Park prirode Beljanska bara
Park prirode Beljanska bara nalazi se u centralnoj Bačkoj, i zajedno sa rekom Krivajom se uliva u Veliki bački kanal kod mesta Turija. Svojim vijugavim tokom, ova plitka bara usekla je bačku lesnu terasu u dužini od 39 km.
| Park prirode Beljanska bara | |
|---|---|
IUCN kategorija V (zaštićeni krajolik/morski pejzaž) | |
 Beljanska bara | |
  | |
| Mjesto |  Srbija |
| Najbliži grad | Turija |
| Koordinate | 45° 33′ 07″ N 19° 54′ 36″ E / 45.55194° S; 19.91000° I |
| Površina | 173,12 ha |
| Upravljačko tijelo | Srbija, Pokrajinski zavod za zaštitu prirode |
| Beljanska bara Bela bara | |
|---|---|
| |
| Opšte informacije | |
| Dužina | 39 km |
| Vodotok | |
| Izvor | Bečejski salaši |
| Ušće | Veliki bački kanal |
| V. ušća | 78 m |
| Uk. pad | 5 m |
| Pro. pad | 0,128 m⁄km toka |
Na ovom prostoru, živi svet je u velikoj meri zadržao karakteristike iz prošlosti. Ovde se nalazi preko 80 taksona flore, 10 biljnih zajednica, mnogobrojne vrste insekata, 23 vrste riba, 7 vrsta vodozemaca, pet vrsta gmizavaca, 136 vrsta ptica i veliki broj sisara, a mnoge vrste su zaštićene.
Beljanska bara predstavlja značajno očuvano vlažno područje, koje se može pohvaliti brojnim retkim vrstama biljaka i životinja u vodenim, vlažnim i močvarnim zaslanjenim staništima. Na njoj se gnezde i zaustavljaju mnoge vrste ptica, a takođe je mrestilište autohtonih vrsta riba: zlatnog karaša, linjaka, čikova i balavca.
Geografske odlike uredi
Park prirode Beljanska bara nalazi se na severu Srbije, u Bačkoj (tačnije u Južnobačkom okrugu) On se prostire od plitkih dolova, teče na jugozapad i uliva se u Veliki bački kanal kod mesta Turija.[1]
Bara se prostire na teritoriji opština Srbobran i Bečej. Udaljena je od Srbobrana 8 km, od Bečeja 31 km, od Novog Sada 50 km, a od Beograda 130 km. Nadmorska visina Beljanske bare iznosi 77, 5 m, dok visina okolnog terena ne prelazi 82 m. Pod drugi stepen zaštite potpada 89,38 ha, a pod treći stepen potpada 83,73 ha, što zajedno čini 173, 12 ha ukupne površine parka prirode. Najveći deo bare je pod vlasništvom JVP „Vode Vojvodine“. Područje Beljanske bare do sada nije uživalo status zaštite.[2]
Geomorfološke odlike uredi
Zaštićeno područje Beljanska bara nalazi se na prostoru centralne Bačke i predstavlja usek u lesnoj terasi na kojoj se mogu uočiti morfološki oblici: lučna udubljenja, brežuljci, dolovi i doline.
Dolovi su morfološki oblici karakteristični za lesnu terasu. Razlikuju se po površinama, u odnosu na geografski izgled okoline. Prostiru se od jugozapada ka severoistoku, i nagnuti su ka Velikom bačkom kanalu. Slivanjem vode nastajali su erozivno-fluvijalni procesi, što je dovelo do nastanka dolova.
Dolazeći iz pravca severoistoka, Beljanska bara se približava Krivaji na udaljenosti od 400 m, zatim teče paralelno sa njom, a na kraju se obe ulivaju u Veliki bački kanal.
