Ponišavlje

Ponišavlje je kompozitna dolina i šire geografsko područje locirano uz reku Nišavu, na njenom toku kroz Srbiju i Bugarsku. Ponišavlje je kao deo istočne Srbije i Zapadne Bugarske poznato po izvanredno povoljnom geografskom položaju. Kroz ovaj prostor, vekovima je vodila važna saobraćajna spona između istok i zapada Balkana. Njom su počev od praistorije, pa preko Rimskog (putem Via Militaris) i Osmalijskog carstva (putem Carigradskog druma/Stambul đol), sve do današnjeg savremenog Koridora 10, kroz Srbiju i Bugarsku, dolinom Nišave prolazili karavani, vojske, turisti, avanturisti, diplomate i drugi. Tako su pored toka Nišave, sa njene obe strane, sve do prostora gde se njena dolina spaja i prožima sa dolinom Južne Morave, u kontinuitetu nastanjivali brojni narodi više milenijuma unazad.

Položaj i prostranstvo

Ponišavlje (koje kao što i samo ime ove regije kaže), neposredno prati tok reke Nišave, i prostire se pravcem istok—zapad u dužini od 218 km i širini od 0,5 km do 10 km. Na teritoriji Bugarske dužina Ponišavlja je 67 km, medreno od izvora Nišave ispod vrha Kom na Staroj planini) do državne granice sa Srbijom. U Srbiji ponišavlje se prostir u dužini od 151 km, kroz njenu Južnu i istočnu oblast, počev od državne granice sa Bugarskom pa sve do ušća Nišave u Južnu Moravu.

Istorija

Ponišavlje je od najranijih vremena predstavljala jednu od najvažnijih spona između Evrope sa jedne i Azije i Afrike sa druge strane odakle su u starim epohama dolazili najvažniji uticaju i impulsi za razvoja društvenih kulturih i ekonomskih odnosa. Kroz njega su prolazili glavni magistralni evropski pravci na Balkanu, počev od tzv. „vija militaris“ u periodu Rima i Vizantije, „carigradskog druma“ u srednjovekovnom periodu u doba Osmanlija do transevropskog auto-puta E75 i njegove istočne grane E80 u 21. veku, koji Ponišavlje čine raskrsnicom Evrope sa Malom Azijom i Crnomorskog područja sa Mediteranom.

Zato se tragovi materijalne kulture na prostoru Ponišavlja mogu pratiti od praistorije, preko Rima i Vizantije, do postvizantijskog perioda.

Pojtingerova tabla teritorije današnje Srbije (lat. Tabula Peutingeriane VII).
Brojevi na table prikazuju deo stanica na prostoru današnje Srbije; 1. Singidunum (Beograd), 2. Margum (Kulič, kod Smedereva), 3. Viminacium (Kostolac), 4. Idimmum (Medveđa), 5. Horreum Margi (Ćuprija), 6. Praesidium Pompei (Bovan, kod Aleksinca), 7. Naissus (Niš), 8. Remesiana (Bela Palanka), 9. Mutatio turres (Pirot).

Ponišavlje, odnosno oblast oko reke Nišave od njenog izvora do Sićevačke klisure, nalazila se u sastavu Eparhije remezijanske. Kroz ovu teritoriju prolazio je izuzetno važan put za celu Rimsku imperiju – Via Militaris, što je, između ostalog, uslovilo i pojavu i razvoj mnogih naselja i utvrđenja u Ponišavlju. Najznačajnije i najbolje ispitano naselje jeste Remezijana – episkopsko sedište ove eparhije. Remezijana se nalazila na mestu današnje Bele Palanke, na obali Nišave, između Niša i Pirota. Po arheološkim nalazima, na tlu Remezijane postojalo je naselje još u gvozdeno doba, a u arheološkim istraživanjima ovog kraja pronađeni su, iz predrimskog perioda, nakit urađen prema grčkom uzoru ili uvezen iz Grčke (lokalitet Moklište) i spiralna narukvica iz Vete. Nešto više o predrimskom naselju na tlu Bele Palanke nije poznato. Na tlu Remezijane u vreme cara Trajana, u 2. veku, formiran je vojni logor – kastrum. kojo jr bio začetak kasnijeg značajnog urbanog centra. Na temelju ovog kastruma, zahvaljujući privrednom potencijalu područja, razvilo se, kasnoantičko urbano naselje koje do 4. veka preraslou pravi grad, sa svim osobinama i javnim objektima karakterističnim za gradove Rimskog carstva. Remezijana je, naime, bila upravno središte rudničke oblasti u Ponišavlju koje je zbog svog značaja bilo direktno podređeno caru. Tako će ova oblast, iako u neposrednoj blizini velikih gradskih centara Naisa i Sardike, Regio Remesianensis biti samostalna oblast koja će, sa hristijanizacijom, dobiti i svog episkopa.

