Saborna crkva u Tuzli

Saborni hram Uspenja Presvete Bogorodice je srpska pravoslavna crkva koja se nalazi u Tuzli. Pripada Eparhiji zvorničko-tuzlanskoj, posvećen je Bogorodici, a izgrađen 1882. godine.

Saborni hram Uspenja Presvete Bogorodice
Osnovni podaci
Status	otvoren
Tip	crkva
Jurisdikcija	Srpska pravoslavna crkva
Eparhija	Eparhija zvorničko-tuzlanska
Osnivanje	1882. god. (1882)
Posvećen	Bogorodici
Arhitektura
Stil	Neoklasicizam
Nivo značaja	Nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine
Lokacija
Mesto	Tuzla
Država	Bosna i Hercegovina
Koordinate	44° 32′ 16.387″ N 18° 40′ 48.198″ E
Saborni hram Uspenja Presvete Bogorodice Saborni hram Uspenja Presvete Bogorodice na karti Bosne i Hercegovine

Opšte informacije

Saborni hram Uspenja Presvete Bogorodice nalazi se u gradskoj zoni Tuzle, na početku dela grada pod nazivom Srpska Varoš u ulici Đorđa Mihajlovića, istočno od Gradskog parka u Tuzli. Prema konceptu, verski objekat pripada tipu jednobrodne građevine sa pripatom, naosim i oltarskim prostorom. Građevine je u neoklasicizmu, pravougaone je osnovne sa pet neovizantijskih kupola (četiri na flankiranim ugaonim pozicijama i petom centralnom iznad naosa), pokukružnom apsidom, prozorima postavljenim u jednom horizontalnom redu i zvonikom iznad ulaza u crkvu. Crkva je orijentisana u smeru istok-zapad pri čemu se glavni ulaz nalazi na zapadnoj, a apsida na istočnoj strani crkve.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH je na sednici održanoj od 3. do 9. jula 2007. godine donela odluku da se crkva proglasi za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Nacionalni spomenik čine crkva, zbirka od 21 ikone koje su sastavni deo ikonostasa, Hristov grob, veliko raspeće i dva trona.

Izgled crkve

Nekadašnji pomoćni ulazi crkve na sredini severnog odnosno južnog zida su nakon dogradnje polukružnih niša za paljenje sveća (nakon 1988) u funkcionalnom smislu promenjeni. U polukružnom zidu severne niše za paljenje sveća, pre spoja sa severnim lateralnim zidom crkve su postavljena vrata, preko kojih se može pristupiti prostoru naosa, dok u zidu južne apside za paljenje sveća ne postoje vrata.

S obzirom na činjenicu da se u spikacama tehničkih snimaka iz 1966. i 1985. godine ucrtana vrata na južnoj strani apside, a kojih danas nema na toj poziciji, pretpostavlja se da su i ova vrata zazidana nakon 1988. godine. Umesto vrata na spomenutoj poziciji, postavljena su nova vrata u zidu severno od glavne apside, kojima se direktno, iz spoljašnjeg prostora, može prići oltarskom prostoru.

Dužina crkve je oko 28,64 m, dok je širina 13,55 m. Visiona objekta od završetka krovnog venca je 12 m, od vrhova četiri bočne kupole 20,5 m, od vrha četiri centralne kupole iznosi 28 m, a od vrha zvonika 34, 5 m. Na svakoj od kupola nalazi se pozlaćeni metalni krst. Konstruktivni sistem crkve čine masivni zidovi, stupovi, lukovi, svodovi, a za izgradnju crkve korišćena je puna cigla. Debljina spoljašnjih zidova je 1,3 m, a debljina spoljašnjeg zapadnog zida i prizemnih zidova tornja je 0,95 m. Debljina zidova glavne kupole je oko 70 cm, a svi oni su malterisani sa unutrašnje i spoljašnje strane. Iznad središnjeg dela crkve nalazi se centralna kupola koja se oslanja na četiri luka, dva u poprečnom smeru i dva prislonjena na lateralne zidove crkve. Visina do temena prislonjenog luka od poda prizemlja crkve je oko 11,25 m.

