Geografija Jermenije
Jermenija je kontinentalna država u regionu Kavkaza, na granici između Evrope i Azije. Smeštena je na severoistoku jermenske visoravni (koja se još naziva i istorijskom Jermenijom), između Crnog i Kaspijskog mora, dok je sa severa i istoka okružena planinskim lancima Malog Kavkaza. Graniči se sa Gruzijom, Azerbejdžanom, Iranom i Turskom, te odmetnutom i de fakto nezavisnom Republikom Nagorno-Karabah.[1]
| Geografija Jermenije | |
|---|---|
 Topografska mapa Jemenije | |
| Kontinent | Azija |
| Region | Kavkaz |
| Koordinate | 40° 00′ N 45° 00′ E / 40.000° S; 45.000° I |
| Površina | 29.743 km² (151.) — kopno 95,5%% — voda 4,5%% |
| Granice | Ukupno: 1.254 km Gruzija 164 km;Azerbejdžan 566 km;Iran 35 km; Nahičevan 221 km;Turska 268 km. |
| Najviša tačka | Aragac 4.090 m |
| Najniža tačka | dolina reke Debed 400 m |
| Najduža reka | Araks |
| Najveće jezero | Sevan |
Geografski položaj uredi
Jermenija obuhvata područje Kavkaskog regiona između 38° i 42° severne geografske širine i između 43° i 47° istočne geografske dužine. Njen geografski položaj je za nju samu izrazito nepovoljan i uvek je donosio mnogo problema jer je smeštena između tri moćne države: Rusije na severu, Turske na jugoistoku i Irana (Persije) na jugu. Od severoozapada ka jugoistoku proteže se dužinom od oko 350 km, dok je najveća širina u pravcu od zapada ka istoku 200 km. Državna teritorija je smeštena u međurečju dve velike kavkaske reke Araksa na jugu i Kure na severu. Od Kaspijskog jezera udaljena je svega 75 km, dok je Crno more 145 km zapadnije. 960 km južnije je Persijski zaliv.
Na severu se Jermenija graniči sa Gruzijom (164 km), na istoku i jugozapadu je Azerbejdžan (787 km, uključujući tu i granice sa Nahičevanskom autonomnom republikom i Nagorno Karabahom), Turska (268 km) je na zapadu, dok na jugu graniči sa Iranom (35 km). Ukupna dužina granica je 1.254 km.[2]
Geologija i tektonika uredi
Kavkaski masiv se izdigao na današnju visinu tokom mlađeg alpskog orogena, a izdizanja su aktivna i danas što za posledice ima razorne i česte zemljotrese. Prema istraživanjima Jermenskog društva za seizmologiju i fiziku, 94% svih katastrofalnih događaja u istoriji Jermenije ima veze sa strahovitim zemljotresima (kroz vekove mnoge od prestonica su često stradale u katastrofalnim zemljotresima) .[3] Prema istorijskim podacima, maksimalna jačina zemljotresa u zadnjih 2000 godina iznosila je 10° MKS (od mogućih 12°).
Najtrusnije zone su duž raseda, a najjači trusovi se javljaju na mestima ukrštanja dva ili više raseda. Glavne aktivne rasedne zone su:
- Garnijski rased;
- Pambak - Sevanski rased;
- Ahurjanski rased i
- Želtorječensko-sarigamiška rasedna zona.
Oko 70% teritorije se nalazi u okviru izoseiste od 8°, dok je preostalih 30% u zoni opasnosti od trusova jačine 7° MKS skale. Žarišta trusova su obično u plićim delovima litosfere (do 35 km dubine), dok su foršok i afteršok talasi znatno manjeg intenziteta. Prosečno žarišta trusova se nalaze na dubini između 10 i 15 km.
Poslednji katastrofalni zemljotres desio se decembra 1988. godine kod grada Spitaka na severu zemlje. Magnituda potresa iznosila je 7,2°. Gradić Spitak je sravnjen sa zemljom, baš kao i mnogi drugi gradovi (uključujući i Gjumri drugi po veličini grad u zemlji). Potres se osetio na preko 40% teritorije Jermenije i u okolnim državama. Stradalo je 25.000 ljudi, dok je preko pola miliona ostalo bez krova nad glavom.
