Википедија

Slovaci

западнословенски народ

Slovaci su zapadnoslovenski narod, koji pretežno živi u Slovačkoj, gde čini oko 80,7% stanovništva. Slovaci su većim delom katoličke, a manjim delom protestantske i pravoslavne veroispovesti, a govore slovačkim jezikom, koji spada u slovensku grupu indoevropske porodice jezika.

Slovaci
Slováci
Ukupna populacija
5,5-6 miliona
Regioni sa značajnom populacijom
 Slovačka4.352.775[1]
 SAD797.764[2]
 Češka107.251[3]
 Kanada72.290[2]
 UK90.000[4]
 Srbija52.750[5]
 Mađarska29.647[6]
 Austrija28.612[7]
 Nemačka25.200
 Republika Srpska109 [8]
Jezici
Slovački
Religija
Većinom katolici 73%, protestanata 10,8%
Srodne etničke grupe
Sloveni (Zapadni Sloveni)
Slovakinje iz Kisača, Vojvodina, u narodnoj nošnji

Prema popisu iz 2011. godine, u Vojvodini živi 50.321 Slovaka, a slovački jezik je jedan od 6 službenih jezika ove pokrajine. Središte Slovaka u Vojvodini je Bački Petrovac.

Ime uredi

Ime Slovak je izvedeno od *Slověninъ, množina *Slověně, starog imena Slovena (Proglas, oko 863). Originalna osnova je sačuvana u svim slovačkim rečima osim imenice muškog roda; imenica ženskog roda je Slovenka, pridev je slovenský, jezik je slovenčina a država je Slovensko. Prvi pisani pridev slovenský (slovački) se pominje 1294. godine (ad parvam arborem nystra slowenski breza ubi est meta).[9]

Prvobitni naziv Slovaka Slověninъ/Slověně još je zabeležen u Presburškom latinsko-češkom rečniku (14. vek),[10] ali je pod uticajem češkog i poljskog (oko 1400.) promenjeno u slovački. Prvi pisani pomen novog oblika na teritoriji današnje Slovačke potiče iz Bardejova (1444, Nicoulaus Cossibor hauptman, Nicolaus Czech et Slowak, stipendiarii supremi). Pomeni u češkim izvorima su stariji (1375. i 1385.).[11] Promena nije vezana za etnogenezu Slovaka, već isključivo za lingvističke promene u zapadnoslovenskim jezicima. Reč Slovak je kasnije korišćena i kao zajednički naziv za sve Slovene u češkom, poljskom, a takođe i slovačkom zajedno sa drugim oblicima.[11]

Na mađarskom, slovački je Tot (pl: totok ), egzonim. Prvobitno se koristio za označavanje svih Slovena uključujući Slovence i Hrvate, ali je na kraju počeo da se odnosi prvenstveno na Slovake. Mnoga imena mesta u Mađarskoj, kao što su Tótszentgyörgy, Tótszentmárton, Tótkomlós i dalje nose to ime. Tot je uobičajeno mađarsko prezime.

Slovaci su se takođe istorijski različito nazivali Slovyenyn, Slowyenyny, Sclavus, Sclavi, Slavus, Slavi, Winde, Wende, ili Wenden. Poslednja tri termina su varijacije germanskog izraza Vendi, koji se istorijski koristio za označavanje svih Slovena koji žive u blizini germanskih naselja.

Etnogeneza uredi

Rani Sloveni su došli na teritoriju Slovačke u nekoliko talasa od 5. i 6. veka i bili su organizovani na plemenskom nivou. Originalna plemenska imena nisu poznata zbog nedostatka pisanih izvora pre njihove integracije u više političke jedinice. Slabljenje plemenske svesti verovatno su ubrzali Avari, koji nisu poštovali plemenske razlike na kontrolisanoj teritoriji i motivisali preostale Slovene da se udruže i sarađuju u njihovoj odbrani. U 7. veku, Sloveni (verovatno uključujući i neke slovačke pretke) su osnovali veći plemenski savez: Samovo carstvo. Bez obzira na Samovo carstvo, proces integracije se nastavio na drugim teritorijama različitim intenzitetom.[12]

Konačni pad Avarskog kaganata omogućio je da se pojave novi politički entiteti. Prva takva politička jedinica dokumentovana u pisanim izvorima je Njitranska kneževina, jedan od temelja kasnije zajedničke etničke svesti.[13] U ovoj fazi istorije još uvek nije moguće pretpostaviti zajednički identitet svih predaka Slovaka na susednim istočnim teritorijama, čak i ako su ga naseljavali blisko srodni Sloveni. Kneževina Nitra je postala deo Velike Moravske, zajedničke države Moravaca (češki preci su bili spojeni samo na nekoliko godina). Relativno kratko postojanje Velike Moravske sprečilo ju je da potisne razlike nastale njenim stvaranjem iz dve odvojene celine, pa stoga nije uspeo da se razvije zajednički „slovačko-moravski“ etnički identitet.[13] Rana politička integracija na teritoriji današnje Slovačke ogledala se, međutim, u jezičkoj integraciji. Dok su dijalekti ranih predaka Slovaka bili podeljeni na zapadnoslovenski (zapadna i istočna Slovačka) i nezapadnoslovenski (srednja Slovačka), između 8. i 9. veka oba dijalekta su se spojila, postavljajući tako temelje kasnijeg slovačkog jezika.

