Hadrijanova vila
Hadrijanova vila (ital. Villa Adriana) je arheološki lokalitet u Tivoliju, gradiću nedaleko Rima. Vilu je kao svoju rezidenciju sagradio car Hadrijan, poznat kao jedan od Pet dobrih careva, veliki vladar i vojskovođa tokom čije vladavine je Rimsko carstvo doseglo svoje najdalje granice. Vila je građena od 117. do Hadrijanove smrti 138. godine nove ere i predstavlja jedan od najlepših stambenih objekata podignutih tokom duge istorije postojanja Rimskog carstva. Na površini od oko 80 hektara[1] podignuto je više od trideset pojedinačnih građevina ovog jedinstvenog urbanog kompleksa.
| Hadrijanova vila Villa Adriana | |
|---|---|
 | |
| Svetska baština Uneska | |
| Zvanično ime | Hadrijanova vila |
| Mesto | Italija |
| Koordinate | 41° 56′ 46″ S; 12° 46′ 21″ I / 41.946004° S; 12.772515° I |
| Površina | 400.000 m2 (4.300.000 sq ft) |
| Kriterijumi | Kulturna: vila: (i), (ii), (iii) |
| Referenca | 907 |
| Upis | 1999. (23. sednica) |
| Veb-sajt | www |
Danas Hadrijanova vila ima status zaštićenog spomenika kulture UNESKO-ve svetske baštine.[2]
Lokacija uredi
Tivoli ili antički Tibur nalazi se dvadesetak kilometara jugozapadno od Rima, okružen pitomim brežuljcima i razgranatom mrežom rečica, potoka i lekovitih sumpornih izvora. Još od vremena Republike okolina Tivolija je bio mesto gde su bogati Rimljani podizali svoje letnjikovce u kojima su se odmarali od gradske vreve.[2] Sam kompleks vile prostire se na 80 hektara,[1] u dolini četiri kilometara udaljenoj od samog Tivolija, u blizini antičkog puta via Tiburtina. Bila je dobro snabdevena vodom jer su se, osim reke Anio i okolnih potoka, u blizini vile nalazila čak četiri akvadukta.[3]
Istorija uredi
Car Hadrijan ostao je zapamćen po tome što je je podsticao gradnju mnogih građevina, pa je tako po njegovom naređenju u Engleskoj podignut 120 kilometara dugačak zid koji je čuvao rimsku granicu od upada varvara sa severa, danas poznat kao Hadrijanov zid. Tokom njegove vladavine izgrađen je i rimski Panteon, a neki istoričari veruju da je planove hrama dovršio sam Hadrijan. U centru Rima, kao svoj mauzolej, sagradio je Anđeosku tvrđavu (ital. Castel Sant' Angelo ili Mausoleo di Adriano).
Kad je, posle Trajanove smrti 117. godine, Hadrijan proglašen carem, odlučio je da svoju službenu rezidenciju sagraditi upravo u Tivoliju. zemljište na kom je vila sagrađena bilo je u vlasništvu porodice njegove supruge Sabine, Trajanove sestričine. Tu se već nalazila mala kuća za odmor, podignuta u 1. veku. p. n. e., sagrađena kao tradicionalni rimski domus koji se sastojao od kuće sa atrijumom i peristilom i vrta. Neki njeni delovi uklopljeni su u novu carsku vilu. Gradnja vile je, sa kraćim prekidima, trajala tokom čitave Hadrijanove vladavine, a neki manji delovi završeni su i posle njegove smrti. Postoje podaci da su se delovi građevina kojima Hadrijan nije bio zadovoljan rušili, kako bi građevina bila u skladu s njegovim zamislima. Kao carska rezidencija počela je da se koristi već 125. godine. U njoj je car priređivao zabave za svoje bogate podanike: koncerte, pozorišne predstave, bogate gozbe i td.[4] Posle Hadrijanove smrti vila je bila nastanjena sve do perioda kasne antike kada su je opustošili varvari.[2]
Posle Hadrijanove smrti vilu je nasledio Antonin Pije, tako da vila ostaje u carskom vlasništvu, ali je novi vlasnik u njoj retko boravio. Već je u razdoblju Konstantina bila je meta pljačkaša, a navale Germana pojačale su njeno postepeno propadanje.[3]
Malo je sačuvanih pisanih izvora u kojima se spominje Hadrijanova vila. U rimskoj književnosti pronađeno je svega četiri pominjanja: u delu Historia Augusta, iz 4. veka i u njima se opisuje period od Hadrijanovog stupanja na vlast 117. godine do 284. odnosno početka Dioklecijanove vladavine; u biografiji Zenobije, kraljice Palmirskog Carstva koju je, pošto ju je vojno porazio, car Aurelijan odveo u Rim, gde je živela na imanju nedaleko od vile); u delu De Caesaribus Aurelija Viktora, u kome je detaljno opisan život u vili u doba Hadrijana.[5]
Istorija vile posle pada Rimskog carstva uredi
Tokom srednjeg veka stanovnici Tivolija koristili su ruševine kao izvor građevinskog materijala izvor građevnog materijala za izgradnju grada Tivolija. Interesovanje javnosti za ovaj kompleks ponovo je poraslo krajem 15. veka, kada je je papa Pije II obišao njene ruševine i opisao ih u delu Komentari.