Reljef uredi
Jermenija je tipična planinska zemlja smeštena u regionu Zakavkazja. Preko 90% njene teritorije, od ukupno 29.800 km², se nalazi iznad 1.000 m nadmorske visine, od toga je oko polovina iznad 2.000 m, dok je svega 3% teritorije niže od 650 m nadmorske visine. Najniži delovi su u dolinama reka Araks (na jugu) i Debed (na severoistoku), i njihova nadmorska visina je 380 m, odnosno 430 metara. Najviši vrh u zemlji je planina Aragac čija je nadmorska visina 4.095 m.
Jermenija obuhvata severoistočni deo Jermenske visoravni. Severnim delom zemlje se prostire Mali Kavkaz, koji se dalje u vidu lanca spušta ka jugoistoku duž današnje jermensko-azerbejdžanske granice, pa sve do granice sa Iranom. U reljefnom pogledu se izdvajaju srednje visoke planine koje su međusobno odvojene dubokim dolinama i klisurama. Jugozapadno od Kavkaza pruža se vulkanska Jermenska visoravan koja zauzima oko trećine državne teritorije. Ona se proteže od Džavahedskih planina na severozapadu do Karabaških planina na jugoistoku. Reljef je ovde dosta ravan i pitom, i dominira ravna vulkanska visoravan sa erozivnim dolinama i sa nje se uzdižu usamljeni vulkanski vrhovi (Gegamski, Vardeniski). Najviši od njih Aragac je ujedno i najviši vrh Jermenije.
Južno od vulkanske visoravni i masiva se nalazi Araratska ravnica, koja se proteže nizvodno od ušća reke Ahurjan u Araks. Jermeniji pripada nizija uz levu obalu Araksa, dok je desna obala u sastavu Turske i jednim malim delom Azerbejdžana (Nahčivan). Nizija se postepeno spušta ka dolini Araksa, a njena dužina je oko 90 km.
Na krajnjem jugu zemlje se nalaze visoke i neprohodne planine ispresecane dubokim klisurama. Duž granice marza Sjunik i Nahičevana je visoki Zangezur (najviši vrh Kapudžuh leži na 3.905 m nadmorske visine). U tom području je jako izražena visinska zonalnost i oštra klima, dok je vegetacija jako oskudna.
U istočnom delu zemlje nalazi se prostrana Sevanska kotlina u čijem centralnom delu je najveće jezero u regionu, jezero Sevan. Kotlina je sa svih strana okružena visokim planinama. Na zapadu je ograničavaju Gegamske planine, na jugu su Vardeni, jugoistoku Istočno-sevanske planine. Na istoku su Sevanske planine, a na severoistoku je planina Areguni.
Ravničarska područja uredi
Republika Jermenija je planinska zemlja i veća kontinuirana ravničarska područja na teritoriji ove zemlje su jako retka. Najčešći ravničarski vidovi reljefa predstavljeni su plitkim kotlinama i vulkanskim platoima.
Ravničarska područja u Jermeniji obuhvataju ukupnu površinu od 4.720 km² ili 15,5% površine zemlje. Najveća i najvažnija od njih je Araratska ravnica koja sa 3.300 km² površine čini 70% svih ravničarskih područja Jermenije. Značajnija dolinska područja su i Širakska ravnica (površine 600 km²), Lorijska kotlina (325 km²) i Masrikska ravnica (oko 300 km²).
Rudna bogatstva uredi
Područje Jermenije je zahvaljujući svojoj intenzivnoj vulkanskoj prošlosti bogato raznim vrstama ruda metala i nemetala. Industrijski značaj imaju rude crnih i obojenih metala, kamene soli, bentonita, vatrostalne gline, opsidijana, dijatomita, travertina, tufa, mermera, andezita i drugih. Postoje i ležišta poludragog i dragog kamenja kao što su ahat, ametist, tirkiz, opsidijan i jaspis. Utvrđeno je postojanje 20 ležišta ruda i metala: 3 bakra, 6 molibdena, 5 polumetaličnih (olovo, cink i dr.), 4 zlata i 2 železa.