Unutrašnji dijametar centralne kupole iznosi oko 8,10 m, a visina tambura je 4,30 m i na njemu se nalazi 16 polukružno zasvedenih prozora. Sa spoljašnje strane tambur centralne kupole ima presek pravilnog šesnaestouganika, dok tamburi četiri manje ugaone kupole sa spoljašnjih strana imaju presek pravilnog osmouganika. U tamburima spoljašnjih kupola je smešteno po 8 polukružno zasvedenih prozora. Crkva je natkrivena kosim viševodnim krovom, a sve krovne konture, sve kupole, apsida, krov na zvoniku i svi opšavi su pokriveni bakarnim limom, dok je krovna konstrukcija drvena. Zidne plohe lateralnih zidova, u potezu između flankiranih ugaonih završetaka crkve se završavaju profiliranim krovnim vencem koji ima niz arkada Polukružna apsida, koja se nalazi na istočnoj strani objekta, širine je oko 4,90 m, a duboka je 3,40 m. Apsida je prekrivena polukupolom, a visina apside do iznosi oko 16,50 m.

Prostor priprate je kolonadom masivnih stupova osmougaonog preseka odvojen od prostora naosa. U prostoru priprate, u njenom severnom delu je smešteno dvokrako stepenište, kojim se preko dvadeset prvog stepenika dolazi na horsku galeriju. Galerija se nalazi na prostoru čitavog zapadnog zida crkve, iznad priprate, na visini od cca 5,70 m od poda naosa crkve. Nepravilnog je oblika i njena širina iznosi oko 5,50 m. Sa galerije se kroz vrata postavljena u osovini zapadnog bočnog zida crkve, drvenim stepeništem pristupa u zvonik. Ugaoni završeci fasada naglašeni su jednostavno profiliranim pilastrima, koji su postavljeni čitavom visinom objekta, od sokla do krovnog venca. Pilastri izlaze iz ravni fasadnih zidova za oko 10 cm, a njihova širina iznosi oko 75 cm. Prozori su postavljeni u jednom horizontalnom pojasu. Izrađeni su od drveta, a njihove dimenzije iznose oko 1,10 X 3,50 m i imaju polukružne završetke. Prozori sa spošljanje strane imaju dekorirane rešetke od kovanog železa. Na zapadnom zidu objekta se nalazi glavni crkveni portal. Njegove dimenzije iznose 1,40 X 3,90 m. U portalu su postavljena masivna hrastova dvokrilna vrata sa polukružnim završetkom, a okvir portala je jednostavne profilacije. Levo i desno od zvonika, na ulaznoj strani objekta su postavljene poluapside pokrivene četvrtinom kalote kupole. Pod crkve je izrađen od brušenog tereca.

Zvonik je pravougaone osnove, čije dimenzije iznose oko 4,22 h 4,22 m. Debljina zidova zvonika iznosi oko 95 cm, a unutrašnji prostor, u kojem je smešteno drveno stepenište, ima dimenzije 2,15 h 2,15 m. Na vrhu zvonika je izrađen krov od drvene krovne konstrukcije. Tambur zvonika ima presek pravilnog osmougaonika, visok je 4,20 m. Na galeriji na kojoj su postavljena zvona, zvonik ima kvadratičnu tlocrtnu osnovu, a u svakoj stranici je postavljen otvor sa polukružnim završetkom, dimenzija 1,10 h 3,10 m. Zidovi crkve su ukrašeni različitom floralnom i geometrijskom ornamentikom u seko tehnici.

Ikonostas

Crkveni ikonostas rađen je u periodu od 1909 do 1910. godine. Drvorezbarstvo ikonostanse pregrade i pozlaćivanje rezbarije je izveo Vuković, Srbin iz Pešte. Ikone na ikonostasnoj pregradi je uradio slikar Marko Gregović iz Mostara. Na ikonostasu je predstavljeno dvadeset ikona i Carske dveri sa scenom Blagovesti. U crkvi se takođe nalazi Hristov grob pravougaone osnove, izrađen od drveta, Tron sa predstavom Svetog Save, na južnoj strani naosa crkve i Tron sa predstavom Svetog Lazara Srpskog na severnoj strani naosa.