_-_n._7935_-_timbrata_-_da_Auction.fr.jpg)
Tokom renesanse i baroka Hadrijanova vila postaje inspiracija za većinu arhitekata i njena arhitektura počinje da se proučava. Iz tog perioda ostalo je mnogo crteža i planova. Istovremeno sa tim prvi istraživanjima odvijala se i velika pljačka ostataka vile. Skulpture pronađene u vili danas se nalaze u muzejima i privatnim zbirkama širom sveta, a bogati mermerni ukrasi ostali su sačuvani samo u tragovima.
Vila danas uredi
Vila je 1873. godine postala vlasništvo italijanske države i tada započinju ozbiljna arheološka iskopavanja i naučna istraživanja. Od 1999. godine Hadrijanova vila ima status zaštićenog spomenika kulture UNESKO-ve svetske baštine. Arheološka istraživanja koja se permanentno obavljaju na lokalitetu vile još uvek nisu obuhvatila trećinu ovog grandioznog kompleksa.[2]
Za obnovu i održavanje lokaliteta neophodna su izuzetno velika sredstva, koja italijanska država nije u mogućnosti da odobri. Zbog toga kompleks ubrzano propada i uvršten je na UNESKO-vu listu 100 najugroženijih spomenika kulture na svetu.[3] Svake godine zatvara se po neki deo, pa i broj posetilaca značajno opada.[1]
Arhitektura uredi
Tijekom svoje vladavine car Hadrijan je mnogo vremena provodio na putovanjima Carstvom, na kojima se upoznao sa grčkom i egipatskom kulturom. Zato pojedini delovi vile predstavljaju reprodukcije nekih od građevina koje je video na svojim putovanjima i koje su na njega ostavile snažan utisak. Zbog toga se pretpostavlja da je veći broj građevina unutar kompleksa sagrađen upravo prema njegovim zamislima.
Po svojoj koncepciji Hadrijanova vila se razlikuje od većine antičkih palata jer raspored građevina unutar prostora vile ne sledi stroge principe simetrije, već je on slobodan i zamišljen tako da zadivi postioca, stvarajući iznenađujuće ambijente i perspektive. Građevine različitih tipova povezane su u jedinstvenu celinu i skladno uklopljene u pejzaž, a svaka pojedinačno predstavlja remek-delo rimskog graditeljstva.
Komunikacija unutar kompleksa uredi
Kompleks je bio i dobro čuvan, kako bi se obezbedio carev siguran boravak. Oko vile su bili podignuti dugački zaštitni zidovi, a u nju se moglo ući samo ograničenim brojem pristupnih puteva koji su bile pod neprekidnom stražom. Pojedinačne građevine bile su međusobno povezane stazama osmišljenim tako da ih je bilo jednostavno i lako nadgledati. Glavni ulaz u vilu bila je popločana staza sa okretištem za kočije.