U okviru eolskih akumulacija, izdvajaju se barski les, kopneni les i lesoidni sedimenti. Od mineralnih sirovina, mogu se naći lignitski ugalj i gasoviti ugljovodonici, a od građevinskog materijala zastupljeni su ciglarska ilovača i pesak.[3]
Hidrološke odlike uredi
Tokom geološke evolucije Panonskog basena u južnoj Bačkoj u okvirima neogenih i kvartarnih sedimenata formirani su obilni porozni vodonosni slojevi. Najbliže površini nalazi se freatska izdan, na dubini od 20 - 60 m. Izvori u Bačkoj su malobrojni i i njihov kvalitet nije zadovoljavajuć. Beljanska bara kao dragoceno stanište živog sveta, spada u malobrojne hidrografske objekte koji su tokom vremena ostali uglavnom neizmenjeni na prostoru Vojvodine.[4][5]
Udeo freatskih voda u je najznačajniji za vodni režim Beljanske bare. Velika količina vode gubi se isparavanjem, naročito tokom letnjeg perioda kada su visoke temperature vode i vazduha.[1]
Godišnje kolebanje nivoa vode dostiže i 40 cm. Providnost vode je mala, u donjim delovima toka je sivozelena, a u nekim delovima čak i sivomrka. Tokom jakih zima, bara mrzne, a može se formirati ledeni sloj debljine i do 30 cm.[6]
Svake dve, tri godine podzemni gasovi izbijaju na površinu, te dolazi do masovnog uginuća ribe. No, ipak je riblji fond na zadovoljavajućem nivou. Otpadnih voda iz industrijskih postrojenja nema, ali seljaci praktikuju topljenje kudelje u vodi, što može da uništi popriličan broj jedinki štuke.[7]
Od 1964. godine, Beljanska bara je regulisana na dužini od 16 km, što omogućava bolje slivanje vode iz okolnih dolova i depresija.[1]
Prirodni značaj uredi
Beljanska bara se zbog svogij vrednosti, retkosti i značaja nalazi na Preliminarnoj listi Objekata hidrološkog nasleđa Srbije, u okviru četvrte grupe - bare, ritovi, mrtvaje i tresave: „Bare, mrtvaje i ritovi su specifične hidrološke pojave i njihov najveći značaj je u tome što predstavljaju sve usamljenija i malobrojnija, a samim tim dragocena staništa raznovrsnog i retkog biljnog i životinjskog sveta, što je i jedan od najznačajnijih kriterijuma za njihovo izdvajanje. Očuvanost, ambijentalni izgled i nastanak su još neke od osobina koje ih izdvajaju, kao i kvalitet vode, koji je veoma često na zabrinjavajućem niskom nivou.“[8]
Klimatske odlike uredi
Srednja godišnja temperatura vazduha iznosi 11,5 °C. Najtopliji mesec je jul sa srednjom mesečnom temperaturom 22,1 °C, a najhladniji januar sa -0,3 °C. Srednja mesečna temperatura u vegetacionom periodu iznosi 16,6 °C što izuzetno pogoduje biljnom i životinjskom svetu na ovoj teritoriji.
Godišnje količine padavina iznose 611 mm. U pojedinim godinama, poput 1999, količina padavina iznosila je 925 mm, dok je 2000. bilo svega 269 mm. Zbog visokih temperatura, velika količina padavina brzo ispari, te one ne zadovoljavaju potrebe biljnog staništa u vegetacionom periodu.
Flora uredi
Na području Beljanske bare zastupljena je relativno bogata recentna flora od preko 80 vrsta. Jedna vrsta pripada razdelu Chlarophyta, dve razdelu Pteridophyta (Thelypteris palustris Schott i Salvinia natans (L.) All.), a 79 razdelu Magnoliophyta. Od ovog broja, 26 biljnih vrsta grade akvatičnu i semiakvatičnu vegetaciju koja je dominantna u vodotoku i njegovom priobalju.[9]
Od vodenih biljaka, najzastupljenije vrste su: krocanj (Myriophyllum spicatum, M.verticillatum), drezga (Ceratophyllum submersum, C. demersum), podvodnica (Najas marina), žabljak (Zannichellia palustris), mešinka (Utricularia australis) i druge.