Deseti vek je prekretnica u slovačkoj etnogenezi.[14] Pad Velike Morave i dalje političke promene podržale su njihovo formiranje u posebnu naciju. U isto vreme, izumiranjem praslovenskog jezika, između 10. i 13. veka slovački je evoluirao u samostalan jezik (istovremeno sa drugim slovenskim jezicima). Rano postojanje Kraljevine Ugarske pozitivno je uticalo na razvoj zajedničke svesti i druženja među Slovenima u severnoj Ugarskoj, ne samo u granicama današnje Slovačke. [13] Jasna razlika između Slovaka i Mađara učinila je usvajanje određenog imena nepotrebnim, a Slovaci su sačuvali svoje originalno ime (na latinskom npr. Slavus ), koji je korišćen i u komunikaciji sa drugim slovenskim narodima (Polon, Boem, Ruten).[15] U političkom smislu, srednjovekovni Slovaci su bili deo multietničke političke nacije Natio Hungarica, zajedno sa Mađarima (ili tačnije Mađarima), Slavoncima, Nemcima, Rumunima i drugim etničkim grupama u Kraljevini Mađarskoj. Budući da se srednjovekovna politička nacija nije sastojala od običnih ljudi već od plemstva, članstvo u privilegovanoj klasi bilo je neophodno za sve ove narode (nobiles Hungary).[16]

Deseti vek je prekretnica u slovačkoj etnogenezi.[14] Pad Velike Morave i dalje političke promene podržale su njihovo formiranje u posebnu naciju. U isto vreme, izumiranjem praslovenskog jezika, između 10. i 13. veka slovački je evoluirao u samostalan jezik (istovremeno sa drugim slovenskim jezicima). Rano postojanje Kraljevine Ugarske pozitivno je uticalo na razvoj zajedničke svesti i druženja među Slovenima u severnoj Ugarskoj, ne samo u granicama današnje Slovačke. [13] Jasna razlika između Slovaka i Mađara učinila je usvajanje određenog imena nepotrebnim, a Slovaci su sačuvali svoje originalno ime (na latinskom npr. Slavus ), koji je korišćen i u komunikaciji sa drugim slovenskim narodima (Polon, Boem, Ruten).[15] U političkom smislu, srednjovekovni Slovaci su bili deo multietničke političke nacije Natio Hungarica, zajedno sa Mađarima (ili tačnije Mađarima), Slavoncima, Nemcima, Rumunima i drugim etničkim grupama u Kraljevini Mađarskoj. Budući da se srednjovekovna politička nacija nije sastojala od običnih ljudi već od plemstva, članstvo u privilegovanoj klasi bilo je neophodno za sve ove narode (nobiles Hungary).[16]

Godine 1876. mađarski lingvista Pal Hunfalvi objavio je teoriju o nedostatku kontinuiteta između Slovaka i Slovena pre dolaska Mađara. Hunfalvi je pokušao da dokaže da preci Slovaka nisu živeli na teritoriji današnje Slovačke pre dolaska starih Mađara (Mađara), već su Slovaci nastali kasnije od ostalih Slovena koji su u Kraljevinu Ugarsku došli iz susednih zemalja posle 13. veka.[17] Janoš Karačonji je pretpostavio da su centralna i severna Slovačka bile nenaseljene (1901) i u svom sledećem delu „Naše istorijsko pravo na teritorijalni integritet naše zemlje“ (1921) tvrdio je da su ostatak prvobitnih Slovena asimilirali Mađari i savremeni Slovaci su potomci doseljenika iz Gornje Moravske i Odre (gustina naseljenosti na ovim teritorijama je u to vreme bila premala i veliki broj kolonista koji dolaze sa ovih prostora nije bio moguć [17] ). Teoriju su tada zloupotrebili međuratni mađarski revizionisti, koji su doveli u pitanje kontinuitet, sa ciljem da podrže mađarske pretenzije na Slovačku. Godine 1982, kada su već bili dostupni bogati arheološki dokazi koji dokazuju suprotno,[18] sličnu teoriju objavio je mađarski istoričar Đerđ Đerfi.[18] Đerfi je prihvatio da manje grupe Slovena mogu ostati na teritoriji Slovačke, ali je naveo da je poreklo Slovaka u oskudnom naseljenju raznih slovenskih grupa ojačanih kasnijom kolonizacijom. Prema Ferencu Maku, srednjovekovni Moravci nisu preci Slovaka i većina slovačkog naroda vodi poreklo od kasnijih slovenskih došljaka.[19]