Pored toga što se u geografskom pogledu Ponišavlje „odlikuje velikom zatvorenošću prirodnih veza sa okolnim oblastima“, kroz istoriju ona je bila vrlo često i prostor preko koga se protezala neka granica (etničkog ili administrativnog karaktera) velikih država i carstava, ili je bila „kvazi granično područje“ malih kratkovečnih državica, „koje su u stvari predstavlja sindrom Balkana“.

U peridu obnavljanja Drugog bugarskg carstva između Srbije i Bugarske sa promenljivim prostranstvom na ovom prostoru postojala je župa Dendra, a zatim Vidinsko despotstvo čiji će predtsvniici dinastija biti srpskog porekla iz kolena župana Dese. Ponišavlje će, sa promenljivim obimom, biti u granicama ove župe i despotstva. Desa od sredine 12. veka bila je prostrana i bogata oblast u susedstvu Niša (na raskršću puteva Sredac – Niš i Beograd – Solun.

„ Dosta se raspravljalo o tome da je to Nišavska oblast, ili da je to predeo južno od Niša, pa i da je to Šumadija. Dakle, postoji veći broj mišljenja o prostoru koji zahvata oblast Dendra. Ovde se priklanjamo mišljenju da je to velika oblast istočno od Niša (možda od Dunava na severu do trnske oblasti na jugu, na istoku sve do iza Stare planine, a na zapadu sve do Velike i Južne Morave. Dakle oblasti Dendra svakako pripada i ...Ponišavlje. ”

U narednim periodima Ponišavlje pripada Dušanovoj srpskoj državi, sve dok, nakon 1338—1386. godine, Osmanlije nisu osvojile Ponišavlje.

U periodu vladavine srpskih srednjovekovnih vladara položaj Ponišavlja bio je vrlo nepovoljan.

„ Sa jedne strane, je postojala vekovna orijentacija vlastele ka centru ondašnjeg carstva – Carigradu i jugu, uglavnom preko Makedonije, a sa druge, važan prvac Nišavskom dolinom uvek je vodio vojske na Srbiju bilo na direktan, bilo na alternativni udarac. To je doprinosilo nestabilnosti i nesugurnosti područja i onemogućavalo njegov razvoj. ”

Ponišavlje na teritoriji Bugarske

Reka ginska (Nišava) kod Kalotine

Nišava nastaje u zapadnoj Bugarskoj, na Staroj planina (istočno od vrha Kom) kod sela Ginci, kao Ginska reka, blizu granice sa Srbijom. U Srbiju ulazi nakon 67 kilometara toka kroz Bugarsku bez primanja većih pritoka.

Pošto protiče kroz Ginci, gornji tok reke Nišave, koji se nalazi u Opštini Godeč u Sofijskoj oblasti, poznat je kao Ginska reka.. Zajedno, Ginska reka i Vrbnica su sastavnice Nišave. Međutim kako je Ginska reka po dužini i po površini sliva i vodnosnosti, veća i značajnija od Vrbnice, ona se računa kao izvorišni krak Nišave. Ovaj krak Nišave teče na jug, a zatim naglo skreće na zapad u Godečki kotlić, prolazeći kroz Razboište, nakon čega formira klisuru. Izlazeći iz klisure, stiže do Kalotine, glavnog graničnog prelaza na bugarsko-srpskoj granici, i nastavlja na zapad ka Srbiji.

