Bugarska okupacija Jugoslavije u Drugom svetskom ratu
Bugarska okupacija Makedonije i Pomoravlja je okupacija teritorije Kraljevine Jugoslavije između 1941. i 1944. koju je izvršila Kraljevina Bugarska nakon Invazije sila osovine na Jugoslaviju.[1] Kraljevina Bugarska je aneksijom okupiranih oblasti uvećala svoju teritoriju za 39.756,6km2, a broj stanovnika za 1.875.904. Okupacija je u pravnom smislu trajala sve do 9. septembra 1944. kada je Otadžbinski front izvršio pro-sovjetski puč u Sofiji.[2]
Pozadina uredi
Kraljevina Bugarska pod premijerom Georgijem Kjosejvanovom proglasila je neutralnost po izbijanju Drugog svetskog rata i nadala se da zemlja neće biti uvučena u rat. Bugarska je bila rešena da to poštuje do kraja rata, ali se nadala beskrvnim teritorijalnim dobicima kako bi povratila teritorije izgubljene u Drugom balkanskom ratu i Prvom svetskom ratu, kao i da bi dobila druge zemlje sa značajnim bugarskim stanovništvom u susednim zemljama. [3] Međutim, bilo je jasno da će centralna geopolitička pozicija Bugarske na Balkanu neizbežno dovesti do snažnog spoljnog pritiska obe strane. Turska je sklopila pakt o nenapadanju sa Bugarskom. Ovaj oporavak teritorije ojačao je bugarske nade za rešavanje drugih teritorijalnih proširenja bez direktnog učešća u ratu. Stanovništvo Bugarske je bilo uglavnom rusofilsko, dok je vojska bila naklonjena Nemačkoj.
Kraljevina Bugarska je takođe kao i Kraljevina Jugoslavija većinu spoljnotrgovinske robne razmene vršila sa Nemačkom, što je uz nemačko posredovanje za teritorijalno pripajanje južne Dobrudže Bugarskoj 1940. dodatno doprinelo da se Bugarska politika usredotoči na Nemačku.
Bugarska je razmatrana kao mogući član sovjetske sfere u paktu Molotov-Ribentrop u novembru 1939. Značaj bugarske pozicije je porastao nakon što je Britansko carstvo intervenisalo u Balkanskoj kampanji. Izvršen je pritisak na cara Borisa III da se pridruži Silama osovine, ali on se kolebao, a vlada se obavezala da će se pridružiti – ali bez određenog datuma.[3] U planiranju operacije Marita, Nemci su nastojali da prođu kroz Bugarsku kako bi izvršili invaziju na Grčku. Bugarska se našla pred izborom da se pridruži silama osovine ili da bude napadnuta. Bogdan Filov je početkom marta otputovao u Beč da potpiše Trojni pakt.
Dana 6. aprila 1941. godine, iako se pridružila silama Osovine, bugarska vojska nije učestvovala u invaziji na Jugoslaviju i invaziji na Grčku, ali je bila spremna da zauzme svoje unapred dogovorene teritorijalne dobiti odmah nakon kapitulacije svake zemlje.[4]
Nakon kapitulacije Grčke i Jugoslavije, tri bugarske divizije iz Druge i Pete armije raspoređene su u Trakiju i Makedoniju da ublaže pritisak na Nemce.[3] Po rečima cara Borisa, Bugarska je objavila okupaciju južne Srbije i Trakije "da bi očuvala red i stabilnost na teritorijama koje je zauzela Nemačka".
Makedonija uredi
U južnoj Srbiji je Bugarska računala na bugarizovane delove stanovništva. Jedan deo žitelja Makedonije je pozdravilo ulazak bugarskih trupa kao oslobođenje.[5][6]Bugarskoj su pripojeni svi delovi jugoslovenske Makedonije u kojima su Srbi i drugi Sloveni činili većinu, dok su zapadni delovi sa albanskom većinom pripojeni Velikoj Albaniji pod italijanskim protektoratom.