Od semiakvatičnih vrsta, reč je o predstavnicima reliktne familije šiljeva (Cyperaceae), Tabernemontanova zuka (Scirpus lacustris subsp. tabernaemontani) i močvarna kopriva (Urtica kioviensis) koja je na osnovu novih podataka o rasprostranjenosti postala neoendemska vrsta u Panonskoj niziji.[10]
Iz grupe panonskih endema, zabeležen je panonski zvezdan (Aster tripolium subsp. pannonicus) na zaslanjenom staništu, između njiva i korita Beljanske bare. Treba napomenuti da se strogo zaštićena vrsta barske paprati (Thelypteris palustris) javlja samo na jednom mikrostaništu, dok je drugo uništeno 2008. godine prilikom iskopavanja korita na početku drugog okna.[11]
Značajne biljne vrste uredi
Od nacionalno i internacionalno značajnih taksona, zabeleženo je 9 vrsta i 2 podvrste. Od toga su u „Pravilniku o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta“[12] u kategoriji strogo zaštićenih navedene 3 vrste i jedna podvrsta (Scirpus lacustris subsp. tabernaemontani, Thelypteris palustris i Urtica kioviensis), a 5 vrsta je u kategoriji zaštićenih. Jedna vrsta Salvinia natans navedena je u Dodatku I Bernske konvencije kao strogo zaštićena.[13]
- Vrste vaskularne flore značajne za očuvanje biodiverziteta utvrđene na području „Parka prirode Beljanska bara“:
| Takson | Crvena lista Flore Srbije |
Strogo zaštićene |
Zaštićene vrste |
IUCN stepen ugroženosti |
IPA kriterijum |
Bernska konvencija |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Acorus calamus L.
iđirot || || || procenjivan || || | ||||||
| Aster tripolium L. subsp. pannonicus (Jasq.) Soo panonski zvezdan |
VU | |||||
| Salvinia natans (L.) All. vodena paprat |
nije procenjivan |
|||||
| Scirpus lacustris L. subsp. tabernaemontani Syme in Sowerby Tabernemontanova zuka |
CR-VU (DD) | |||||
| Thelypteris palustris Schott barska paprat |
VU | |||||
| Urtica kioviensis Rogow. barska kopriva |
EN | |||||
| Utricularia australis R. Br. mešinka |
EN-VU (DD) | |||||
| Utricularia vulgaris L. mešinka |
nije procenjivan |
|||||
| Zannichellia palustris L. žabokrečina |
VU-LC (DD) |
Fauna uredi
Beljanska bara i njena okolina predstavljaju važno stanište najrazličitijih vrsta životinja.
Ribe uredi
Prvi dostupni podaci o sastavu ihtiofaune u Beljanskoj bari potiču iz 60. godina 20. veka i u njima su zabeleženi: šaran, grgeč, karaš, linjak, crvenperka, beloperka, deverika, štuka, smuđ, manić i retki primerci soma.
Tokom istraživanja sprovedenih 2007. i 2008. godine, evidentirano je 23 vrste riba, od toga: iz porodice šarana (Cyprinidae) - 14 vrsta, grgečki (Percidae) - 3 vrste, i Esocidae, Ictaluridae, Gobiidae, Cobitidae, Siluridae i Centrarchidae sa po jednom vrstom.
U skladu sa Zakonom o zaštiti prirode, donet je Pravilnik o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva koje imaju poseban značaj. Sa ovog spiska, zabeleženo je 11 vrsta. Među strogo zaštićenim vrstama nalaze se zlatni karaš (Carassius carassius), linjak (Tinca tinca) i čikov (Misgurnus fossilis), dok su sa spiska zaštićenih vrsta prisutne štuka (Esox lucius), deverika (Abramis brama), crnooka deverika (Abramis sapa), bucov (Aspius aspius), šaran (Cyprinus carpio), som (Silurus glanis), grgeč (Perca fluviatilis) i smuđ (Sander lucioperca).[14]
Vodozemci i gmizavci uredi
Površina oko Beljanske bare je, zbog svog plodnog zemljišta i poljoprivredne proizvodnje, pod sve jačim uticajem čoveka, pa preostala staništa čine poslednje mesto za veliki broj vrsta vodozemaca i gmizavaca. Na ovom području je zabeleženo 7 vrsta vodozemaca, što je 41% od ukupno 17 vrsta koje su zastupljene u Vojvodini.[15][16]
Najzastupljenije su tri familije Ranidae: zelena žaba (Pelophylax kl. esculenta), mala zelena žaba (Pelophylax lessonae) i velika zelena žaba (Pelophylax ridibundus), koje su i najznačajnije u lancu ishrane ovih staništa.[17]
| Naziv | Vrsta | PSZDV | CITES | IUCN | Bern | EU |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Reptilia | Gmizavci | |||||
| Emys orbicularis | barska kornjača | I | - | LRnt | II | II, IV |
| Natrix natrix | belouška | I | - | LC | III | IV |
| Amphibia | Vodozemci | |||||
| Lissotriton vulgaris | mali mrmoljak | I | - | LC | III | - |
| Bombina bombina | crvenotrbi mukač | I | - | LC | II | II, IV |
| Pseudepidalea viridis | zelena krastača | I | - | LC | III | IV |
| Hyla arborea | gatalinka | I | - | LRnt | II | IV |
| Pelophylax kl. esculenta | zelena žaba | II | - | LC | III | V |
| Pelophylax lessonae | mala zelena žaba | II | - | LC | III | IV |
| Pelophylax ridibundus | velika zelena žaba | II | - | LC | III | V |
Ptice uredi
Nekadašnji vojvođanski ritovi i oaze biološke raznovrsnosti sastoje se od kompleksa bliskih vodenih staništa koje čine Beljanska bara, Krivaja, Jegrička, Tisa, Bečejski ribnjak i Mrtva Tisa.
