konoplje i eksploatacija šumskih resursa je bila izuzetno važna u brodogradnji.
Stočarstvo i ribolov uredi
Asturijski i galicijski konji su bili na visokoj ceni u metropoli. Ekstremadura se isticala uzgojem svinja. U Mezeti, bilo je više zastupljeno ovčarstvo, koje je predstavljalo dobar osnov za tekstilnu proizvodnju zahvaljujući visokom kvalitetu vune.
Bogatstvo mediteranskih i atlantskih, kao i rečnih voda ribom bio je osnov proizvodnje usoljene ribe u Hispaniji, veoma cenjene u metropoli.
Rudarstvo i zanatstvo uredi
Zlato, srebro, bakar i gvožđe i drugi metali u kojima je Italija oskudevala sačinjavali su osnovni ekonomski interes Rima u Hispaniji. Kamenolomi su takođe bili eksploatisani u javnim radovima. Na primer, za čuveni akvedukt u Segoviji se upotrebilo 240.000 granitnih blokova koji dolaze iz kamenoloma planine Gvadarame.
Tkanine iz Hispanije su bile na ceni, uprkos činjenici da nisu bile toliko fine kao italijanske ili istočnjačke, ali su bile daleko jeftinije i zato su bile veoma tražene na celom Iberijskom poluostrvu. Izuzetak su bile sage (lat. sagum), keltiberski ogrtači od vune koji su bili visoko cenjeni čak i u samom Rimu.
Jedna od osnova hispanske ekonomije bile su proizvodnja ulja i konzerviranje, zajedno sa eksploatacijom metala i uzgojem žita. Poznat proizvodi su bili hispanski garum — riblji sos koji se u Rimu smatrao afrodizijakom, usoljena riba (uglavnom tunjevina), smokve iz Sagunta ili maslinovo ulje iz Andaluzije koje je po kvalitetu moglo da se takmiči sa italijanskim, i koje je svoj vrhunac doživelo u 2. veku, da bi kasnije opala potražnja zbog pojave severnoafričkog koje je bilo jeftinije.
Andaluzija i katalonska obala su bili glavni hispanski proizvođači vina koje nije bilo toliko kvalitetno kao italijansko i grčko (zato su mu se dodavali začini), ali je takođe bilo i jeftinije. Potrošnja ovog vina se ograničavala na poluostrvo i na druge provincije carstva, kako bi se zaštitili italski proizvođači, osim vina iz Gadesa (današnjeg Kadiza) koje nije bilo podvrgnuto tolikim ograničenjima u izvozu.
Proizvodnja usoljene ribe je zahtevala posude u kojima će se čuvati hrana, što je podstaklo razvoj proizvodnje amfora. Što se keramike tiče, isticale su se posude rađene tehnikom tera sigilata (lat. Terra sigillata) iz Riohe, kao i staklo iz doline Gvadalkivira.
Ličnosti uredi
Doprinos Hispanije metropoli nije se ograničio samo na poljopriredu, rudarstvo i zanatstvo. Ljudi su takođe bili vema cenjen kapital. Rimljani su iskoristili stanovništvo Iberijskog poluostrva nakon završetka osvajanja na dva načina — pretvarali su ih u robove ili u vojnike. Robovi su bili ključni motor u rudarstvu i zemljoradnji. Svi hispanski ratni zarobljenici pretvoreni u robove su bili odvođeni u druge delove carstva dok su u Hispaniju dovođeni robovi — ratni zarobljenici iz drugih provincija, kao mera predostrožnosti.
Mnogi rimski vojnici su se ženili hispanskim ženama i osnivali hispanoromanske porodice, što je bilo podsticano od strane države, jer se mešanje sa autohtonim stanovništvom videlo kao elemenat pacifikacije i osnova stabilnosti carstva.
Takođe su mnogi sportisti, političari, intelektualci i umetnici Rimskog carstva bili poreklom iz Hispanije.
Intelektualci i umetnici uredi
- Seneka Retor 54. p. n. e.—39. n. e.)
- Seneka (4. p. n. e.—65 n. e.)
- Lucije (39—65)
- Marcijal (40—104)
- Pomponije Mela, geograf
Državnici uredi
Vidi još uredi
Literatura uredi
- Tarín, S. Dosier: Hispania Romana: Dos siglos de guerra. Historia y Vida 2004; Nº435:32-41
- Elliot, J. Dosier: Hispania Romana: De Iberia a Hispania. Historia y Vida 2004; Nº435: 43-51
- Tarín, S. Dosier: Hispania Romana: La aportación de la colonia. Historia y Vida 2004; Nº435:52-59
- Blázquez Martínez, JM. Nuevos estudios sobre la romanización. Madrid, Istmo, 2000
- Cebrián, JA. La aventura de los romanos en Hispania. Madrid, Esfera de los Libros, 2004
- Díaz Plaja, F. La vida cotidiana en la España romana. Madrid, Edaf, 1999
- Richardson, JS. Hispania y los romanos. Barcelona, Crítica 1998
- James Grout: 'Numantia,' part of the Encyclopædia Romana
- J.M. Blázquez Martínez: El impacto de la conquista de Hispania en Roma (154-83aD) Архивирано на сајту Wayback Machine (8. јул 2011)
- Kantabrijski ratovi