Ikone su umetnute u masivni drveni ram koji zatvara oltarnu pregradu od naosa crkve. Ram je ukrašen plitkim arkadama čija unutrašnjost je obojena zlatnom i plavom bojom. Okviri umetnutih ikona, rađenih tehnikom ulja na platnu, su takođe obojeni zlatnom bojom.

Ikonostas se u kompozicionom pogledu može podeliti na tri horizontalne celine.

Na donjoj horizontalnoj celini, posmatranoj, smeštene su sledeće ikone (sa predstavama svetitelja):

• Sv. Nikolaj čudotvorac,
• Sv. Stefan,
• Presveta Bogorodica,
• Carske dveri sa predstavom Blagovesti,
• Hristos Pantokrator,
• Sv. arhanđel Mihailo i
• Sv. Jovan Preteča

Na drugoj horizontalnoj celini, nalaze se sledeće ikone:

Preobraženje Gospodnje,

• Uspenje Presvete Bogorodice,
• Rođenje Presvete Bogorodice,
• Tajna večera,
• Rođenje Hristovo,
• Uspenje Hristovo i
• Krštenje Hristovo

Na trećoj horizontalnoj celini, smeštene su ikone:

• Sv. car Konstantin i carica Jelena,
• Sv. apostoli Petar i Pavle,
• Sv. jevanđelisti Matej i Marko,
• Uznesenje Hristovo,
• Sv. jevanđelisti Luka i Jovan,
• Sv. Dimitrije i Georgije i
• Sv. Ćiril i Metodije

Na donjoj horizontalnoj celini, smeštene su sledeće ikone (sa predstavama svetitelja):

• Sv. Nikolaj čudotvorac,
• Sv. Stefan,
• Presveta Bogorodica,
• Carske dveri sa predstavom Blagovesti,
• Hristos Pantokrator,
• Sv. arhanđel Mihailo i
• Sv. Jovan Preteča

Na drugoj horizontalnoj celini, nalaze se ikone:

• Preobraženje Gospodnje,
• Uspenje Presvete Bogorodice,
• Rođenje Presvete Bogorodice,
• Tajna večera,
• Rođenje Hristovo,
• Uspenje Hristovo i
• Krštenje Hristovo

Na trećoj horizontalnoj celini, smeštene su sljedeće ikone:

• Sv. car Konstantin i carica Jelena,
• Sv. apostoli Petar i Pavle,
• Sv. jevanđelisti Matej i Marko,
• Uznesenje Hristovo,
• Sv. jevanđelisti Luka i Jovan,
• Sv. Dimitrije i Georgije i
• Sv. Ćiril i Metodije

Istorijat

Saborna crkva u Tuzli građen je u periodu od 1874. do 1882 . godine. Više godina je Crkvena opština tuzlanska skupljala novac za gradnju nove crkve; godine 1868, kada su u crkvenom odboru bili: Jovan Jovanović, Niko Petrić-Mihailović, Lazo Kaljalo-Đokić, Risto Jovanović-Horoščić, Živko Crnogorčević i Manojlo Blagojević, raspolagala je sa 4.000 dukata u zlatu, a u proleće 1874. godine raspolagala je sa 6.000 dukata u zlatu, kao i materijalom za gradnju. Od Sultana su dobili novčanu pomoć od 15.000 groševa. Plan za novu crkvu napravio je inženjer Anton Linardović (rodom iz Sinja), koji je bio zaposlen kod Okružne vlasti (Zvorničkog sandžaka) i ponajviše se bavio izgradnjom ulica. Za izradu plana za gradnju crkve inžinjeru Antonu Linardoviću je isplaćena nadoknada u iznosu od 15 dukata ćesarskih u zlatu. Posao izgradnje nove crkve poveren je Tasi Naumoviću iz Šapca, koji je doveo majstore predvođene neimarom Ristom Nedeljkovićem, Ohriđaninom, koji je neposredno rukovodio radovima. Bilo je prikupljeno 300.000 komada cigle i 250 tovara ugašenog kreča. Osim toga, crkveni odbornici su poduzimaču poslova, Tasi Naumoviću, dali 6.000 dukata u zlatu (isplaćenih u 12 sukcesivnih rata od po 500 dukata), kamen od stare zgrade crkve (Agatangelovog konaka), kao i sav ostali iskoristivi materijal. Stara crkva je bila srušena pre otpočinjanja radova na građenju nove, Saborne crkve. Tada je dogovorena izrada privremenog ikonostasa „od prostog tišleraja“. Ugovor o gradnji je bio overen kod šabačkog suda, a kao svedoci Tase Naumovića potpisani su braća Đoko i Stevo Topuzović.