Osim nadzemne mreže staza i ulica kojima su se služili stanovnici vile i gosti, postojala je i podzemna mreža, namenjena slugama. Ova mreža povezuje različite zgrade i tuda su se sluge i robovi neprimetno kretali radi. Jedna je od najdužih podzemnih servisnih ulica imala je više od četiri kilometra i bila je osvetljena malim otvorima na tavanici.[2] Glavni tunel je širok tri metra i proteže se više od pola kilometra ka severoistoku, a zadim skreće ka jugu i vodi do kružnog proširenja za koje se veruje da je služilo za okretanje kola. Prolaz je nazvan Strafa Carrabile (veliki podzemni prolaz) i veći je od ostalih tunela. Ova podzemna mreža tunela i dalje se mapira. Kako su neki od tunela blokirani krhotinama i kamenjem, arheolozi za istraživanje ovih delova koriste robote opremljene kamerama. Na taj način je otkriven još jedan tunel, širok pet metara, za koji stručnjaci veruju da je korišćen kao put sa dve trake.[6]
Građevine unutar kompleksa uredi
Prema svojoj nameni pojedinačne građevine unutar kompleksa mogu se podeliti u tri grupe:
- Rezidencijalni objekti, namenjeni za život i svakodnevne aktivnosti cara i njegove. Ove zgrade predstavljaju osnov kompleksa i oslikavaju svu raskoš i monumentalnost Hadrijanove vile. To su monumentalni objekti razigranih formi, sa puno umetničkih detalja, povezane glavnim putevima i šetnim stazama.
- Sekundarne zgrade, namenjene osoblju višeg ranga kakvi su sveštenici, čuvari, vojni zapovednici. One su bile servisne zgrade, samostojeće, jednostavne pravougaone osnove, smeštene na izdvojenom, često i skrivenom prostoru. Pristupni putevi i prilazi bili su otvoreni, ali skriveni i odvojeni od onih koji su vodili u rezidencijalni deo. Postojala je i veza sa podzemnom mrežom puteva. Ukrasi i završna obrada bili su bogatiji u odnosu na delove za sluge i podrazumevali su jednostavne freske i mozaike, ali nisu bili luksuzni kao u rezidencijalnom delu. U ove objekte spadale su su i Velike terme, kupalište namenjeno stanovnicima sekundarnog dela vile i robovima, kao i Hospitalija, objekat u kome je živela careva pretorijanska garda.
- Zgrade za sluge, robove i vojnike najčešće nisu bile nii samostojeće, već je to obično bio niz prostorija smeštenih unutar potkonstrukcije drugih zgrada ili odbrambenih zidova. Podizale su se na više spratova međusobno povezanih drvenim stepeništem i galerijama. Prostorije su bile popločane opekom ili grubim mozaikom, a zidovi bez ukrasa i grubo okrečeni. Bile su neposredno povezane s podzemnom uličnom mrežom. U ovu grupu zgrada ubraja se objekat nazvan Stoa Poikile ili Cento Camerelle (sto sobica).
Neke od najznačajnijih građevina na prostoru vile su: Grčki teatar, Palestra, Carski triklinijum, Hospitalija, Grčka biblioteka, Latinska biblioteka, Dvorana filozofa, Zlatni trg, Carska palata, Terme, Stoa Poikile, Dvorana dorskih pilastara, Vrt Stadium, Zimska palata, Pretorij, Kanop, Pomorsko pozorište (Teatro Marittimo) itd. Većina današnjih naziva ovih građevina nastala je u vreme renesanse, kada su ih prvi istraživači, posebno italijanski arhitekta Piro Ligorio (Pirro Ligorio, 1512-1583), upoređivali sa opisima iz dela Historia Augusta, a odnose se na Hadrijanova putovanja u različite provincije Carstva.[7] Osim samih građevina, tu su se još nalazile i terase, veštačke pećine, bazeni, fontane, vodopadi, ribnjaci i jezerca, vrt sa cvetnjacima i ukrasnim biljkama, a takođe i prostori sa životinjama, i pticama, kao i zabavni park.[2]
Najvažniji objekti u kompleksu uredi
