Namesništvo
Namesništvo je bilo vršilac vladalačke vlasti u slučajevima kada bi kralj (ranije knez) bio maloletan ili kada je zbog duševne ili telesne bolesti bio trajno nesposoban da vrši vlast.
Istorija uredi
U istoriji Kneževine i Kraljevine Srbije postojala su tri namesništva. Prvo je bilo od 1868. do 1872. u ime maloletnog Milana Obrenovića u sastavu Jovana Ristića, Milivoja Petrovića Blaznavca i Jovana Gavrilovića, a drugo od 1889. do 1893. u ime njegovog maloletnog sina Aleksandra Obrenovića u sastavu Jovana Ristića, Koste Protića i Jovana Belimarkovića.
Treće namesništvo je bilo od 1914. do 1921. godine (u međuvremenu proglašena je Kraljevina SHS) u ime bolesnog kralja Petra I Karađorđevića, a jedini namesnik je bio naslednik prestola regent Aleksandar Karađorđević.
U Kraljevini Jugoslaviji bilo je tročlano Namesništvo od 1934. do 1941. u ime maloletnog Petra II Karađorđevića u sastavu kneza Pavla Karađorđevića, Radenka Stankovića i Ive Perovića.
Naposletku, u Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji (1945) bilo je tročlano Namesništvo u svojstvu zastupnika izbeglog kralja Petra II Karađorđevića u sastavu Srđana Budisavljevića, Anta Mandića i Dušana Serneca, do 29. novembra 1945. kada je monarhija ukinuta.
Namesnička vlast uredi
Srbija uredi
Prema Sretenjskom ustavu[1] (1835) u slučaju kada bi knjaz umro ili se odrekao dostojanstva Državni sovjet je postavljao tri namesnika koji bi upravljali državom. Namesnici su pred Državnim sovjetom polagali zakletvu, a za vreme namesništva nije se mogao ustav menjati.[2]
Prema Turskom ustavu[3] (1838) odredaba o namesništvu nije bilo.
Prema Namesničkom ustavu[4] (1869) ukoliko je knjaz preminuo i ostavio iza sebe maloletnog naslednika prestola, onda se sazivala Velika narodna skupština kako bi birala tri namesnika knjažeskog dostojanstva. Članovi Namesništva mogli su se izabrati samo između: ministara, članova Državnog saveta i sudija viših sudova ili lica koja su u tim zvanjima bezporočno služila. Namesnici su polagali pred skupštinom zakletvu pri preuzimanju dužnosti, a za vreme mandata dobijali su peti deo knjažeske civilne liste na ravne delove. Brigu o vaspitanju i imanju maloletnog knjaza vodila su tri tutora koje je određivalo Namesništvo po saslušanju kneginje majke, a u dogovoru sa Državnim savetom.[5]
Prema Radikalskom ustavu[6] (1888) ako je naslednik prestola u slučaju kraljeve smrti bio maloletan ustavnu kraljevsku vlast je vršilo Kraljevsko namesništvo sastavljeno od tri lica. Namesnike je birala Narodna skupština, naročito sazvana radi toga, između šest lica koja je preminuli kralj u svom testamentu odredio za namesničke kandidate. Ukoliko kralj nije testamentom odredio kandidate sazivala se Velika narodna skupština. Kraljevski namesnici su mogli biti samo oni srpski građani po rođenju, istočno-pravoslavne vere, koji su uživali sva građanska i politička prava, koji su imali 40 godina, i koji su bili ministri, državni savetnici, generali ili poslanici akreditovani kod stranih dvorova. Ako kralj ne bi ostavio muškog potomstva, ali bi kraljica u vreme njegove smrti bila trudna, kraljevsku vlast do njenog porođaja bi vršili privremeni namesnici: predsednik Državnog saveta, predsednik Kasacionog suda i ministar pravde.[7]
Prema Aprilskom ustavu[8] (1901) ako bi u vreme kraljeve smrti prestolonaslednik bio maloletan ustavnu kraljevsku vlast bi vršila udova kraljica u svojstvu kraljevskog namesnika. Ako nje nema kraljevski namesnik bi bio onaj od punoletnih muških članova Kraljevskog doma koji je po redu nasledstva najpreči. Ako u Kraljevskom domu nema takvog kralj je imao pravo naimenovati Namesništvo od tri lica. Ako kralj to nije učinio kraljevsku vlast je prihvatao Ministarski savet koji bi odmah sazivao Narodno predstavništvo da ono u zajedničkoj sednici pod predsedništvom predsednika Senata, koji bi u tom slučaju postao prvi namesnik, izabere još dva kraljevska namesnika između zaslužnih srpskih državnika. Ako kralj ne bi ostavio potomstva, ali bi kraljica u vreme njegove smrti bila trudna, kraljevsku vlast do njenog porođaja bi vršilo privremeno namesništvo sastavljeno od predsednika Senata, predsednika Državnog saveta i predsednika Kasacionog suda.[9]