Nakon okupacije 1941. godine, bugarska vlast je sprovođenje bugarizacije smatrala neophodnom za jačanje pretenzija Bugarske na okupiranim teritorijama nakon projektovane pobede Sila osovine, pošto Nemačka nije definitivno nagovestila da će je Bugarska zadržati i nijedan međunarodni ugovor nije priznavao pretenzije Bugarske: „Bugarska priroda teritorija morala je da bude neosporna do kraja rata”[ko?]. Kao posledica toga, u Skoplju je osnovan univerzitet, prvi u Makedoniji, koji je nosio ime cara Borisa III, više od 800 novih škola je izgrađeno između 1941. i 1944. godine, makedonske škole su integrisane u bugarski obrazovni sistem, a nastavnici srpskog jezika su prekvalifikovani u nastavnike bugarskog jezika. Mladići iz Makedonije su prisilno započeli služenje vojnog roka u Bugarskoj vojsci.[7] U srpske crkve su dovođeni sveštenici Bugarske egzarhije ili sveštenici SPC koji bi prihvatili da služe okupatoru. Iako većina Makedonaca slavi krsnu slavu, bugarski okupatori su propagirali napuštanje tog običaja pod izgovorom da je paganski, prethodno je Egzarhija do početka 20. veka skoro u potpunosti iskorenila običaj srpske slave i u delovima Bugarske gde je postojao.
Okupaciju su inicijalno podržali i članovi Komunističke partije Jugoslavije i smatrali su da treba da se pripoje Komunističkoj partiji Bugarske, zbog čega je komunistički ustanak u Makedoniji započeo najkasnije, tek intervencijom Moskve. Zbog jake centralizacije, nerešenih socijalnih problema, ali i zbog represija nad stanovništvom, NOVJ zadobija simpatizere i do 1944. broj Brozovih partizana u Makedoniji narasta do 6,000. Pored partizana pojavljuju se i četnici Draže Mihajlovića sastavljeni od preostalih jugoslovenskih oficira, žandarma i dobrovoljaca, ali četnici su do kraja rata ostali malobrojni, najveću podršku imali su u Poreču, tj. u opštini Makedonski Brod, gde je prethodno bila najuspešnija Srbizacija stanovništva, brojali su preko 1,000 pripadnika.
Pomoravlje uredi
Situacija u južnomoravskoj dolini je bila složenija, kao i etnička struktura. Prema nemačkim procenama stanovništvo u jugoistočnoj Srbiji je bilo mešovito srpsko i bugarsko. Bugarska je nade polagala u starosedeoce Šope, koji su tretirani kao Bugari i koje bi Bugarska kroz školovanje i potkupljivanje namamila na svoju stranu, dok se sa Srbima sa poreklom sa Kosova i iz dinarskih krajeva trebalo razračunati fizički, proterivanjem, pa čak i fizičkim istrebljenjem.
Kraljevina Bugarska se nadala da će moći da pomeri svoju granicu do Niša, ali su im Nemci garantovali samo pripajanje Vranja, Pirota, Babušnice, Surdulice, Crne Trave, Bosilegrada, Caribroda i Vlasotinaca, dok je za Leskovac odbijen zahtev Bugarske zbog značaja leskovačke privrede za nemačke ratne napore, status Leskovca je trebalo biti rešen tek nakon rata. Bugarskoj je pripojen i grad Gnjilane na Kosovu i Metohiji, kome su bugarski okupatori promenili ime u "Gilane". Ulazak bugarskih trupa je pozdravio samo manji deo stanovništva, ali je ubrzo uvedena obavezna registracija u spisak bugarskih državljana, promenjena su sva prezimena sa nastavkom -ić, uveden je bugarski jezik u školstvo, a vojno stasali regruti su morali da se prijave na regrutaciju u Bugarsku vojsku. U Pirotu je krajem 1941. formiran 50. moravski puk bugarske vojske.