Najveće su zalihe ruda bakra i molibdena kod Kadžaranskog i Tehutskog revira. Po rezervama molibdena Jermenija je među prvima na svetu. Postoje i značajna ležišta zlata i drugih plemenitih metala, te uglja.
Klima uredi
Klimatska slika Jermenije je veoma raznovrsna. Zahvaljujući svom geografskom položaju između dve velike akvatorije, visokim planinama koje je okružuju i nadmorskoj visini može se izdvojiti 6 klimatskih varijacija na tlu Jermenije.[4]
Temperatura vazduha uglavnom zavisi od nadmorske visine. Visoke planine sprečavaju prodor maritimnih uticaja sa Crnog mora što dovodi do velikih temperaturnih kolebanja na godišnjem nivou (temperatura opada sa nadmorskom visinom). Prosečne zimske temperature vazduha na Jermenskoj visoravni su oko 0 °C, a letnje oko 25 °C. Prosečna količina padavina je od oko 200 mm u nizijskim do preko 800 mm u planinskim područjima (na godišnjem nivou).
Iako je prema geografskoj širini Jermenija u suptropskom pojasu, samo najjužniji delovi zemlje se odlikuju suptropskom klimom. Tako se kod grada Megrija na krajnjem jugu (na reci Araks na granici sa Iranom) uzgajaju tipične suptropske kulture poput limuna, pomorandži, masline, abonos, smokve i druge kulture. Na planinskim područjima dominira oštra alpska klima, dok su visoravni i nizije pod uticajem izrazito kontinentalnog klimata sa vrelim letima i oštrim i snežnim zimama. Prosečne januarske temperature vazduha u nižim područjima su oko -5 °C, a julske oko +25 °C; u planinama u proseku od -6 °C u januaru do +20 °C u julu. Količina padavina raste sa nadmorskom visinom. Najsušnija je Araratska ravnica u kojoj prosečno padne svega 200 – 250 mm taloga godišnje, u centralnim delovima prosek je oko 500 mm, dok u planinama godišnje padne između 700 i 900 mm taloga. Najkišoviti deo zemlje je u pokrajini Lori koja je obrasla bujnim četinarsko lišćarskim šumama.
Hidrologija uredi
Sve jermenske reke pripadaju slivu Kaspijskog jezera u koje se odvodnjavaju preko Araksa i Kure. Araks je najveća i najvažnija reka, i njegovom slivu pripada 76% ukupne površine i ujedno predstavlja prirodnu granicu prema Iranu i većem delu Turske. Njegove najveće pritoke u Jermeniji su Ahurjan (takođe granična reka prema Turskoj), Hrazdan koji je otoka jezera Sevan, Sevdžur, Azat, Arpa, Vorotan i Vohči. Severoistočni delovi se odvodnjavaju prema reci Kuri, a njene najveće pritoke u Jermeniji su Debed i Agstev. Ujedno doline Debeda i Agsteva služe i kao glavne saobraćajne veze između severnih i centralnih delova zemlje.
Od ukupne količine padavina tokom godine (između 15 i 18 miliona m³) čak 2/3 ispari dok svega 1/3 obrazuje nadzemne ili podzemne vodotokove. Gustina rečne mreže zavisi od sastava zemljišta, tako u krečnjačkim područjima dominiraju podzemni tokovi, dok u rejonima sa čvršćom osnovom dominiraju površinski tokovi.[5]
Reke uredi
U Jermeniji postoji ukupno 9.480 manjih i većih vodotoka, od kojih čak 379 ima tok duži od 10 km, a ukupna dužina rečne mreže iznosi 23.000 km.[6] Neravnomeran raspored hidroloških resursa odrazio se i na varijacije u gustini rečne mreže koja iznosi od 0 do 2,5 km/km² (u proseku 0,8 km/km²).
Reke su veoma snažne i bogate hidroenergijom, pune su brzaka (posebno u gornjim i srednjim delovima toka), neplovne su i uglavnom teku kroz uske klisure dubine 300 do 400 m. Najviši vodostaj je u proleće kada se topi sneg na planinskim područjima, dok je tokom leta i jeseni nivo vode u rekama znatno niži.
Jezera uredi
Jezero Sevan koje je široko preko 70 km i dugačko 376 km predstavlja najveći slatkovodni rezervoar ne samo u Jermeniji nego na celom Kavkazu. Nalazi se u kotlini na nadmorskoj visini od 2.070 m. Pored Sevana, postoji još oko 300-tinjak manjih jezera širom zemlje, ukupne zapremine oko 300 miliona m³ vode. Najveći deo jezera se hrani putem padavina. Izuzetak je maleno jezerce Ajgr u Araratskoj ravnici koje se hrani putem izvora na dnu.
Podzemne vode uredi
Svake godine preko 3 miliona m³ vode završi pod zemljom, obično u vidu podzemnih potoka i rezervoara, koji kasnije putem arteških izdani izbijaju na površinu. U dosta slučajeva ta voda se na poršini manifestuje u vidu bara i močvara. U Araratskoj niziji se pod pritiskom arteških izdani periodično formiraju bare i močvare na površini od 1.500 km². Većina barica je isušena sredinom 1950-ih i ta područja su kultivisana.
Podzemni izvori se koriste za navodljavanje i vodosnabdevanje. Čak 96% vode za piće u Jermeniji je ovog porekla. Voda je izrazito visokog kvaliteta, i u najvećem broju slučajeva nijeje potrebno dodatno prerađivati.
Veštačka jezera uredi
Na svim rekama izgrađeno je 75 veštačkih jezera ukupne zapremine 960,0 miliona m³, a trenutno se gradi još 10 veštačkih akumulacija zapremine 396 milina m³ (po podacima za 2002)[7] Najveće akumulacije su: Arpi i Ahurjanska (na reci Ahurjan) te Aparanska na reci Kasah. Njihova voda se uglavnom koristi za navodnjavanje i industriju.
Iskorištavanje vodnih resursa uredi
Aktivno se iskorištavaju i nadzemni vodotoci i podzemne vode. Podzemne vode, koje čine 27% vodoprivredne aktivnosti se uglavnom iskorištavaju za domaćinstva i kao voda za piće. Voda iz veštačkih jezera se uglavnom koristi za navodnjavanje (čak 85%) i industriju.[6]
Ukupan hidroenergetski potencijal je procenjen na 1.700.000 kWh električne energije, od kojih se sada iskorištava nekih 40%.[5] Najveći broj hidroelektrana se nalazi na reci Hrazdan, čak 8 u nizu. Sa ciljem intenzivnijeg razvoja irigacione mreže grade se novi kanali. Najveći veštački kanali su: Arzni - šamiramski kanal, Artašatski, Donjohrazdanski, Kotajski, Oktobarski, Širački i Ečmijadzinski. Ečmijadzinski kanal je interesantan jer je izskopan još u 5. veku pre nove ere u doba države Urartu.[8] Da bi se izbeglo konstanto gubljenje vode iz jezera Sevan izgrađena su dva kanala za dovod vode u jezero: od reke Vorotan ka reci Arpa i dalje ka Sevanu.
Zemljište uredi
Zemljišni sloj je veoma raznovrstan i šarolik. Prema tipovima zemljišta, Jermenija se može podeliti na 5 zona:
- Polupustinjska zemljišta se uglavnom nalaze u Araratskoj ravnici, na nadmorskim visinama između 850 i 1.250 m, i zauzimaju površinu od oko 236.000 hektara. Karakteriše ih jako nizak procenat humusa, svega oko 2%. Najtipičniji primer takvog zemljišta je u polupeščanoj pustinji Goravan (površine oko 300 hektara).
- Stepska zemljišta zauzimaju površinu od 797 hektara i nalaze se na visinama od 1.300 - 2.400 m. Dele se na područja černozema (718.000 hektara u Araratskoj kotlini, Širaku, Loriju, Sevanskom basenu i na jugu u Sjuniku), livadski černozem (13.000 hektara u Loriju, Širaku i Sevanskom basenu), naplavine (48.000 hektara u dolinama reka i u isušenim delovima Sevana). Zona černozema i livadskog černozema se odlikuje visokim procentom humusa (12 do 13%), dok je sadržaj humusa u plavinama značajno niži (do 4%).