- Vestibul (Vestibolo) je prostrano predvorje kroz koje su važni posetioci ulazili su u vilu sa zapadne strane. Ovo predvorje vodilo je do peristila gde su gosti čekali cara, a za to vreme uživali pogledu na Kanop. Istočno od vestibula nalazile su se Male i Velike terme. U Malim termama kupali su se car, njegova svita i važni gosti, dok su Velike terme bile namenjene manje važnim gostima, osoblju i slugama. U termama, ali i u nekim od najvažnijih zgrada, postojao je sistem grejanja, a većina zgrada imala je i tekuću vodu.[8]
- Pomorsko pozorište (Teatro Marittimo), jedno od najkarakterističnijih zadanja Hadrijanove vile, je kružna verzija tipične rimske kuće (domus Romana) i sadržala je sve potrebne prostorije, uključujući i sobe za odmor i spavanje, ali se većina tih prostorija nalazila na „ostrvu” okruženom jarkom i tremom sa stubovima jonskog stila. Međutim, umesto pravougaone osnove ova građevina ima koncentričnu konstrukciju, što je bila novina u rimskoj arhitekturi. Interesantan detalj je da konstrukcija nije imala nikakav zidani most koji bi povezivao ostrvce sa kopnom, već su jedine veze bili pokretni mostovi koje je samo Hadrijan mogao da aktivira sa ostrva.[9] Poznato je da se Hadrijanu sviđao krug, koji su grčki filozofi smatrali najsavršenijim oblikom, pa tako on po sličnom tlocrtu gradi i Panteon, koji je po veličini skoro jednak pomorskom pozorištu. Veruje se da je ovaj objekat bio prva privremena rezidencija cara u vili. Ova građevina svoje ime zahvaljuje reljefima koji su tamo pronađeni. Na većini se nalaze mitološka bića koja se najčešće dovode u vezu sa vodom. Pomorsko pozorište bilo je Hadrijanov intimni prostor, rezervisan samo za njega i odabrane. U čitavom objektu mogu se naći tragovi luksuzne završne obrade mermerom.[8]
- Zlatni trg (Piazza d'oro) ovaj naziv nosi od 16. veka. Zauzima čitav prostor na samom istoku kompleksa, odakle se pruža pogled na dolinu. Veruje se da je upravo ova zona bila centralno mesto kompleksa.[10]
- Kanopio i Serapeum - Kanopio ili Scenski kanal je najpoznatiji deo kompleksa Hadrijanove vile. Na ovoj građevini se najbolje uočava Hadrijanova sklonost prema Egiptu. Kanop je grad na delti Nila nedaleko od Aleksandrije, gde se nalazio Serapisov hram.[a] U Kanopu je istoimeni kanal vodio od Nila do svetilišta, je tako i Hadrijanov bazen dimenzija 119×18 m predstavljao put do Scenskog triklinijuma ili Serapeuma. Taj prostor naziva se još i triklinijum (trpezarija u Starom Rimu), jer se u njemu pre svega obedovalo, naročito leti. Osim toga, u osam niša te polukružne građevine nalazile su se skulpture koje su bile kopije čuvenih grčkih, egipatskih ali i rimskih originala, ali i originalni radovi koje su za njega vajali Aristeja i Papije iz Afrodizije. Te skulpture danas se čuvaju u Kapitolskim muzejima u Rimu. Na početku kanala, na suprotnoj strani od hrama, nalazi se polukružna kolonada sa statuama Marsa, Merkura i Minerve. Uz dužu stranu kanala još uvek stoje karijatide, replike onih sa Erehtejona na Akropolju. One su nosile senicu koja je stvarala hladovinu oko kanala.[7]
-
Serapeum na kraju kanala -
Polukružna kolonada na početku kanala -
Karijatide duž kanala
.jpg)
.jpg)
- Rokabruna (Roccabruna - smeđa tvrđava) je današnji naziv za hram koji se nalazi u južnom delu kompleksa. Građevina je imala dva nivoa, a na vidikovcu se nalazila carska palata, od koje do danas ništa nije ostalo. Veruje se da su u Rokabruni boravili sveštenici i da je u njoj bilo svetilište Izide, boginje neba. Kako se Izida slavila tokom letnjeg solsticija (dugodnevice), njena je statua u niši bila je postavljena tako da je tog dana, pri zalasku sunca, bila u potpunosti osvetljena. Enterijer prvog nivoa projektovan je u obliku osmougaone rotonde na čijoj je kupoli bio oslikan nebeski svod sa dvanaest znakova zodijaka, od kojih je simbol blizanaca, koji označava početak letnje ravnodnevice, bio oslikan iznad Izidine statue. Ova statua danas se čuva u muzeju u Rimu.[7]