Suprotna teorija, podržavajući pretpostavljenu bivšu zajedničku prošlost češke i slovačke nacije, čime je takođe legitimisala stvaranje ujedinjene čehoslovačke nacije,[20] dobila je političku podršku u međuratnoj Čehoslovačkoj.[20] Kao i Karačonji, češki istoričar Vaclav Halupecki pretpostavio je da su severni i centralni delovi Slovačke ostali nenaseljeni do 13. veka, a da su jugozapadni deo naseljavali Česi. Ipak, 1946. godine Chaloupeckы je pretpostavio da je slovačka nacija nastala od susednih Slovena i da je nastala tek u 17. veku. Njegovu teoriju o nedostatku stanovništva u većem delu Slovačke prekrivenom šumama već je Daniel Rapant naučno opovrgnuo (npr. u O starý Liptov, 1934), a brojnim arheološkim nalazima je dokazano pogrešnom i odbačena od strane Čehoslovačke. histografija. Sa druge strane, međuratni slovački autonomaši, suprotstavljajući se etničkom čehoslovaštvu, datovali su postojanje slovačke nacije u doba Pribine (pokusi da se dokumentuje postojanje Slovaka u rano slovensko doba, tj. u doba Samoovog carstva, marginalni su i postoje izvan moderne mejnstrim slovačke istoriografije).

Nakon raspada Čehoslovačke 1993. godine, formiranje nezavisne Slovačke motivisalo je interesovanje za posebno slovački nacionalni identitet.[21] Jedan od odraza ovoga bilo je odbacivanje zajedničkog čehoslovačkog nacionalnog identiteta u korist čisto slovačkog.[21]

Istorija uredi

Prve poznate slovenske države na teritoriji današnje Slovačke bile su Samosvo carstvo i Njitranska kneževina, osnovane negde u 8. veku.

Velika Moravska (833 – ?907) je bila slovenska država u 9. i ranom 10. veku, čiji su tvorci bili preci Čeha i Slovaka.[22][23] U to vreme su se desili važni događaji, uključujući misiju vizantijskih monaha Ćirila i Metodija, razvoj glagoljice (rani oblik ćiriličnog pisma ) i upotrebu staroslovenskog kao službenog i književnog jezika. Njegovo formiranje i bogato kulturno nasleđe izazivaju nešto veće interesovanje od 19. veka.

Prvobitna teritorija koju su naseljavala slovenska plemena obuhvatala je ne samo današnju Slovačku, već i delove današnje Poljske, jugoistočne Moravske i približno celu severnu polovinu današnje Ugarske.[24]

 
Statua Svatopluka I

Teritorija današnje Slovačke bila je podeljena na dva dela između Kraljevine Ugarske (pod mađarskom vlašću postepeno od 907. do početka 14. veka) do Gornje Ugarske i Kraljevske Ugarske (pod Habzburgovcima od 1527. do 1848. godine (videti i Mađarsku revoluciju od 1848) do formiranja Čehoslovačke 1918.[25] Međutim, prema drugim istoričarima, od 895. do 902. godine ceo prostor današnje Slovačke ušao je u sastav Ugarske Kneževine u usponu, a vek kasnije postao je (bez gradacije) deo Kraljevine Ugarske.[26][27][28] Poseban entitet pod nazivom Nitransko pogranično vojvodstvo, postojao je u to vreme u okviru Kraljevine Mađarske. Ovo vojvodstvo je ukinuto 1107. godine. Teritorija koju su naseljavali Slovaci u današnjoj Ugarskoj postepeno se smanjivala.[29]

Kada je veći deo Mađarske osvojilo Osmansko carstvo 1541. godine (vidi Otomanska Mađarska), teritorija današnje Slovačke postala je novi centar smanjenog kraljevstva [30] koje je ostalo pod mađarskom, a kasnije i habzburškom vlašću, zvanično nazvanom Kraljevska Mađarska.[30] Neki Hrvati su se naselili oko i u današnjoj Bratislavi iz sličnih razloga. Takođe, mnogi Nemci su se naselili u Kraljevini Mađarskoj,[30] posebno u gradovima, kao kolonisti koji traže posao te kao rudarski stručnjaci od 13. do 15. veka. Jevreji i Cigani takođe su činili značajnu populaciju na teritoriji.[30] Tokom tog perioda, veći deo današnje Slovačke bio je deo habzburške vladavine, ali je Osmanlija vladala njenim južnim i jugoistočnim delovima.