- Suva stepa je prekrivena smeđim tlom i zastupljena je na oceditijim delovima (na Araratskom pobrđu, Vajots Džoru i Sjuniku, na nadmorskim visinama između 1.250 i 1.950 m. Zauzimaju površinu od 242.000 hektara, imaju dosta nizak procenat humusa (2-4%), kamenita su i suva.
- Šumska zemljišta zauzimaju ukupno 712.000 hektara površine na visinama između 500 i 2.400 m, i dosta su bogata humusom (4-11%).
- Planinske livade zauzimaju površinu od 629.000 hektara na visinama između 2.200 i 4.000 m. Javljaju se u svim planinskim oblastima Jermenije (osim u Širaku). Dele se na planinske livade i stepe. Koncentracija humusa je izrazito visoka (i do 20%).
Živi svet uredi
Zahvaljujući nepristupačnom i raznolikom terenu i klimatskim varijacijama, na teritoriji Jermenije se razvio specifičan i šarolik živi svet.
Živi svet pripada sledećim biomima:
- Polupustinjski pojas
- Stepski pojas
- Šumski pojas
- Subalpski pojas
- Alpski pojas.
Flora uredi
Biljni svet je veoma raznovrstan. Registrovane je postojanje 143 vrste algi, 4200 vrsta gljiva, 290 vrsta lišajeva (od kojih se 190 nastanilo u basenu Sevana), 430 vrsta mahovina, 2 vrste likopodijuma, 6 vrsta rastavića, 38 vrsta paprati, 9 vrsta golosemenica i 3015 vrsta skrivenosemenica. Postoji oko 120 endemskih vrsta, što čini 3% celokupne flore Jermenije.
Fauna uredi
Registrovano je postojanje oko 155 vrsta mekušaca (od čega je 141 vrsta puževa i 14 vrsta školjki), oko 16.845 vrsti zglavkara (2.000 vrsta paukova i 14.845 vrsta insekata). Među beskičmenjcima je oko 316 endemskih i oko 100 zaštićenih vrsta.
Postoji i više različitih vrsta kičmenjaka. Od riba izdvajaju se 22 vrste šarana, 5 vrsta lososa, 2 vrste krezubica i jedna vrsta soma. Endemska vrsta je sevanska pastrmka (ili „išhan“), jermenska haringa, sevanska mrena, deverika.
Klasa vodozemaca je predstavljena sa 8 vrsta. Od žaba najraširenije su zelena žaba i krastače, kavkaska žaba (u zoni planinskih stepa), šeljkovnikova gatalinka (u severnoj šumskoj zoni), maloazijska gatalinka (na jugu), sirijska žaba, maloazijski triton (na severu).
Posebno se ističe velika raznovrsnost gmizavaca. Od 156 vrsta u celom bivšem Sovjetskom Savezu čak 53 se nalazilo na teritoriji Jermenije. Međutim danas je većina njih na listi ugroženih vrsta. Postoje 3 vrste kornjača, 26 vrsta guštera i 24 vrste zmija.
U svetu ptica postoji 349 vrsta, od kojih su najrasprostranjeniji vrapci (146 vrsta), močvarice (62 vrste), sokolovi (35 vrsta), plovuše (28 vrsta), ždralovi (13 vrsta).
Postoje i 83 vrste sisara. Endemske vrste su jermenski muflon, maloazijski skočimiš, planinska lasica, kavkaski miš, araksijanska sova ušara.
Ekologija i zaštita prirode uredi
Ukupno 10% površine Jermenije su zaštićene ekološke zone. Postoje 23 nacionalna prirodna rezervata, 2 nacionalna parka i nekoliko parkova prirode.
- Garnijski park prirode zauzima površinu od 14.600 hektara na zapadnim obroncima Gegamskih planina. U parku je registrovano 1.686 vrsta biljaka (polovna celokupne vegetacije u državi), a 146 vrsta je registrovano u jermenskoj Crvenoj knjizi. Od 171 vrste životinja, 60 vrsta su endemske.
- Šikahogski rezervat zauzima površinu od 10 hektara u Sjuniku u basenu reka Šikaoh i Cav. Park je obrastao zaštićenim grabovo-hrastovim šumama.