.jpg)
- Stoa Poikile je veštačka terasa koja se pruža duž kompleksa u smeru istok-zapad. Nazvana je tako jer podseća na istoimeni trem u atinskoj Agori. Terasa je građena na dva nivoa, a visoka je oko 15 m. Prvi nivo čine četiri sprata soba, kojih je bilo stotinak pa se ta građevina naziva još i Cento Camerelle (sto sobica). Pretpostavlja se da je bila namenjena skladištenju ili smeštaju sluga. Na drugom nivou nalazio se trem sa vrtom i bazenom, gde se moglo šetati bez obzira na vremenske uslove.[10]
.jpg)
- Velike i male terme (Grandi Terme i Piccole Terme), dva termalna kupatila, nalaze se u nastavku Kanopija. Činjenica da postoje dva termalna kupatila različitih veličina govori u prilog tome da su mala bila najverovatnije za žene, a velika za muškarce. Frigidarijum ili hladno kupatilo je jedna od najvećih prostorija u termama sa bazenima za kupanje u hladnoj vodi. Ova prostorija se koristila posle posete toplim kadama, (kaldarijumima) ili posle vežbi u vežbalištu, ali i za društveni život, koji se u doba Starog Rima odvijao u termama.[9]
.jpg)
- Grčko pozorište na severu i pozorište Odeon na jugu kompleksa
- Amfiteatar u istočnom delu, gde su se organizovale borbe gladijatora.
- Dvorana filozofa ili Dvorana dorskih pilastara, u kojoj su primani svi oni koji su kod cara dolazili kako bi rešili probleme administrativne i javne prirode, a koja je mogla primiti nekoliko stotina ljudi. I danas se mogu videti ostaci dorskih stubova ove dvorane. U zadnjem delu ove dvorane nalazi se sedam niša za koje se pretpostavlja da su se u njima nalazile statue sedam mudraca (Solona, Talesa, Hilona, Pitaka, Bijasa, Kleobula i Perijandra).
- Vrt Stadium, kao i vrtovi u drugim palatama Starog Rima, bio je esencijalni deo kompleksa. U takvim vrtovima su se nalazila šetališta, fontane, kaskade i bazeni ukrašeni žbunjem, drvećem i cvetnjacima. Neki autori tvrde da su se tamo održavale i igre. Moguće je da su vrtovi u doba kasne republike dobijali oblik stadiona, kako bi se imitirale urbane javne strukture, ali su se brzo pretvorili u izdvojena mesta za odmor. Vrt Stadium je bio impresivni spoj rastinja, veštačkih potoka, skulptura i različitih arhitektonskih elemenata, što dokazuju skulpture pronađene u tom delu kompleksa.[10]
- Venerin hram (Tempio di Venere) je kružni hram izgrađen u dorskom stilu. U sredini hrama je pronađena statua Afrodite Knidske (Kapitolske Venere) čiji se original danas čuva u muzeju u Tivoliju, dok se na terenu nalazi njena replika.
- Ribnjak (La Peschiera) se nalazio u rezidencijalnom delu kompleksa. Ovaj veliki pravougaoni bazen bio je ukrašen statuama po obodu, što se može zaključiti po nišama koje su vidljive i danas. Statua nema i predpostavlja se da su ukradene u prošlosti. Ribnjak je bio pokriven velikim portikom (tremom) sa korintskim stubovima, od kojih je ostalo samo jedan par.[9]
-
Grčko pozorište -
Amfiteatar (maketa) -
Ribnjak -
Hospitalija
.jpg)
.jpg)
Umetnička dekoracija prostora u vili uredi
Ceo kompleks Hadrijanove vile bio je bogato dekorisan. Scenski kanal ili Kanopio najbolje dočarava umetnički duh Hadrijanove vile. Samo na tom delu kompleksa pronađeno je 35 skulptura i fragmenata. Neki od njih su skulptura Hadrijana i Julije Domne, prikazi bogova i boginja (Dionis, Atina, Hermes, Izida), mitoloških bića (Silen, Amazonka, Skila) i mnoge druge. Bile su postavljene u svakom delu kompleksa, bilo da se radilo o forumu, termama ili nekoj prostoriji u vili. One su bile odraz istorije i pokazatelj uspeha i bogatstva vlasnika. Smatra se da od devetnaest pronađenih Hadrijanovih portreta ni jedan ne datira iz perioda pre njegove vladavine, iako ga ti portreti prikazuju kao mladića. Skulpture su bile obojene.