Vegetacija na ovom prostoru služi kao gnezdilište i važno hranidbeno područje za seobu ptica. Zabeležen je veliki broj čaplji, naročito purpurne čaplje (Ardea purpurea), patke njorke (Aythya nyroca), kao i malog vranca (Phalacrocorax pygmeus), koje se nalaze na Svetskoj Crvenoj listi. Primećene su i jedinke modrovoljke (Luscinia svecica), veoma retke vrste, koje u Srbiji ima 100-150 parova. Ukupno je registrovano 136 vrsta ptica od kojih su mnoge značajne za zaštitu u nacionalnim i međunarodnim razmerama.
Sisari uredi
Na ovom području fauna sisara je dosta rasprostranjena, iako ne predstavlja temeljnu vrednost prostora i uglavnom su u pitanju vrste koje su vezane za vodu ili blizinu vode.
Među vrstama bubojeda, zabeleženo je prisustvo ježa (Erinaceus concolor), krtice (Talpa europaea), kao i vodene rovčice (Neomys fodiens) koja je strogo zaštićena vrsta.
Od životinja iz reda glodara, primećeni su bizamski pacov (Ondatra zibethica), vodena voluharica (Arvicola tererestris), poljska voluharica (Microtus arvalis), kućni miš (Mus musculus) i sivi pacov (Rattus norvegicus).
Iz reda zveri, primećen je jazavac (Meles meles), tvor (Mustela putorius) i lasica (Mustela nivalis) koja je strogo zaštićena vrsta. Porodica pasa zastupljena je sa dve vrste: široko rasprostranjenom lisicom (Vulpes vulpes) i sve brojnijim šakalom (Canis aureus). Vidra je strogo zaštićena vrsta u Srbiji, a prema IUCN kategorizaciji, označena je kao ranjiva, a njena populacija je stabilna u Beljanskoj bari. Od lovne divljači, registrovani su zec (Lepus europaeus) i srna (Capreolus capreolus), a lovno područje pripada teritoriji lovišta „Bečejski salaši“.
Kulturno-istorijsko nasleđe uredi
Već krajem bronzanog doba počelo je naseljavanje pojasa između Krivaje, Beljanske bare i Crne bare. Bronzano doba je trajalo između 2000-1000 godina p. n. e. i u tom periodu nastala je vatinska i dubrovačko-žutobrdska kultura. Tragovi ovih naselja otkriveni su u blizini Turije.[5]
Zabeleženi su sledeći arheološki lokaliteti:[18]
- Lokalitet na području „Gradište“ oko ušća Beljanske bare u Veliki bački kanal, naselje iz perioda Halštata;
- Lokalitet „Staro groblje“ - praistorijsko i kasno srednjovekovno naselje;
- Na području „Klise“ je pronađena nekropola i naselje iz kasnog srednjeg veka;
- Na području „Gradište“ otkriveno je naselje iz bronzanog doba.