- Erebunski park se nalazi obuhvata 89 hektara površine nedaleko od Jerevana. U njemu živi oko 293 vrste biljaka (uglavnom trave), 17 vrsta gmizavaca, 50 vrsta ptica (prepelice, jarebice), razne vrste sisara (lisica, lasica itd).
- Dilidžanski nacionalni park (do 2002. rezervat prirode) zauzima površinu od 27.995 ha u dolinama reka Getik i Agstev. Od 900 vrsta biljaka, ugroženim se smatra 35 njih. Dominiraju šume bukve, hrasta i tise.
- Sevanski nacionalni park zauzima površinu od 150.100 hektara. Obuhvata celu površinu jezera Sevan i oko 25.000 ha zemljišta na obalama jezera.
Administrativna podela uredi
Jermenija je podeljena na 11 administrativnih divizija, od kojih su 10 pokrajine (jerm. մարզ, marz, odnosno marzer u množini) i na područje grada Jerevana (jerm. Երևան). Vlada imenuje guvernera svakog regiona (marzpet je guverner marza) dok glavnim gradom upravlja gradonačelnik koga imenuje lično predsednik države.
Svaki region je podeljen na opštine (hamajnk) a svaku opštinu čini od jednog do nekoliko naselja (varošica i sela), a 2007. u Jermeniji je bilo 49 urbanih (gradovi i varoši) i 866 ruralnih sredina.[9] Grad Jerevan je podeljen na 12 distrikata.
Istorija' Sovjetska Jermenija je bila podeljena na upravne okruge (do 1928. ih je bilo 10) i to na njih 5 (Zangezurski, Leninakanski, Lorijski, Sevanski i Jerevanski) koji su se dalje delili na manje regione. Broj okruga je varirao do 1952. kada je izvršena nova podela na tri okruga (Jerevanski, Kirovakanski i Leninakanski) i takav sistem administrativne podele je važio sve do 1995. (sa čestim izmenama) kada je uvedena sadašnja podela na marzeve.
| Marz | Originalno ime |
Površina, km² | Stanovnika | Centar |
| Aragacotn | Արագածոտնի | 2. 755 | 126. 278 | Aštarak |
| Ararat | Արարատի | 2. 003 | 252. 665 | Artašat |
| Armavir | Արմավիրի | 1. 241 | 255. 861 | Armavir |
| Vajoc Džor | Վայոց Ձորի | 2. 406 | 53. 230 | Jehegnadžor |
| Geharkunik | Գեղարքունիքի | 3. 655 | 215. 371 | Gavar |
| Jerevan | Երևան | 227 | 1. 088. 300 | |
| Kotajk | Կոտայքի | 2. 100 | 241. 337 | Hrazdan |
| Lori | Լոռու | 3. 791 | 253. 351 | Vanadzor |
| Sjunik | Սյունիքի | 4. 505 | 134. 061 | Kapan |
| Tavuš | Տավուշի | 3. 120 | 121. 963 | Idževan |
| Širak | Շիրակի | 2. 679 | 257. 242 | Gjumri |
Reference uredi
- ^ Rezolucija Saveta bezvednosti OUN broj 822 od 30. aprila 1993: ruski jezik
- ^ „CIA — The World factbook (kniga faktov CRU)”. Arhivirano iz originala 6. 12. 2006. g. Pristupljeno 30. 7. 2011.
- ^ „Armяnskaя Associaciя Seйsmologii i Fiziki Zemli. Spitakskoe zemletrяsenie i problemы seйsmičeskoй zaщitы Armenii”. Arhivirano iz originala 28. 9. 2007. g. Pristupljeno 31. 7. 2011.
- ^ „Referat Geografiя Armeniя”. Arhivirano iz originala 20. 4. 2012. g. Pristupljeno 31. 7. 2011.
- ^ a b ArmenianHighland.com
- ^ a b Nacionalьnый doklad «O sostoяnii okružaющeй sredы v Armenii v 2002 godu»
- ^ „Nacionalьnaя programma deйstviй po borьbe s opustыnivaniem v Armenii” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 4. 8. 2009. g. Pristupljeno 31. 7. 2011.
- ^ Fizičeskaя geografiя Zakavkazья. Izdatelьstvo Erevanskogo universiteta. Erevan. 1986.
- ^ Vlada Republike Jermenije.