Ponišavlje na teritoriji Srbije

Gornje Ponišavlje

Prostor gornjeg Ponišavlja pripada centralnoj zoni Balkanskog poluostrva. Nalazi se na Jugoistoku Srbije i predstavlja mezoregiju, obzirom da na ovoj lokaciji vladaju gotovo isti prirodni uslovi. Sa istoka region se graniči sa Bugarskom, sa juga Vlasini, sa zapada i severozapada srednjim Ponišavlja i sa severa Timočke zaglavkom. Granicama su obuhvaćeni delovi Stare planine, Suve planine i Rodopske mase i sledeći predeli: Visok, Zabrne, Burel, Derekua, Barje, Lužnica i Znepolja.

Srednje Ponišavlje

Srednje Ponišavljeje je složena geomorfološka celina koju čine:

• Belopalanačka kotlina, dugačka 22 km, a najvećom širinom koja joj je 4 km.
• Koritnička kotlina, dugačka 18 km i po svojim odlikama je tipičan predstavnik korutine (izuzimajući erozivno Mokransko proširenje).
• Izvorišni obluk Crvene reke.

Srednje ponišavlje uzvodno je od Đurđevopoljske kotline (dugačka 8 km) odvojena kratkom (1,5 km) suteskom Sv. Oca, a nizvodno od Ostrovičke kotline relativno dugačkom i velikom Sićevačkom klisurom (17 km). Od Lužničke kotline Srednje Ponišavlje odvojeno je Bežiškim ždrelom. Ovako omeđena oblast srednjeg Ponišavlja ima površinu od 516 km².

Donje Ponišavlje

Geografske karakteristike

Većim delom u morfološkom pogledu širi prostor Nišavske doline predstavljaju blaga i široka bila, ispresecana rečnim dolinama.

Balkanski planinski sistem koji se pruža u pravcu zapad-istok kroz istočnu Srbiju i Bugarsku i spušta prema Crnom moru. One odvajaju severnu Bugarsku od južne i zapadno Podunavlje u Bugarskoj od doline Morave, a sa Južnim Karpatima u velikom luku obuhvataju nizije donjeg Dunava: Vlašku, severnu Bugarsku i Dobrudžu.

Većim delom u morfološkom pogledu širi prostor Nišavske doline predstavljaju blaga i široka bila, ispresecana rečnim dolinama. Ovoj grupi planina u Srbiji pripadaju: Svrljiške (1.334 m), Ozren (1.174 m), Devica (1.187 m), Tresibaba (786 m), Suva (1.809 m) i Stara planina (Midžor, 2.168 m – najviši vrh uže Srbije), između kojih su Dimitrovgradska, Belopalanačka i Pirotska kotlina u dolini Nišave, u dolini reke Nišave (ispunjene neogenim sedimentima).

Južno od Nišave su krečnjački venci Suve planine, u čijem je južnom delu kraška površ Valožja (1.4001.500 m), sa vrtačama, uvalama, jamama i suvim dolinama. Istočno od Nišave je Stara planina a severno Svrljiške planine, sa lesnim zaravnima, koje su raščlanjene rekama.

Geološka prošlost

U gornjem paleozoiku (perm), Pirotska kotlina ležala je na dnu okeana (Tetisa)

Ponišavlje, kao deo nišavska dolina predstavlja sastavni deo markantne Nišavsko-maričke udoline. Reka Nišava koja protiče terenom koji sadrži mineralne materijale različitih fizičkih svojstava (prvenstveno čvrstoće), obrazovana je kao složena ili kompozitna dolina.

Tako su u njenom toku nastale dimitrovgradska, pirotska, belopalanačka, ostrovička niška dolina, radom sila rečne erozije, kao i tektonskim pokretima. Otud je Ponišavlje i poligenetsko. Janković posebno ističe u „Istoriji razvitka nišavske doline” da Nišavska dolina predstavlja, najbolji primer poligenetske doline u složenoj dolini Nišave, sa geomorfološkim odlikama posebne oblasti.