17. februara 1942. godine Bugari su pobili, po nekim procenama čak 90 procenata ukupnog srpskog stanovništva Bojnika i okoline. Bojnik je bio poznat kao srpsko ustaničko i vrlo prosperitetno mesto u blizini Leskovca, koji je u Kraljevini Jugoslaviji bio jedan od najbogatijih i industrijski najrazvijenijih gradova. Povod za zločin u Bojniku tokom bugarske fašističke okupacije bilo je ubistvo jednog bugarskog oficira koji je 15. februara došao u jedan mlin kod Bojnika da prenoći, ali je zbog užasnog maltretiranja lokalnog stanovništva bio ubijen na spavanju. U rano jutro 17. februara 1942. godine započeti su bugarski zločini. Velika grupa bugarskih vojnika počela je da upada u sve srpske kuće, i da meštane bez bilo kakvog obaziranja izvodi napolje na februarski mraz dok su iza njih kuće pljačkali i palili. Sve srpske civile su najpre izveli u centar varoši gde su odvojili odrasle muškarce od ostalih. Nakon toga su odveli žene, decu i starce na periferiju Bojnika i u masovnom streljanju sve pobili bez obzira što se radilo potpuno nevinim civilima. Leševi su prosto padali jedan preko drugog[8].
Jedan deo odnosno odrasli muškarci su odvedeni u bugarski logor u Leskovac, gde su stravično mučeni. Niko od njih nije preživeo jer su ih nakon mučenja Bugari sve do jednog pobili. Pored Bojnika, bugarski zločini su se nastavili i oni su masakrirali i potpuno uništili i obližnje selo Dragovac.
Kao i u Makedoniji, status bugarskih državljana je dat samo pravoslavcima slovenskog porekla, koji su smatrani Bugarima, dok Jevrejima nije dozvoljeno, te nisu bili pošteđeni stradanja i odvođenja u logore, za razliku od Jevreja u predratnim granicama Bugarske koji su bili pošteđeni deportacija.
Represije nisu bili pošteđeni ni drugi manjinski narodi, posebno muslimani. Turci, Albanci i Torbeši su odvođeni na prinudni rad u radne bataljone. Prisilno su deportovani i svi srpski činovnici, učitelji i žandarmi koji bi odbili da pređu na bugarsku stranu, kao i građani za koje se sumnjalo da su nelojalni prema bugarskoj vlasti. Do kraja rata je Bugarska u radne kolonije odvela preko 4,000 ljudi iz današnje jugoistočne Srbije.[9]
Za razliku od Makedonije, stanovništvo je uglavnom od početka bilo rezervisano prema kolaboraciji, zbog ranije već probuđene srpske nacionalne svesti, (bugarske vlasti su to objašnjavale kao rezultat dugotrajne srpske asimilacije), zbog toga su sve knjige na srpskom zabranjene ili spaljivane.[10] Iako je pismenost u jugoistočnoj Srbiji bila slaba, Bugari su planirali da otvore nove škole u kojima će vršiti Bugarizaciju. Učenici su terani da govore na svom dijalektu srpskog koji je tretiran kao bugarski. Za podsticaj da prihvate svoje "Bugarstvo" su dodeljivane stipendije siromašnim učenicima za dalje školovanje, mladići su podsticani da se pridruže nacionalističkoj organizaciji Branik radi sticanja privilegija, dok su devojke slate u zanatske škole i prisiljene da uče kućne radinosti i da se podvrgavaju tradicionalnim vrednostima. Roditelji koji bi odbili da pušte svoju decu u školu bi bili novčano kažnjavani ili hapšeni. U Pirotu je pokrenut časopis Bugarski zapad.