Tremovi su bili oslikani ili ispunjeni mozaicima, a zidovi obloženi mermerom, oslikani freskama ili ukrašeni štukaturama. Čuveni mozaik s golubovima, pronađen koji je 1737. godine u zgradi Akademije, sastoji se od hiljadu precizno složenih delića, tek nešto većih od milimetra. Ovaj mozaik danas se smatra jednim od najlepših mozaika svih vremena. Drugi poznati fragment, koji se danas čuva u jednom od berlinskih muzeja, deo je podnog mozaika triklinijuma u vili, a prikazuje borbu kentaura sa divljim mačkama - tigrom, lavom i leopardom. Neki autori smatraju da ovaj mozaik može dati predstavu o tome kako je izgledalo grčko slikarstvo, jer je poznato da su Rimljani kopirali starogrčku umetnost. Iz pisanih izvora zna da su Stari Grci smatrali da su njihove slike bile najveće postignuće njihove umetnost.[12]
Napomene uredi
- ^ Serapis ili Sarapis (grč. Σέραπις ili Σάραπις) je egipatsko-helenističko božanstvo, „vladar podzemlja”. Njegov kult uveo je Ptolemej I, poistovjećujući ga sa Ozirisom, odnosno Apisom i dodajući mu atribute grčkih bogova Zevsa, Dionisa, Plutona i Asklepija. Zamišljen kao bog zaštitnik Aleksandrije, trebalo je da postane glavno božanstvo mešovitog egipatskog i makedonsko-grčkog stanovništva. To sinkretističko božanstvo ipak nije istisnulo domaće egipatske bogove, ali se njegov kult, koji su potpomogli Ptolemejevi naslednici, brzo proširio po helenističkom svetu, a kasnije, zajedno s kultom Izide, njegove žene, po celom Rimskom carstvu.[11]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ a b v „Hadrijanova vila sve brže propada”. Novi list. 6. 7. 2011. Pristupljeno 12. 8. 2020.
- ^ a b v g d đ Dobrić Žaja, Suzana. „Hadrijanova vila u Tivoliju”. Nova Akropola. 61. Pristupljeno 11. 8. 2020.
- ^ a b v Žganec 2017, str. 6
- ^ Žganec 2017, str. 4
- ^ Žganec 2017, str. 5
- ^ „Otkriven podzemni grad ispod Hadrijanove vile”. Radio Free Europe. 27. 8. 2013. Pristupljeno 13. 8. 2020.
- ^ a b v Žganec 2017, str. 9
- ^ a b Žganec 2017, str. 8
- ^ a b v „Hadrijanova vila u Tivoliju – mini-grad za uživanje jednog cara”. Vodič kroz Rim. Pristupljeno 13. 8. 2020.
- ^ a b v Žganec 2017, str. 10
- ^ „Serapis”. Hrvatska enciklopedija, mrežno izdanje. Leksikografski zavod Miroslav Krleža. Pristupljeno 13. 8. 2020.
- ^ Žganec 2017, str. 11-12
Literatura uredi
- Žganec, Patricija (23. 9. 2017). Hadrijanova vila u Tivoliju (PDF). Zagreb: Sveučilište u Zagrebu, Filozofski fakultet. Pristupljeno 11. 8. 2020.
Spoljašnje veze uredi
- Krstic, Aleksandar. „Hadrijanova vila danas i rekonstrukcija - 3D rekonstrukcija vile cara Hadrijana (117-138)”. dailymotion.com. Pristupljeno 11. 8. 2020.
- „umjetnost starog rima”. znanje.org. Pristupljeno 11. 8. 2020.
- „Italija - Tivoli, Hadrijanova vila i vila d´Este”. Sve Vesti. Pristupljeno 13. 8. 2020.[mrtva veza]