Po svojoj široj pripadnosti i mezo-fiziogeografskom položaju Ponišavlje pripada intrabalkanskom nizu kotlina. Taj niz kotlina počinje Sofijskom kotlinom na istoku i nastavljajući se preko Dimitrovgradske, Pirotske Đurđevopoljske i Belopalanačke kotline, završava se Niškom kotlinom, kao poslednjom intrabalkanskom kotlinom na Zapadu.

Osnovni oblik šire oblasti Ponišavlja stvoren je tektonskim procesima koji su generalno uticali i na fizionomiju reljefa. Na današnji izgled su uticali i naknadni procesi jezerske abrazije i akumulacije, fluvijalni procesi i kraške erozije. U Vetanskoj korutini su prisutni i fluvio – denudacioni procesi i mehaničko raspadanje stena, a postoje pretpostavke i o uticaju glacijalnog fenomena.

Faze jezerskog perioda razvoja pirotske doline
Jezerske faze	Karakteristike jezerskih faza
Prva	U najstarijoj jezerskoj fazi površina jezera dostigla je visinu od 830 metara u odnosu na današnju nadmorsku visinu. U prvoj fazi Nišavsko jezero je veoma širokim komunikacijama povezano sa moravskim, zaplanjskim i svrljiškim bazenom. Iz vode kao ostrva štrče dominantni vrhovi Suve planine (Trem, Golaš i deo Valožja), zatim Šljivovički vrh, Rinjske planine (sa Plešom) i Orljanski kamen. Posle dužeg mirovanja pri kraju faze nastupilo je doba intenzivnih tektonskih pokreta, koji su izmenili konfiguraciju jezerskog dna i izazvali relativno brzo spuštanje novog nivoa sa 830 na 610 metara.
Druga	Ovu jezersku fazu karakteriše smirivanjem pokreta, i pad visine vode, što je povećalo kopnene površine. Pri samom kraju faze ponovo je došlo do velikih pokreta, pa je nivo jezera sišao na 500 metara. U ovoj fazi došlo je i do glavnog izdizanja prečaga između basena, tako da se (u prvoj fazi pomenuta) ostrva, povećavaju i povezuju sa Belavom, a Svrljiške planine sa Paješkim kamenom, a Šljivovički vrh sa zaleđem ka Stolu. Time su obeležene konture današnjih kotlina na prostoru Jugoistočne Srbije.
Treća	U poslednjoj jezerskoj fazi nekada veliko jezero raspalo se u četiri manja, koja su ispunila Nišku i susedne kotline. Niško jezero izgledalo je tada kao zaliv većeg jezera, koje je zauzimalo leskovačko-aleksinačko pomoravlje. Jaki tektonski pokreti javili su se i na kraju ove faze, koja pripada gornjem pliocenu. Ovi tektonski pokreti izazvali su promene u visinama zemljišta, zbog čega je nastupilo brzo oticanje jezera i formiranje pliocenske Nišave. Planinski masivi dobijaju svoje konture, a jezera se zadržavaju i čini današnji prostor Pirotske kotline.

Pogled na Suvu planinu, Svrljiške planine sa Koritnjaka
Kako su se površi i okolne planine, pomaljala kao ostrva iz neogenog Nišavskog jezera, nastale su kotline Ponišavlja, kao znatno niže predeone celine od Suve planine Svrljiških planina, Stare planinei drugih planina, koja su se oko kotlina u Ponišavlju jasno izdvojile i istakle.

Jezerski oblici u Ponišavlju sačuvani su samo mestimično u tragovima, kao serija abrazionih terasa na obodu njenih kotline i na visinama iznad 570 m, odnosno 600 m. Krajem pliocena jezersku fazu smenjuje fluvijalna. Na jezerskom dnu formira se drenažna mreža, preteča Nišave, koja je na tom prostoru usekla seriju terasa. Tako su nakok jezerske faze fluvijalni proces preuzeli glavnu ulogu u morfološkom oblikovanju Pirotske kotline kao jednog od napuštenih jezerskih basena Srbije.

U toku morfološke evoluvije reljefa, od početka neogena do danas, razvoj geomorfoloških procesa na prostoru Ponišavlja kontrolisan je klimatskim promenama i neotektonskim pokretima. Na jezerskom dnu taložio se i materijal koji su bujece nosile sa okolnih terena. On se javljao u vidu praslojka i sočiva. Zbog toga nije došlo do stvaranja jedinstvenog vodonanosnog horizonta

Kako se teren Ponišavljanalazi, uglavnom, pod uticajem umereno-kontinetalne klime, čije su glavne karakteristike topla leta i hladne zime sa dovoljnim i relativno pravilnim rasporednom padavina tokom godine, fluvijalni proces sa, jačim ili slabijim intenzitetom, konstantno se odvija i danas, sa pojačanom erozijom u višim delovima terena, odnosno akumulacijom u nižim.

Hidrografija

Prirodni, fizičko-geografski uslovi za pojavu hidrografskih objekata Ponišavlju veoma su različiti. Gornje i srednje Ponišavlje predstavljaju najkrševitiju oblast u istočnoj Srbiji, sa erozivnim basenima u istočnoj zoni mlađih venačnih planina. Te razlike su najveće u geološkom sastavu, hidgogeološkim osobinama stena i tektonskim odnosima, zatim, tektonskom i erozivnom reljefu i njegovoj vertikalnoj raščlanjenosti, površinskim i podzemnim vodama, klimatskim prilikama i zastupljenosti tla i vegetacije.

Klima

Klima Ponišavlja može se opisati kao umereno-kontinentalna sa manje ili više izraženim lokalnim karakteristikama. Prostorna raspodela parametara klime uslovljena je geografskim položajem, reljefom i lokalnim uticajem, kao rezultatom kombinacije reljefa, raspodele vazdušnog pritiska većih razmera, ekspozicijom terena, prisustvom rečnih sistema, vegetacijom, urbanizacijom itd.

Zbog visinske razlike između najviše i najniže tačke u reljefu Ponišavlja koja iznosi 1.799 m izražene su značajne klimatske razlike. U nižim delovima klima je umereno kontinentalna a na planinama subplaninska i planinska. Subplaninska klima se javlja na visinama od 600 do 1.200 metara postepeno prelazi u planinsku.

Stanovništvo

Najstariji narod čije se ime spominje u izvorima odnosno za koji se, sa velikom sigurnošću, može reći da je obitavao na prostoru Ponišavlja su Dardanci. Međutim, u tom periodu, pre dolaska Rimljana, etnička slika je bila veoma kompleksna. Tu su naime živeli Kelti, Iliri i Tračani, te su etimolozi u jezicima tih naroda upravo i tražili poreklo imena gradova Ponišavlja.

Dolaskom rimskih vojnika, broj stanovnika u Ponišavlju se povećava. Na osnovu raspoloživih podataka, sasvim je izvesno da se veći priliv stanovništva, desio na prelazu iz stare u novu eru (otprilike od 27. godine p. n. e. do 14. godine n.e.) u vreme rimskog cara Avgusta (63. p. n. e.— 14. n.e.). U to vreme postojali su brojni vojni logori duž trase Via millitaris-a, a antički Nais je tada predstavljao jako vojničko, ekonomsko i kulturno središte čitave oblasti.

Razvoj Hrišćanstva kao dominantne vere u Ponišavlju

Hrišćanstvo se, u Ponišavlju, kao i na tlu Balkana jevilo već u prvim vekovima. Nema sumnje da je tako bilo i u Remezijani i čitavoj remizijanskoj regiji, imajući u vidu da je ovaj grad bio na važnom i veoma prometnom putu koji je spajao Nais i Sardiku i dalje, Zapad i Istok Rimskog carstva.

Hrišćanstvo je u to vreme prenošeno direktno, „vera se prenosi neposrednim kontaktom, kada kršteni muž o veri govori svojoj još nekrštenoj ženi, rob svome gospodaru, gospodar slugama, trgovci kupcima, a lekari bolesnicima, kako nam svedoči primer lekara Aleksandra iz Liona, prema svetom Irineju Lionskom”.

Prvi pomen remezijanskog episkopa datira iz 366. godine, u pismu Germinija episkopa Sirmijumskog, gde je Sveti Nikita naveden kao adresant ovoga pisma upućenog episkopima provincije. Da li je i pre ove godine, i kada, postojala Episkopija remezijanska, za sada nije poznato.