Uticaj čoveka uredi
Prostor oko Parka prirode Beljanska bara je pod sve većim uticajem čoveka, a ovaj uticaj se posebno ispoljava kroz:
- uništavanje prirodnog staništa flore i faune;
- fragmentaciju staništa;
- razvoj poljoprivredne proizvodnje uz granice zaštićenog dobra;
- vodoprivredne radove i zahvate;
- urbanizaciju (izgradnja vikendica);
- unošenje predatorskih vrsta životinja.
Očuvanje diverziteta vlažnih staništa je od izuzetne važnosti za postizanje i očuvanje specijskog diverziteta prisutnih vrsta životinja.[19]
Fragmentacija staništa dovodi do parenja životinja u bliskom srodstvu i smanjenja genetske varijabilnosti u malim, izolovanim populacijama, što izaziva smanjenu adaptivnost na promene u okruženju, a zatim i do izumiranja na lokalnom nivou.[20]
Reference uredi
- ^ a b v Tomić, P. (1990): Geografska monografija Turije. Prirodno-matematički fakultet, Institut za Geografiju Novi Sad-Turija
- ^ Bukurov, B. (1975): Fizičko-geografski problemi Bačke. Posebna izdanja SANU, knj. 43, Beograd
- ^ Anđelković, M. (1975): Geologija Srbije, stratigrafija. Kenozoik. II-3. Univerzitet u Beogradu, Rudarsko-geološki fakultet, Beograd
- ^ Tomić, P. (1978): Hidrosistem Dunav - Tisa - Dunav. Globus, Srpsko geografsko društvo, br. 10, str: 216-225, Beograd
- ^ a b Zeremski, M. (2002): Neotektonski procesi naftnog polja u središnjem delu istočne Bačke. Glasnik Srpskog geografskog društva, sveska 82-broj 2, Beograd
- ^ Simić, P. Bajić, M. (1982): Vodoprivredni značaj reka Bačke. Zbornik radova VEKŠ-a, br. 1. pp. 39-44, Novi Sad
- ^ Marković, T. (1962): Ribolovne vode (vodič). Turistička štampa, Beograd
- ^ Gavrilović, Lj.; Belij, S.; Simić, S. (2008): Hidrološko nasleđe Srbije - Preliminarna lista. I Simpozijum „Zaštita prirode u Srbiji“. Zbornik izvoda:107-108. Novi Sad
- ^ Perić, R.; Stanković, M. (2007): Novi podaci za floru „SRP Zasavica“. Naučno stručni skup „Zasavica 2007“, Pokret gorana Sremska Mitrovica. pp. 23-32, Sremska Mitrovica
- ^ Slavnić, Ž. (1956): Vodena i barska vegetacija Vojvodine. Zbornik Matice srpske, Serija prirodnih nauka, br. 10. pp. 5-73, Novi Sad
- ^ Stojšić, V. Panjković, E. (2005): Ugroženost barske paprati (Thelypteris palustris Schott.) na vlažnim staništima u Srbiji. 8. simpozijum o flori jugoistočne Srbije i susednih regiona, Apstrakti, st. 64, Niš
- ^ „Službeni glasnik RS“, broj 5/10
- ^ App.I, strictly protected plant species, 1992 and 1999 rev., Appendix 1/ Annexe 1
- ^ „Službeni glasnik RS“ br. 36/09 88/2010 i 91/2010
- ^ Radovanović, M. (1951): Vodozemci i gmizavci naše zemlje. Naučna knjiga, Beograd
- ^ Arnold, E. N.; Burton, J. A. (1985): A field guide to the reptiles and amphibians of Britain and Europe. Collins, London
- ^ Džukić, G. (1995): „Diverzitet vodozemaca i gmizavaca Jugoslavije“. In. Stevanović, V.; Vasić, V. (eds.): Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. Biol. fak. i Ekolibri, Beograd
- ^ Subić, R. J. (2003): Stanovništvo Opštine Srbobran (demografske monografija). Narodna biblioteka Srbobran, st. 105
- ^ Porej, D. (2004): Faunal aspects of wetland creation and restoration. Dissertation, The Ohio State University
- ^ Green, M. David (2003): The ecology of extinction: popular fluctuation and decline in amphibians. Biological Conservation 111. pp. 331-343
