Dmitar Mrnjavčević
Dmitar Mrnjavčević (latinski: Demetrius; između 1345. i 1371. - posle 30. juna 1407) je bio najmlađi sin srpskog kralja Vukašina (1365-1371) i brat kralja Marka (1371-1395). Nakon 1394. godine napustio je državu kralja Marka i prešao u Dubrovnik, a potom u Ugarsku. Služio je ugarskog kralja Žigmunda Luksemburškog (1387-1437) kao kastelan grada Vilagoša i veliki župan Zarandske županije (oko 1404-1407. godine).[1]
| Dmitar | |
|---|---|
 Zarandska županija u jugoistočnoj Ugarskoj | |
| Lični podaci | |
| Puno ime | Dmitar Mrnjavčević |
| Datum rođenja | između 1345. i 1371. godine |
| Mesto rođenja | moguće Prilep,  Srpsko carstvo |
| Datum smrti | posle 30. juna 1407. godine |
| Mesto smrti | nepoznato, nepoznato |
| Grob | nepoznato |
| Porodica | |
| Supružnik | nepoznato |
| Potomstvo | nepoznato |
| Roditelji | Vukašin Mrnjavčević Jelena Mrnjavčević |
| Dinastija | Mrnjavčevići |
| kastelan Vilagoša i župan zarandski | |
| Period | oko 1404—1407. |
| Prethodnik | nepoznato |
| Naslednik | Lavrentije de Majza, Pipo Spano |
 | |
Izvori i literatura uredi
Dmitar je bio sin srspkog kralja Vukašina Mrnjavčevića (1365-1371) i njegove žene Jelene. Istraživanje ličnost Dmitra Mrnjavčevića otpočeo je Ilarion Ruvarac u svom delu "Prilošci k objašnjenju izvora srpske istorije" iz 1881. godine. Konstantin Jireček je u svom delu "Srpski car Uroš, kralj Vukašin i Dubrovčani" u poslednjim stranicama doneo nove podatke o Dmitru. U novije vreme se Dmitrom bavio Sima Ćirković. Sami izvori za njegov život veoma su oskudni. Sačuvana je samo jedna, delimična, povelja Vukašinovih sinova. To je osnivačka povelja Andrijaša za manastir Svetog Andrije na Tresci. Povelje Andrijaševe braće nisu sačuvane, izuzev dve povelje Dmitra, ali kada je već bio vazal ugarskog kralja. Sačuvana je takođe i povelja ugarskog kralja Žigmunda Luksemburškog Dmitru iz 1407. godine. Njegovo ime javlja se u presudi u korist Štibora, biskupa Jegra. U domaćim izvorima, na Dmitra nailazimo u "Kraljevstvu Slovena" Mavra Orbina, Karlovačkom rodoslovu i Ostojićevom letopisu. Podatke nailazimo i u dubrovačkim dokumentima. Međutim, zapisnici dubrovačkih veća nisu sačuvani za period od 1367. do 1378. godine, kao i za period od 1394. do 1400. godine kada Dmitar boravi u Dubrovniku. Dubrovčani ga spominju u pismu vojvodi Donjih Kraja, Hrvoju Vukčiću Hrvatiniću, od 8. aprila 1400. godine, kao i u uputstvu dubrovačkim poslanicima kod Sandalja Hranića. Dmitrovo ime zabeleženo je i u ktitorskom natpisu u crkvi Svetog Dimitrija u Sušici kod Skoplja, zadužbini Dmitrovog oca Vukašina i starijeg brata Marka.
Detinjstvo i mladost uredi
Dmitrovo ime se po prvi put pominje u natpisu na južnom zidu manastira Svetog Dimitrija. Svoje kršteno ime Dmitar je najverovatnije dobio po Svetom Dimitriju, zaštitniku Mrnjavčevića. Dubrovčani ga u svojim dokumentima pominju kao Dimitrija, dok ga Mavro Orbin pominje kao Mitraša. U Ugarskoj je bio poznat kao Demetrius. Zidanje manastira započeo je Vukašin oko 1345. godine, a oslikao ga je kralj Marko 1376/7. godine. Dmitar se pominje kao najmlađi sin kralja Vukašina i kraljice Jelene, uz stariju braću, Marka, Andrijaša i Ivaniša. Sačuvan je jedino portret Ivaniša. Ovo je ujedno i jedini pomen Dmitra pre 1394. godine. U povelji iz 1370. godine Vukašin navodi svoje ime, Jelenu i sinove Marka i Andrijaša. Ivaniš i Dmitar su tada verovatno bili još deca. Godina rođenja Dmitra nije poznata. Poznato je da su Vukašin i Jelena imali najmanje šestoro dece, pored četvorice sinova i ćerku Oliveru i ćerku nepoznatog imena. Olivera je verovatno bila starija od Dmitra jer se već 1371. godine razvodi od Đurđa I Balšića. Dmitar nije mogao biti rođen pre 1345. godine, kao ni posle 1371. godine.