Oblast Dakije svoju stabilnu crkvenu organizaciju dobija verovatno u vreme Svetog cara Konstantina, posle Prvog vaseljenskog sabora, kada prestaju neprekidna gonjenja hrišćana od strane rimske vlasti. Tada imamo prve pomene episkopa Dakije, izuzev Protogena Sardičkog, koji se prvi put pominje 316. godine, i to Kirijaka episkopa Naisa pre 343. godine, Nikite episkopa Remezijane 366. godine, Evangelusa episkopa Pautalije, 516. godine, Pavlina episkopa Ratijarije 340. godine i Vitalija episkopa Akve 343. godine.

Razlog ustanovljenja Remezijane kao episkopskog sedišta, s obzirom na blizinu velikih centara Naisa i Sardike (od Naisa do Remezijane rastojanje je iznosilo oko 35 km) treba tražiti u privrednom značaju rudarske oblasti čije je upravno središte bila Remezijana. Radi brže i lakše hristijanizacije nekrštenog domorodačkog stanovništva i doseljenih rudara – Besa i ostalih, a samim tim i učvršćenja državne vlasti, osniva se eparhija na čije se čelo postavlja mladi i energični episkop Nikita.

Na razvoj hrišćanstva u Ponišavlju ukazuje izuzetno velikog broja ranohrišćanskih crkava, i pronađeni liturgijski i crkveni predmeti iz istog perioda. Kako, nažalost, organizovanih arheoloških istraživanja na ovim prostorima, izuzev Remezijane, skoro da nije ni bilo, mnogi predmeti su ili nestali, ili postali plen „divljih“ arheologa.

Privreda

Razvoj privrede Ponišavblja datira još iz perioda Remezijane u rimskom periodu, jkada je on bio veoma brz i silovit. Zbog važnog strateškog položaja (naime, Ponišavlje se nalazila na značajnom putu „Via Militaris” koji je spajao Singidunum i Sardiku, ili zapadni i istočni Balkan; i bilo je zatim na uvek nemirnoj, istočnoj granici Rimskog carstva). Na tlu Remezijane je u 2. veku, u vreme cara Trajana, formiran vojni logor – kastrum. To je bio začetak kasnijeg značajnog urbanog centra Ponišavlja. Na temelju ovog kastruma razvija se, zahvaljujući privrednom potencijalu područja, kasnoantičko urbano naselje koje do 4. veka prerasta u pravi grad, sa svim osobinama i javnim objektima karakterističnim za gradove Rimskog carstva.

Remezijana je, naime, bila upravno središte rudničke oblasti a razvoju oblasti je, pored rudarstva, pogodovao i miran period rimske vladavine na Balkanu koji je trajao do 4. veka, odnosno do upada Gota.

Rudarska oblast – regio Remesianensis obuhvatala je prostor južno i severno od reke Nišave, počev od njenog izvora do Sićevačke klisure, i sav današnji Pčinjski okrug. Na severu granicu su činili obronci Svrljiških planina, na istoku granica između provincija Mezije i Trakije, na jugu vododelnica Pčinje i Krive reke, a na zapadu se granica pružala preko planine Kukavice i Suve planine, paralelno sa važnom saobraćajnicom zvanom Latinski put. Oblast je bila prepuna rudnika i rudnih nalazišta, a mnogi od njih su bili aktivni i pre dolaska Rimljana, u gvozdeno i bronzano doba.

Saobraćaj

Na osnovu geografskih odlika Ponišavlja i brojnih arheoloških podatka pouzdano se zna da su glavni pravci, na ovom prostoru bili u upotrebi još u praistorijsko doba. Ponišavlje zbog svog povoljnog geografskog položaja, oduvek je bilo, a to je i danas, jedna od važnih evropskih komunikacija, kroz koje je prolazi saobraćajna magistrala Balkanskog poluostrva.