Bugarska okupaciona politika ubrzo je izgubila podršku i kod onog dela stanovništva koje je osećalo probugarske simpatije, pre svega zbog represija i centralizacije. Od svih novopostavljenih gradonačelnika u okupiranim gradovima, samo Pirot i Surdulica su dobili gradonačelnike rođene u tim mestima, dok je u drugim gradovima dovođeno lice iz predratnih granica Bugarske. Početak ustanka NOVJ i visoka aktivnost KPJ na jugu Srbije su samo ubrzali gubitak poverenja u bugarsku vlast. Bugarska vojska i policija su sprovodili hapšenja, streljanja, mučenja, nasilne pretrese kuća svih osumnjičenih lica. Putne komunikacije među pojedinim selima su bile blokirane, a negde postavljane bodljikave žice i mine. Da bi ugušili partizanski ustanak, Bugari su se oslanjali na nasilje i na lokalne kolaboratore i doušnike (koji bi često predavali nevine ljude da bi im otuđili imovinu). Sve ove nasilne mere su dovele do sve većeg nezadovoljstva u narodu i do rasta podrške otporu bugarskoj okupaciji. Prema podacima državne komisije FNRJ, bugarski okupatori su tokom rata usmrtili 11,170 građana tog dela Jugoslavije.[11]
Izvori uredi
- ^ Megargee, Geoffrey P.; White, Joseph R. (2018). The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, vol. III: Camps and Ghettos under European Regimes Aligned with Nazi Germany (na jeziku: engleski). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-02386-5.
- ^ Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's New Disorder: The Second World War in Yugoslavia. Columbia University Press. str. 238—240. ISBN 978-0-231-70050-4.
- ^ a b v Crampton, Richard J. (2014). „Bulgaria”. Ur.: Dear, I. C. B.; Foot, M. R. D. The Oxford Companion to World War II (online) (na jeziku: engleski) (1 izd.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-860446-4. doi:10.1093/acref/9780198604464.001.0001.
- ^ Tomasevich, Jozo (2002). War and Revolution in Yugoslavia 1941-1945. 2. Stanford University Press. str. 196. ISBN 0804779244.
- ^ In Macedonia, eyewitnesses recall and newsreel footage shows that the local Macedonian population went out to greet the Bulgarian troops who had helped remove the Yugoslav yoke, and that they waved Bulgarian flags. Keith Brown, The Past in Question: Modern Macedonia and the Uncertainties of Nation, Keith Brown; Princeton University Press. 2018. ISBN 0691188432. str. 134.
- ^ Initially welcomed as liberators by the local Slavic population, the Bulgarian military and civil authorities soon became unpopular, as they pursued an authoritarian policy of centralization. Raymond Detrez, The A to Z of Bulgaria, G - Reference, SCARECROW PRESS INC. 2010. ISBN 0810872021. str. 485.
- ^ "Most of the Slavophone inhabitants in all parts of divided Macedonia – perhaps a million and a half in all – felt themselves to be Bulgarians at the beginning of the Occupation; and most Bulgarians, whether they supported the Communists, IMRO, or the collaborating government, assumed that all Macedonia would fall to Bulgaria after the war." The struggle for Greece, 1941-1949, Christopher Montague Woodhouse, C. Hurst & Co. Publishers. 2002. ISBN 1-85065-492-1. стр. 67.
- ^ „Бугарски злочини у Бојнику у Другом светском рату”. Српска историја (на језику: енглески). 2021-02-15. Архивирано из оригинала 19. 11. 2023. г. Приступљено 2023-11-19.
- ^ Ioanid, Radu (2010). „Occupied and Satellite States”. Ур.: Hayes, Peter; Roth, John K. The Oxford Handbook of Holocaust Studies. Oxford University Press. doi:10.1093/oxfordhb/9780199211869.003.0022.
- ^ Miroslav Stojiljković, Stojiljković (1989). Bugarska okupaciona politika u Srbiji (PDF). Institut za savremenu istoriju.
- ^ Mitrovski, Boro (1971). Bugarska vojska u Jugoslaviji 1941-1945 (PDF). Međunarodna politika.