Svečani čin osvećenja temelja nove crkve obavljen je 6. maja 1874. godine. Obavio ga je mitropolit Dionisije Petrović, u prisustvu mutesarifa Mustafa-paše i drugih zvanica. U jesen 1875. godine, pre nego što je neimar Risto uspeo dovršiti zidanje velike kupole pa prekinuti radove tokom zimskog perioda, došlo je do rušenja kupole. Godine 1875. zbog izbijanja ustanka u Hercegovini, gradnja crkve je prekinuta. Za vreme putovanja ro Bosni 1879. godine, Pavle Rovinski je zapisao da se pravoslavna crkva nalazila u izgradnji i da se služba vršila u maloj školi, a dao je i opis i varoši u Donjoj Tuzli.

Nakon završetka ustanka, Crkveni odbor se složio sa neimarom Ristom Nedeljkovićem da za iznos dnevnice od 10 forintinastavi gradnju. Pomoćnik Riste Nedeljkovića za iznos dnevnice od 5 forinti bio je Italijan Leopold Zafani. Stručni nadzor nad radovima su vršili vojni inženjeri. Car Franc Jozef priložio je za izgradnju 600 forinti. U avgustu 1882. godine, crkva je dovršena i posvećena Uspenju Presvete Bogorodice, dok je jedan paraklis, uz oltar, posvećen Svetom Savi, a čin osvećenja je predvodio mitropolit Dionisije Ilijević.

Prva obnova Saborne crkve izvršena je 1909/1910. godine. Osvećenje novog ikonostasa obavljeno je u maju 1910. godine. Pre liturgije, crkvu je osvetio dabrobosanski mitropolit Evgenije Letica, koji je zatim na liturgiji, uz sasluženje mitropolita zahumsko-hercegovačkog Petra Zimonjića i mitropolita banjalučkog Vasilija Popovića, hirotonisao Ilariona Radonića za mitropolita zvorničko-tuzlanskog. Druga obnova crkve je izvršena 1925. godine, a na Veliku Gospojinu, 15. avgusta 1925. godine, crkvu je osvetio patrijarh Dimitrije Pavlović, dok su naredne obnove izvršene 1968. godine, kao i devedesetih godina 20. veka.

Hram je oštećen tokom Rata u Bosni i Hercegovini. U noći između 17. i 18. oktobra 2008. godine crkva je oskrnavljena tako što su nepoznata lica na njoj napisali „Četnici” i nacrtali polumesec sa zvezdom.

Galerija

• 
• 
• 
• 
• 

• 
• 
• 
• 

Literatura

• Benković, Ambrozije: Tuzlansko područje negda i sada, s posebnim obzirom na vjerske prilike (opus posthumum), Županja, Đakovo , 1971.
• Handžić, Adem: Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, “Svjetlost”, Sarajevo, 1975.
• Srpska pravoslavna eparhija zvorničko-tuzlanska, Šematizam, Tuzla, 1977.
• Dušan Kašić, Saborna crkva Uspenja Presvete Bogorodice u Tuzli, Tuzla, 1982.
• Hadžibegović, Iljas: Etnička struktura stanovništva Tuzle u vrijeme austrougarske vladavine (1878-1918), Prilozi Instituta za istoriju XXIII/24, Sarajevo, 1988, 131-147.
• Mutevelić, Šefkija: Tuzlanske historijske minijature, historijski zapisi o Tuzli i okolini od prahistorije do kraja osmanske vladavine, Arhiv Tuzlanskog kantona – Tuzla,

Spoljašnje veze

• Zvanični veb-sajt eparhije zvorničko-tuzlanske
• Saborni hram Uspenja Presvete Bogorodice na sajtu Jutjub