Prema Ustavu za Kraljevinu Srbiju (1903) odredbe o namesništvu su iste kao i kod Radikalskog ustava (1888).[10]
Jugoslavija uredi
Prema Vidovdanskom ustavu[11] (1921) odredbe o namesništvu su bile grupisane u odeljak VI. Kraljevsku vlast je vršilo Namesništvo kada je kralj bio maloletan ili kada je zbog duševne ili telesne bolesti bio trajno nesposoban da vrši kraljevsku vlast. O obrazovanju i prestanku Namesništva rešavala je Narodna skupština tajnim glasanjem. Namesnička vlast je pripadala po pravu nasledniku prestola, ako je bio punoletan. Inače bi Narodna skupština birala tajnim glasanjem tri kraljevska namesnika, za četiri godine. Namesnici su mogli biti samo rođeni Srbi, Hrvati ili Slovenci, građani Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, koji su imali 45 godina starosti i više obrazovanje. O vaspitanju maloletnog kralja starali bi se namesnici, a o njegovom imanju brinuli bi se staratelji određeni kraljevim testamentom. Ako preminuli kralj ne bi odredio staratelje imenovali bi ih namesnici u dogovoru sa Državnim savetom.[12]
Prema Zakonu o kraljevskoj vlasti i vrhovnoj državnoj upravi (1929) kraljevsku vlast je vršilo Namesništvo kad je kralj bio maloletan i kad je zbog bolesti (duševne ili telesne) bio trajno nesposoban da vrši kraljevsku vlast. Namesnička vlast je pripadala nasledniku prestola ako bi bio punoletan. U suprotnom, namesnici bi bili tri lica koja bi kralj odredio naročitim aktom ili testamentom. Istovremeno je kralj određivao svakom namesniku po jednog zamenika. O vaspitanju maloletnog kralja starali bi se namesnici, a o njegovom imanju staratelji određeni kraljevim testamentom.[13]
Prema Septembarskom ustavu[14] (1931) odredbe o namesništvu su bile grupisane u odeljak VI. Kraljevsku vlast je vršilo Namesništvo kada je kralj bio maloletan ili kada je zbog duševne ili telesne bolesti bio trajno nesposoban da vrši kraljevsku vlast. O momentu obrazovanja i prestanku Namesništva rešavalo je Narodno predstavništvo (Senat i Narodna skupština) u zajedničkoj sednici. Namesnička vlast je pripadala po pravu nasledniku prestola, ako je bio punoletan. Inače bi namesničku vlast vršila tri lica koja bi kralj odredio naročitim aktom ili testamentom. Istovremeno je kralj određivao svakom namesniku po jednog zamenika. U slučaju da kralj ne bi odredio namesnike ili da nije bilo moguće obrazovati Namesništvo od bar dva namesnika, Narodno predstavništvo bi biralo tajnim glasanjem, u zajedničkoj sednici, potreban broj kraljevskih namesnika. Namesnici su mogli biti samo građani Kraljevine Jugoslavije. O vaspitanju maloletnog kralja starali bi se namesnici, a o njegovom imanju brinuli bi se staratelji određeni kraljevim testamentom. Ako preminuli kralj ne bi odredio staratelje imenovali bi ih namesnici po saslušanju predsednika Državnog saveta, Kasacionog suda i Glavne kontrole.[15]
Vidi još uredi
Izvori uredi
- ^ Ustav Knjažestva Serbije (1835)
- ^ Članovi 34) i 35) Sretenjskog ustava
- ^ Ustav Knjažestva Serbije (1838)
- ^ Ustav Knjažestva Srbije (1869)
- ^ Članovi 13, 14, 15. i 21. Namesničkog ustava
- ^ Ustav Kraljevine Srbije (1888)
- ^ Članovi 61, 62, 63, 64. i 73. Radikalskog ustava
- ^ Ustav Kraljevine Srbije (1901)
- ^ Članovi 21, 22. i 23. Aprilskog ustava
- ^ Članovi 61, 62, 63, 64. i 73. Ustava za Kraljevinu Srbiju
- ^ Ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1921)
- ^ Članovi 60, 61. i 63. Vidovdanskog ustava
- ^ Članovi 10, 11. i 12. Zakona o kraljevskoj vlasti i vrhovnoj državnoj upravi
- ^ Ustav Kraljevine Jugoslavije (1931)
- ^ Članovi 41, 42. i 44. Septembarskog ustava
Literatura uredi
- Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU.