Sava Mrkalj

Sava Mrkalj (selo Sjeničak, Gornja Krajina, 1783 — Beč, 1833) bio je srpski učitelj, monah i filolog. Poznat je po tome što je 1810. godine napisao tada veoma aktuelnu knjižicu o srpskoj azbuci Salo debelog jera libo azbukoprotres, u kojoj se zalagao za reformu jezika i pravopisa. Ovo delo uticalo je i na Vuka Karadžića i njegovu reformu pisma.

Sava Mrkalj
Lični podaci
Datum rođenja	1783.
Mesto rođenja	Sjeničak, Habzburška monarhija
Datum smrti	1833.
Mesto smrti	Beč, Austrijsko carstvo

Biografija

Salo debelog jera libo azbukoprotres, Budim, 1810. godina

Sava Mrkalj je rođen 1783. godine u Gornjoj Krajini, u selu Lasinjskom Sjeničaku prvobanijske pukovnije gde je stekao prvu pismenost. Godine 1799. završio je školu u Plaškom i zatim postao srpski učitelj u Gospiću. Kasnije je otišao u Zagreb, u akademiju, pa onda i u Peštu, gde je slušao predavanja iz filozofije i matematike na univerzitetu, a titulisan je kao „svobodnih hudožestva i filosofije doktor." Bio je dobar znalac nemačkog, latinskog i francuskog jezika, a razumeo je i grčki i hebrejski, što je njegovom filološkom talentu bilo od velike koristi. Napadan je od službenih crkvenih krugova zbog svojih učenih pogleda, Sava je mislio da će ih umiriti ako se pokaluđeri, i zato se 1811. godine u manastiru Gomirju zaista i zakaluđerio i postao jerođakon Julijan. Gonjenja su se samo uvećavala i on je 1813. godine napustio manastir. Godine 1817. izdao je delo "Palinodija" u kome se odrekao svoje grafičko-ortografske reforme. Godine 1827. je izgubio mentalno zdravlje, pa je 1833. godine preminuo u bečkoj bolnici za duševne bolesti. U budimskom "Srpskom narodnom listu" 1837. godine objavljene su dve njegove pesme (jedna iz 1816), koje je sačuvao lekar dr Georgije Mušicki, sinovac pesnika vladike Lukijana.

Mrkaljev uticaj

Vuk Karadžić u „Pismenici Serbskoga jezika“ 1814. godine je zapisao: „...imajući za namjerenje uspjeh Serbskog Knjižestva ne mogu druge Azbuke upotrebiti nego Merkailevu, jerbo za Serbski jezik lakša i čistija ne može biti od ove.“

O Mrkaljevom delu

Sava Mrkalj je 1810. godine objavio u Budimu svoju raspravu, pod naslovom: "Salo debeloga era libo Azbukoprotres". Pokušao je da "pretrese" azbuku kojom su se služili onovremeni Srbi i da da neke principe. On je izneo čuveno načelo srpskog jezika: Piši kako što govoriš.

Mr Vlado Đukanović

Savi Mrkalju trebalo bi da pripadne slava što je definisao fonološki sistem našeg jezika, reformisao azbuku i predložio da ce u srpski jezik uvede načelo «piši kao što rovoriš». Vuku Karadžiću trebalo bi da pripadne slava što je doradio dizajn šest slova, što je prvi primenio tako reformisanu ćirilicu i fonološko pravopisno načelo i što se čitavog života žestoko borio za njih, ne dočekavši konačnu pobedu koja je stigla tek 1868. godine, četiri godine posle njegove smrti, 58 godina posle Savinog Sala debeloga jera i 50 godina posle Vukovog Srpskog rječnika. Sava Mrkalj je bio genije, doduše nepriznati, kako to s genijima počesto biva, a Vuk je bio maestralni pragmatičar koji je shvatio značaj Mrkaljevor dela i koji je umeo da ga, uz nekoliko intervencija, privede konačnoj nameni, prihvativši ga kasnije kao svoje delo. Vuku smo se, reklo bi se, odužili. Savi ćemo se, valjda, odužiti. Ako ni zbog čega drugoga, ono da bismo stvari postavili na svoje mesto, sada kada znamo gde im je mesto.

Istorijske i društvene prilike u periodu Savinog rođenja

Sava je rođen u Lasinjskom Sjeničaku, na Kordunu, u Vojnoj Krajini. Odatle je Habzburška monarhija regrutovala najjeftiniju vojsku svog vremena. Nisu postojale škole sem poneka osnovna - klirička. U to vreme se u Evropi razvija raznolika društvena i filozofska misao i raznovrsne umetnosti. To je vreme kada su u Evropi delovali Monteskje, Ruso, Volter, Didro, čuveni francuski prosvetitelji. U Engleskoj se razvija filozofski racionalizam, čiji su predstavnici; Džon Lok, Dejvid Hjum, Frensis Bekon. Javljaju se protestantski racionalizam gde se ističu Lajbnic, Spinoza, Dekart i nemački klasični idealizam koji zastupaju Kant, Šeling, Fihte, Hegel.

Srbi su čuvali svoje ime i identitet uz pomoć SPC-e. Crkva se oslanjala na Rusiju, tada jedinu slovensku nezavisnu državu, čiji je narod bio pravoslavne vere. Da bi se približila Rusiji, SPC je već u prvoj polovini 18. veka za svoj bogoslužbeni jezik prihvatila crkvenoslovenski jezik ruske redakcije koji je i danas u upotrebi u crkvenim obredima uporedo sa srpskim jezikom. Godine 1774. Rusija je Kučuk Kajnardžijskim mirom i zvanično postala zaštitnik pravoslavnih hrišćana na Balkanu.

U tom periodu delovala je srpska obrazovna i intelektualna elita. U njih se ubrajaju Jovan Rajić koji piše prvu istoriju Srba, Zaharije Stefanović Orfelin piše Plač Srbiji (1762) i Život Petra (1772) na ruskoslovenskom.

Godine 1790. održan je Temišvarski sabor na kom je za mitropolita izabran Stefan Stratimirović koji će na tom mestu ostati do 1836. godine. Dositej Obradović je 1783. godine objavio svoje delo Život i priključenija.

U takvim političkim, društvenim i istorijskim prilikama rodio se Sava Mrkalj. Savin otac Petar bio je „pučanin”, dok podataka o majci nema. Savin biograf navodi da je Sava rođen u pletari, u kojoj su zajedno boravili ljudi i stoka. Rođen je u bedi i siromaštvu, malešak, nejak i bledunjav. Bio je potišten i nesiguran i kao takav povlači se u sebe. Tako počinje njegovo osobenjaštvo. Sava je još u ranom detinjstvu svoju prednost u odnosu na vršnjake video na duhovnom i intelektualnom planu.

Školovanje

Osnovnu školu Sava je završio u Sjeničaku, a potom bogosloviju u Plaškom. Sava je još u osnovnoj školi primetio da deca uče časlovac tako što napamet bubaju slova i reči koje ne razumeju. „Strastiju tvojeju Hriste strastjej svobodihom sja i voskresenijem tvojim iz istljenija izbavihom sja. Gospodi slava tebje.” Uvideo je da niko ne govori tako. Sava navodi da; „Tako ne govori ni moj ćaća Petar, ni seoske babe Inđija, Marta i Julika, ne govore ni orači, ni žetelice, ni govedari”.

Nakon što je 1799. godine završio dvogodišnju Klirikalnu školu u Plaškom, postao je učitelj u „slavenoserbskoj” školi u Gospiću. Sava se ovde nije dugo zadržao. On se nije uklopio u školsku sredinu, nije našao zajednički jezik sa svojim učenicima. Naime, ti učenici su bili nekoliko godina stariji od Save, sve „bradonje” i „brkonje”, koji su bili sinovi oficira i trgovaca, pripadnici socijalno višeg sloja. Oni su podbadali Savu i dolazili u sukob sa njim. Takođe, nisu mogli da prate gradivo koje im je učitelj Sava izlagao, niti su se trudili da nešto nauče. Zbog toga je Sava odlučio da se povuče nakon dve godine učiteljevanja.

Sava je postao učenik zagrebačke Arhigimnazije 1803/4 godine. Iz svih predmeta je ocenjen ocenom eminens (odličan). Godine 1805/6 Sava je upisao filozofske studije na zagrebačkoj kraljevskoj Akademiji znanosti. Na kraju 1805. godine Sava polaže Tentamen publicum (javni ispit) iz logike, istorije filozofije i matematike, a 1806. godine iz arhitekture, hidrotehnike i metafizike. Od 102 slušaoca Sava je bio prvi u rangu iz matematike.

„On je plebeius, a oko sebe, u Zagrebu, ima kolege čiji su roditelji cives (purgeri), pa i plemići. Socijalne razlike su drastične, pa i antagonizmi u odnosima neizbježni.“

Na univerzitetu u Pešti Sava studira filozofiju i matematiku od 1807. do 1810. godine. Tu je sreo mlade srpske intelektualce, medicinare: Dimitrija Davidovića (1789 - 1838), Dimitrija Frušića (1790 - 1838), Luku Milovanova (1784 - 1828).

Susret dvojice srpskih jezičkih reformatora, Save Mrkalja i Vuka Karadžića dogodio se 1810. godine u poslastičarnici kod Stefana. Oni su se odmah zbližili i proučavali Ulog uma čelovječeskoga Pavla Solarića, koga Sava naziva „naš veliki Solarić”. To je period kada se budi nacionalna identitetska samosvest. Zarad stvaranja slobodne nacionalne države, potrebno je stvoriti duhovnu, jezičku i književnu podlogu uz pomoć školovanih ljudi. Tada je prvi učeni filolog među Srbima bio Sava Mrkalj. U takvim političkim okolnostima on piše i objavljuje Salo debeloga jera.

Salo debeloga jera libo azbukoprotres

Knjižica pod nazivom Salo debeloga jera libo azbukoprotres, štampana je „U Budimju gradu”, septembra 1810. godine. Ova brošura bila je malog obima i veličine 184 h 114 mm. Štampana je crkvenom ćirilicom i bila je izuzetno značajna za srpsku kulturu, jer je njen autor u njoj prvi put izvršio sveobuhvatnu reformu srpske ćirilice. Time je duboko ušao u definitivno rešenje pitanja reforme srpske ćirilice.

Matica srpska je početkom 2010. godine izdala ovu Mrkaljevu knjižicu čime je obeležila „200 - godišnjicu (1810—2010) izlaska iz štampe ovog znamenitog dela koje je u velikoj meri doprinelo Vukovom konačnom reformisanju srpske ćirilice u drugoj deceniji XIX veka”.

U ovoj knjizi od 18 strana Sava je napisao i neka svoja zapažanja. On je uvideo da deca ni nakon četiri godine čitanja iz časlovca ne mogu da nauče da čitaju, jer su im ti tekstovi bili potpuno nerazumljivi. Zapazio je i da u crkvenoj ćirilici ima daleko više znakova, tj. slova, nego glasova.

Sava je u svom delu postavio dva osnovna načela na kojima i danas počivaju naše pismo i jezik. To su načela: jedan glas jedno slovo i piši kao što govoriš. Mnogi misle da je ovo jezičko pravilo postavio Vuk, a on je jednostavno to preuzeo od Mrkalja. U Predisloviju izriče pohvalu Dositeju, koji debelo jer često ispušta. Za Solarića navodi da je „dika i milota serbska”. Sava ističe da je proučio delo čuvenog engleskog filozofa, rodonačelnika empirijske teorije spoznaje i začetnika filozofije jezika, Džona Loka (1632 - 1704).

Nemački filolog Johan Adelung (1732 - 1806) je 1790. godine proglasio načelo „Piši kako govoriš”. To načelo Sava je primenio na srpski pravopis, dok sam Adelung nije uspeo da ga primeni na nemački jezik. Mrkalj je u srpskom jeziku prebrojao glasove i izbrojao 29 (dž nije uzeo u obzir) i ćiriličke znakove (slova), i izbrojao ih je 41. Sava je odbacio višak koji je bio veliki. On je tvrdi znak jer smatrao najnepotrebnijim i posprdno ga je nazivao debelim.

Mrkalj je 25 glasova pokrio slovima, a za lj, nj, đ, ć je tražio digrame, ali je i to rešio tako što je dodao meki znak slovima l, n, t, d označavajući tako njihovu mekoću. Svoje delo Sava završava rečima: „Zato ot danas sve naše pravopisanije pod ovo dolazi načelo - piši kako govoriš”.

Pojava ove knjižice izazvala je lavinu komentara. U Beču, Pešti i Budimu, među malim naučnim srpskim krugovima Salo debeloga jera dočekano je sa oduševljenjem. Kopitar je ispitivao Vuka: „Ma ko je taj Mrkalj? Ja sam na ovih 18 stranica našao više jezičke filozofije nego u kakvoj debeloj gramatici“.

Godine 1814. Vuk Karadžić je napisao delo pod nazivom Pismenica serbskoga jezika po govoru prostoga naroda, čime je zaokružio Mrkaljevu reformu.

U predgovoru Pismenice, Vuk je između ostalog napisao:

„Ja sad ovde, imajući za namjerenje uspjeh serpskoga knjižestva, ne mogu druge azbuke upotrebiti nego Merkajilovu, jerbo za serpski jezik lakša i čistija ne može biti od ove. G. Merkajilo izabrao je iz slavenski pismena za serpski jezik sljedujuća: a, b, v, g, d, e, ž, z, i k, l, m, n o, p, r s, t, u, f, h, c, č, š, i tvrdo, koje Sava zvao debelo jer. A izostavio je serpskome jeziku nepotrebna...“

Mrkalj je dosta doprineo Vukovoj pravopisnoj reformi, idejama i praktičnim rešenjima. Sava je poslednje stranice svoga dela štampao svojom novom ćirilicom uz napomenu pod tekstom: „Dovde smo svakoako, a odavde novom azbukom pišemo”.

Kaluđer Julijan

Sava Mrkalj se zamonašio pod pritiskom Crkve. U dvadeset osmoj godini, taman kada je bio na korak do naučne slave, on se povlači i traži duševni mir u manastiru Gomirje. Ovaj svestrano nadaren čovek nije uspeo da se uklopi sa jedva pismenom bratijom, koja ga je zadirkivala i sa kojom je dolazio u fizički sukob. Josif Rajačić, arhimandrit gomirskog manastira i budući patrijarh srpski nije bio od pomoći Savi Mrkalju, kao ni Stratimirović, pa i Lukijan Mušicki. Oni nisu imali dovoljno razumevanja i hrišćanske ljubavi za obrazovanog i nadarenog Savu.

Danko Perić, publicista, navodi da je Stratimirović bio okrutan prema Mrkalju, a razlog tome bio je Mrkaljev udar na crkvenu ćirilicu i debelo jer. Perić ističe, da je Savu u manastir Gomirje prognao upravo Stratimirović, i da je od peštanske cenzure isposlovao da se Mrkaljeva dela ne štampaju. Nakon što se Sava zamonašio pojavljuje se Vukova Pismenica, za koju mu Kopitar savetuje da je preda Savi Mrkalju na pregled, ali Vuk mu odgovara „ali on je daleko”. Vuk nije znao gde se Sava nalazi. Mrkalj je morao da ustukne pred Stratimirovićem i Crkvenim ljudima i da se zamonaši.

Za definisanje fonološkog sistema našeg jezika, reformisanje azbuke i predloga o uvođenju načela „piši kao što govoriš” zaslužan je Sava Mrkalj. Vuk Karadžić je prvi primenio sve što je definisao Sava, i doradio dizajn šest slova. Za razliku od Mrkalja, Vuk se žestoko borio za reformu.

Mrkalj je ostao u gomirskom manastiru dve godine, do 1813. godine. U narednih 12 godina, Sava Mrkalj je bio učitelj, najpre u Boviću (1814), u Karlovcu (od 1816) i po Dalmaciji ( 1820 - 1822) u Dubrovniku. Bio je sekretar unijatskog vladike Benedikta Kraljevića u Šibeniku. Uprkos tome ostao je veran pravoslavlju. Držao je privatne časove latinskog u Karlovcu (1825. godine). Neko vreme je boravio u manastiru Svetog Đorća u Banatu. Zbog nasrtaja na izvesnog Milinkovića, učitelja crtanja, kome je predavao latinski, Mrkalj je dospeo u zatvor 1826. godine. Sava je Milinkovića ubo nožem, a taj napad je okarakterisan kao posledica Savine duševne bolesti. Nakon ovog nemilog događaja, Sava biva smešten u karlovačku bolnicu u kojoj je boravio od 1827. do 1829. godine. Krajem godine biva prebačen u bečku duševnu bolnicu.

Plinodij (hvalospev) Debelom jeru

Godine 1817. Mrkalj piše Palinodij debelom jeru. Iste godine, Sava piše Vuku i piše odu vladiki Lukijanu Mušickom, u nadi da će mu vladika omogućiti da se ponovo vrati u manastir. Vuku piše pismo iz Karlovca, naslovljeno sa „Prosvijećeni Gospodine, Meni predragi prijatelju“. Piše mu o izašlim knjigama, što bi značilo da je Sava i u odsustvu čitao i bio u toku. Takođe, Mrkalj se u ovom pismu osvrnuo i na knjigu Milovana Vidakovića i dao svoj kritički i negativan komentar.

Vuk je našao Mrkalja u Bečkoj duševnoj bolnici. Nakon prijateljske prepiske iz 1817. godine, nastupio je tajac. Godine 1833. Sava je u lošem stanju, i javlja se Vuku iz Bečke duševne bolnice, i oslovljava ga sa „Blagorodni, visoko-učeni visokopoštovani Gospodine“.

Piše mu: „Uvjeren budući da Vas ne mrzi razumjeti, kako se nalazim, pišem Vam iz postelje i javljam da mi je sada mnogo lakše: krv teškim i dugim stradanjem uznemirena već umiri se govoriti mogu i čujem boljma i nadam se da ću ovi dana iz postelje ustati moći, Vas prosim da mi dođete ba-rem još jednom ako više puta doći ne uzmožete. Darujete l` užasno bijednu i nevoljnu još koju knjigu, Bog će Vam, ako dje Bog jest, naplatiti. Razumijevase, Serbsku knjigu želim, a to jest koju ste Vi pisali“. U potpisu „Vaš preponizni i blagorodni Sava Mrkalj.“

Vuk ga posećuje, i pri njihovom susretu, Sava mu daje svoju sveščicu od desetak pesama, koje su sačuvane zahvaljujući Vuku, i koje predstavljaju dokaz o Savinoj pesničkoj nadarenosti. Petnaestak dana posle Vukove posete Sava je preminuo u duševnoj bolnici u Beču 1833. godine. Sava Mrkalj je uprkos svojim zaslugama ostao manje poznat i u senci Vukovog lika i dela.

Vidi još

• Srpsko kulturno društvo Sava Mrkalj

Literatura

• Aleksandar Mladenović, Dvestota godišnjica knjižice „Salo debeloga jera libo azbukoprotres” Save Mrkalja (1810—2010), Južnoslovenski filolog, LXVI, Beograd 2010.”
• Đorđe Rajković: Izabrani spisi - Biografije književnika, Matica srpska, Novi Sad, 1950.
• Mala enciklopedija Prosveta - Opšta Enciklopedija (M-Š). Izdavačko preduzeće „Prosveta“, Beograd 1959.
• Meša Selimović: Za i protiv Vuka, Beograd 1967.
• Gojko Nikoliš: Sava Mrkalj - povijest o jednom stradalniku, „Prosvjeta“, Zagreb 1980.
• Milan Moguš i Josip Vončina: "Salo debelog jera libo azbukoprotres" Save Mrkalja, JAZU i Skupština općine Karlovac, Zagreb 1983.
• Sava Mrkalj: Pesme i spisi, SKD „Sava Mrkalj“ Topusko, 1994. priredio Žarko Ružić.
• Vukosava Opačić - Lekić: Sava Mrkalj: život i djelo, „Matica srpska“, Novi Sad 1978.
• Miloš Okuka: "Salo debelog jera libo azbukopretres" Sava Mrkalj u starom i novom ruhu, „SKD Prosvjeta“, Zagreb 2010.
• Momčilo Subotić, Sava Mrkalj - Reformator srpske azbuke, Politička revija, 57, Beograd 2018.
• Na počecima srpske filologije, zbornik radova priredili Gordana Ilić Marković, Anna Kretschmer i Miloš Okuka, Frankfurt na Majni: Peter Lang Internationaler Verlag der Wissenschaften, 2012.
• Jovan Skerlić Istorija nove srpske književnosti, Beograd, 1914.
• Mile Mrkalj Sjeničak - kronika kordunaškog sela, Historijski arhiv Karlovac, 1980.

Spoljašnje veze

• Stranica Sava Mrkalj Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. januar 2018)
• Denbraunovska misterija Save Mrkalja („Politika“, 28. novembar 2010)
• O dve bečke adrese („Pres“, 9. april 2011) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. maj 2011)
• Mrkaljeva i Vukova reforma ćirilice („Politika“, 22. novembar 2015)
• Pre Vuka - Emisija RB1 o doprinosima Save Mrkalja
• Načelo „Piši kao što govoriš” krivo se pripisuje Vuku („Politika”, 23. april 2022)