Nakon pogibije Vukašina i Dmitrovog strica Jovana Uglješe, serskog despota, naslednici Mrnjavčevića održali su se na uskoj teritoriji od Ohrida na zapadu, Crne reke na istoku i Skoplja i Šar-planine na severu. Marko je ovim teritorijama upravljao zajedno sa kraljicom majkom, monahinjom Jelenom-Jelisavetom i trojicom braće. Uloga Dmitra u godinama posle Maričke bitke nije poznata. Verovatno je živeo na teritoriji svoje majke. U prilog ovoj tvrdnji ide i činjenica da Dmitar nije kovao svoj novac, kao što su to činila njegova braća. Nema podataka ni da je podigao ili obnovio neki manastir.
Boravak u Dubrovniku uredi
Odnosi između Andrijaša i Marka bili su dobri do 1393/4. godine kada je došlo do sastanka Marka i turskog sultana Bajazita u Seru. Nakon ovog sastanka turski vazali su se podelili u odnosu ka politici prema Osmanskom carstvu. Manojlo II Paleolog je otkazao poslušnost sultanu. Isto su učinili i njegov sinovac Jovan i brat Teodor. Stefan Lazarević ostao je veran sultanu na čijoj strani učestvuje u Nikopoljskom krstaškom ratu. Bajazit je iste godine započeo opsadu Carigrada koja je trajala nekoliko godina. U porodici Balšića došlo je do rascepa između Đurđa II i njegovog brata Konstantina. Marko i Konstantin Dragaš učestvovali su u bici na Rovinama 1395. godine u kojoj su izgubili živote. Andrijaš i Dmitar odbili su da služe sultana i 1394. godine napuštaju očeve teritorije i sklanjaju se u Dubrovnik.
U Dubrovniku se nalazio poklad kralja Vukašina u iznosu od 295 litara srebra (oko 5600 perpera). Vukašin je srebro ostavio Pavlu Barabiću koji je umro 1374. godine nakon čega je brigu o depozitu preuzela njegova udovica Prvula i nekoliko vlastelina. Sredinom 1394. godine braća Mrnjavčević u Dubrovniku traže deo poklada svoga oca. Zna se da su u gradu bili već 27. jula. Morali su da sačekaju kraj parnice između Pavlovih naslednika i Opštine. Dubrovčani su smatrali da je novac trebalo podeliti na dva jednaka dela. Sima Ćirković je smatrao da je o tome postojalo i uputstvo kralja Vukašina koje nije sačuvano. U svakom slučaju, braća su 10. avgusta podigla novac.
Tokom svog boravka u Ugarskoj, Dmitar je bio u dobrim odnosima sa dubrovačkom porodicom Gučetića i njihovim predstavnikom Rafaelom Gučetićem.
Ugarski vazal uredi
Nakon podizanja poklade, Andrijaš i Dmitar su otišli u službu ugarskog kralja Žigmunda. O tome svedoči uputstvo dubrovačkim poslanicima kod Sandalja Hranića iz 1423. godine. Sledeće godine braća su se verovatno nalazila u taboru ugarskog kralja i vlaškog vojvode Mirčeta nasuprot svome bratu Marku. Ovo je poslužilo kao osnov za kasnije priče o sukobu braće Mrnjavčević u narodnim pesmama. Ima mišljenja da je Andrijaš poginuo u bici na Rovinama jer mu se nakon 1395. godine gubi svaki trag. Nakon 1394. godine ne postoje podaci o Dmitru sledećih pet godina. Ponovo se javlja u zapisnicima dubrovačkih Veća iz 1399. godine kao podanik ugarskog kralja. Dmitar je podigao ostatak depozita koji je bio namenjen kralju Marku jer je ostao jedini naslednik ovog novca. Dmitar je preuzeo na sebe odgovornost u slučaju da neko drugi traži isplatu ovog novca. Novac mu je isplaćen septembra 1399. godine, kada je Dmitar sa lađom otplovio u Senj.
Sledeće, 1400. godine, Dmitar je ponovo u Dubrovniku o čemu svedoči pismo vojvodi Hrvoju od 8. aprila. U to vreme su odnosi između Bosanske i Ugarske kraljevine zaoštreni. Bosanski kralj Ostoja podržavao je Ladislava Napuljskog, protivkandidata za ugarski presto. Dubrovčani se ovim pismom pravdaju Hrvoju jer su zadržali tursko poslanstvo na carini na Drijevu, po molbi Dmitra. Dubrovnik se oglušio o molbu i propustio poslanike vojvodi Donjih Kraja. Dmitar se ponovo u dubrovačkim dokumentima pominje 1402. i 1403. godine u vezi sa isplatom danka ugarskom kralju (kao dominus Dmitrius). Boravio je u svojstvu poslanika ugarskog kralja. U to vreme je trajao rat između bosanskog kralja Ostoje i Republike. Nakon toga se Dmitar više ne javlja u dubrovačkim dokumentima. Poslednji pomen tributa je iz 1410. godine, kada je kralj Žigmund tražio da mu se tribut isplati za osam godina, zaključno sa 1414. godinom. Tribut nije bio isplaćen 1406. godine.
Postoje dve sačuvane Dmitrove povelje iz 1404. godine, na latinskom jeziku. Iz njih saznajemo da je postao kastelan grada Vilagoša (mađ. Világos) i veliki župan Zarandske županije (mađ. Zaránd vármegye, stari grad Vilagoš se znatno kasnije našao u sastavu proširene Aradske županije, što je neke moderne istraživače navelo da Dmitra pogrešno označavaju kao "aradskog" župana).[2]
Njegov uspon na visoke funkcije treba smestiti u period između 1401. i 1404. godine. Dmitar je samo upravljao ovim teritorijama, za razliku od despota Đurđa kome je kralj nakon pada Smedereva 1439. godine dao Vilagoš sa 110 sela. Dmitar je vršio sudske dužnosti i županijama i ubirao je prihode od skelarina. Nakon ovih povelja, Dmitrov život ne može se pratiti do 1407. godine kada je Žigmund u Budimu izdao povelju Dmitru kojom mu se obraća kao vazalu i upozorava ga da ne napada stoku u Pankoti i da prestane činiti naselja na teritorijama pokojnog Ištvana Lošoncija, Žigmundovog sina. Opominje ga da nadoknadi štetu i da će u suprotnom morati da pošalje vojsku protiv njega. Ne zna se ništa više o sukobu između Dmitra i Žigmunda. Sukobi između kralja i njegovih vazala nisu bili retki.
Smrt uredi
Godina smrti Dmitra nije poznata. Međutim, može se odrediti terminus ante quem za njegovu smrt na osnovu presude Pavlu de Derečke i Lavrentiju de Majza. Suđenje je završeno 29. jula 1412. godine. U tekstu presude pominje se prethodna, 1411. godine, gde se govori o pljačkanju poseda biskupa Štibora. Pre ove pljačke, u vreme smrti pokojnog Dmitra, kastelana Vilagoša, opljačkan je i biskupski posed Žombolj. Pošto se Dmitar pominje kao kastelan Vilagoša, izgleda da je funkciju obavljao do svoje smrti, tj. da sukob sa Žigmundom nije uticao na njegov položaj. Kao zarandski župan javlja se već 1409. godine Pipo Spano, ali nema podataka da je vršio funkciju kastelana Vilagoša. Lavrentije de Majza javlja se na ovoj funkciji 1410. godine. Dakle, Dmitar je umro između 30. juna 1407. godine kada se poslednji put pominje kao živ i 1410. godine kada funkciju kastelana Vilagoša obavlja Lavrentije de Majza.
O uzrocima smrti piše jedino Mavro Orbin koji kazuje da je Dmitar, kao i njegov otac i brat, stradao u sukobu sa Turcima. Ovaj podatak nema potvrde u savremenim izvorima. Ne može se ni potvrditi ni odbaciti. Moguće je da pod sukobom sa Turcima Orbin podrazumeva Žigmundov rat protiv Bosne, odnosno vojvode Hrvoja Vukčića. Papa Grgur XII je septembra 1407. godine Žigmundovim pohodima dao karakter krstaškog rata. Pohod je završen pobedom Žigmunda kod Dobora 1408. godine nakon čega se Hrvoje predao i priznao kraljevu vrhovnu vlast. Novi pohod na Bosnu Žigmund je predvodio 1410. godine. U njemu je učestvovao i srpski despot Stefan Lazarević za šta je 1411. godine nagrađen Srebrenicom. Žigmund se, međutim, mešao i u sukob između Lazarevića. Februara 1409. godine Vuk Lazarević je napao svog brata Stefana uz podršku turske vojske. Žigmundovu prethodnicu predvodio je Pipo Spano, a već sredinom godine došao je lično kralj sa svojom vojskom. Ukoliko se prihvati Orbinov podatak o Dmitrovoj pogibiji u ratu sa Turcima, Dmitar je svakako poginuo 1409. godine u ovom ratu.
Reference uredi
- ^ Fostikov 2002, str. 47-65.
- ^ Fostikov 2002, str. 59.
Literatura uredi
- Aleksić, Vladimir. Naslednici Mrnjavčevića i teritorije pod njihovom vlašću od 1371. do 1395. godine: disertacija. Beograd: Filozofski fakultet, 2013.
- Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.
- Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea.
- Fostikov, Aleksandra (2002). „O Dmitru Kraljeviću” (PDF). Istorijski časopis. 49: 47—65.