Saobraćaj u periodu Rimskog carstva

Prostranu teritoriju Ponišavlja u periodu rimljana, koja je zahvatala centralne oblasti provincije Gornje Mezije, presecali su važni putevi koji su od Naisa, kao polazne tačke Ponišavlja, polazili na istok (Naissus—Serdica), zapad i jug (Naissus—Ulpiana—Lissus), sever (Naissus-Viminacium—Singidunum), i severoistok (Naissus-Ratiaria). Najstariji podaci o izgradnji puteva u ovoj provnnciji otkriveni su i istraženi u miljokazima na deonici Scupi-Ulpiana, koji od sredine III veka sve češći na putevima balkanskog poluostrva, posebno na putu Naissus—Serdica i Viminacium—Naissus.

Uz ove magistralne puteve čija je izgradnja bila od šireg, pre svega strateškog ali i trgovačkog interesa, koji su bili u upotrebi već od početk 1. veka, ako ne i ranije, postojale su i lokalne saobraćjnice koje su u svim pravcima polazile i završavale se u Ponišavlju. Najvažnije su one za 'Hammeum (Prokuplje), Praesidium Pompei (Rutevac), Timacum Maius (Knjaževac).

Trasa magistralnih i lokalnih puteva bila je podređena prirodnim uslovima terena. Za put su se koristile doline reke Nišava, klisure (Sićevačka...). Kako su u postrimskom periodu srednjovekovni i moderni putevi građeni uglavnom na istoj trasi, ostaci antičkih puteva jako malo su sačuvani.

Saobraćaj u periodu Osmanlijskog carstva

Sve do oslobođenja od Turaka Srbija nije imala dobrih puteva. Kroz Ponišavlje u tom periodu vodio je takozvani Carigradski drum, naslednik starog rimskog puta Via militaris, koji je imao međunarodni značaj, uostalom kao i danas. Vodio je od Beograda preko Grocke, kroz Hasanpašinu Palanku (Smederevska Palanka), Jagodinu, Ćupriju, Paraćin, i Nišku kotlinu. Od Niške kotline jedan je krak išao za Skoplje i Solun, a drugi za Sofiju i Carigrad.

Ostali putevi u Ponišavlju sve do pedesetih godina 20. veka bili su „krčanici“, prilagođeni pešačkom i karavanskom saobraćaju. Zbog toga su tokom jeseni, zime i proleća bili skoro neupotrebljivi sa kolski saobraćaj.

Saobraćaj u 21. veku

U 21. veku mreža puteva u Ponišavlju dugačka je 391 km, a njenu strukturu čine: 9% magistralnih puteva, 23% regionalnih putevi i 68% lokalnih puteva. Na ovom prostoru ukršta se šest važnih saobraćajnih pravca, od kojih pet imaju širi regionalni i međuregionalni značaj. To su sledeći pravci:

• Put E75 Moravski saobraćajni pravac – deonica (Mađarska) - Subotica - Novi Sad - Inđija - Beograd - Pojate - Niš - Grdelica - Mijatovac - (Makedonija)
• Put E80 Nišavski saobraćajni pravac– deonica (Bosna i Hercegovina) - Kotroman - Požega - Pojate - Niš - Gradina - (Bugarska).
• Put E771 Timočki saobraćajni pravac – deonica (Rumunija) - Kladovo - Zaječar - Niš
• Put E851 Toplički saobraćajni pravac – deonica (Albanija) - Prizren - Priština - Niš
• Državni put II reda br. 134 Zaplanjski saobraćajni pravac - deonica Niš—Gadžin Han — Bonjince sa kracima ka Vlasotincu i Babušnici.

Svi ovi drumski saobraćajani pravci, osim zaplanjskog pokriveni su i mrežom železničkog saobraćaja.

Vazdušni saobraćaj se odvija preko aerodroma „Konstantin Veliki“, lociranog u severozapadnom delu Niške kotlina na oko 4 km od centra Niša.

Literatura

• Marko Dabić, Sveti Nikita Remezijanski i rano hrišćanstvo u Ponišavlju, Pirotski zbornik, 2013, br. 37-38.
• Života Jocić, Episkopija Remezijanska (366—614), Niketa iz Remezijane, Niš 1998. str. 216.
• Mrđan M. Đokić Nišava – potamološka studija, doktorska disertacija, Niš, 2015

Spoljašnje veze

• Ime porekla Pirotskog kačkavalja od kravljeg mleka