Nakon što je Osmansko carstvo bilo prinuđeno da se povuče iz današnje Mađarske oko 1700. godine, hiljade Slovaka je postepeno naseljeno u depopulisanim delovima obnovljene Kraljevine Mađarske (današnja Mađarska, Rumunija, Srbija i Hrvatska) pod Marijom Terezijom, i to tako su nastale današnje slovačke enklave (poput Slovaka u Vojvodini, Slovaka u Mađarskoj) u ovim zemljama.

Posle Transilvanije, Gornja Ugarska (današnja Slovačka) je vekovima bila najnapredniji deo Kraljevine Ugarske, ali u 19. veku, kada je Budim / Pešta postala nova prestonica kraljevine, značaj teritorije, kao i pošto su ostali delovi u okviru Kraljevine pali, a mnogi Slovaci su osiromašili. Kao rezultat toga, stotine hiljada Slovaka emigriralo je u Severnu Ameriku, posebno krajem 19. i početkom 20. veka (između okvirno 1880–1910), ukupno najmanje 1,5 miliona emigranata.

Slovačka ima veoma bogatu narodnu kulturu. Deo slovačkih običaja i društvenih konvencija je zajednički sa običajima drugih naroda bivše Habzburške monarhije (Kraljevina Mađarska je bila u personalnoj uniji sa Habzburškom monarhijom od 1867. do 1918. godine).

Ljudi u Slovačkoj su veći deo 20. veka proveli u okviru Čehoslovačke, nove države formirane posle Prvog svetskog rata. U to vreme su se desile značajne reforme i industrijalizacija posle Drugog svetskog rata. Slovački je tokom ovog perioda bio pod jakim uticajem češkog.[31]

Kultura uredi

Umetnost Slovačke može se pratiti do srednjeg veka, kada su nastala neka od najvećih remek dela iz istorije zemlje. Značajne ličnosti iz ovog perioda su mnogi stari majstori, među njima i majstor Pavle od Levoča i majstor MS. Više savremene umetnosti može se videti u senci Kolomana Sokola,[32] Albina Brunovskog, Martina Benke,[33] Mikulaša Galande,[32] Ljudovita Fule.[32] Julius Koller i Stanislav Filko, u 21. veku Roman Ondak, Blažej Balaž. Najznačajniji slovački kompozitori su Eugen Suhon, Jan Ciker i Aleksandar Mojzes, u 21. veku Vladimir Godar i Peter Machajdik.

Najpoznatija slovačka imena se nesumnjivo mogu pripisati pronalasku i tehnologiji. Takvi ljudi su Jozef Murgaš, pronalazač bežične telegrafije; Jan Bahыl, Štefan Banič, pronalazač savremenog padobrana; Aurel Stodola, pronalazač bioničke ruke i pionir u termodinamici; i, u skorije vreme, Džon Dopjera, otac modernih akustičnih gudačkih instrumenata. Mađarski pronalazači Jozef Pecval i Stefan Jedlik rođeni su od slovačkih očeva.

Slovačka je poznata i po svojim polihistorima, među kojima su Pavol Jozef Šafarik, Matej Bel, Jan Kollar, i politički revolucionari, kao što su Milan Rastislav Štefanik i Aleksander Dubček.

Postojale su dve vodeće ličnosti koje su kodifikovale slovački jezik. Prvi je bio Anton Bernolak čiji je koncept bio zasnovan na dijalektu zapadne Slovačke (1787). To je bilo donošenje prvog nacionalnog standardnog jezika za Slovake. Drugi istaknuti čovek bio je Ludovit Štur. Njegovo formiranje slovačkog imalo je principe u dijalektu srednje Slovačke (1843).

Najpoznatiji slovački heroj bio je Juraj Janošik (slovački ekvivalent Robin Hudu). Istaknuti istraživač i diplomata Moric Benovscki, mađarski prepis Beniovszki takođe je bio Slovak.

Što se tiče sporta, Slovaci su verovatno najpoznatiji (u Severnoj Americi) po sportistima u hokeju na ledu, posebno Stanu Mikiti, Peteru Štastnom, Peteru Bondru, Žigmundu Palfiju, Marijanu Hosu i Zdenu Šaru. Zdeno Čara je tek drugi evropski kapiten u istoriji NHL- a koji je doveo svoj tim do osvajanja Stenli kupa, osvojivši ga sa Boston Bruinsima u sezoni 2010–11.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ The Slovak Spectator: Census: Fewer Hungarians, Catholics – and Slovaks, 5 Mar 2012 [1]
  2. ^ a b (2010 census)
  3. ^ „CIA.gov”. Arhivirano iz originala 28. 05. 2020. g. Pristupljeno 23. 10. 2014. 
  4. ^ Population by Country of Birth & Nationality, Apr 2009 to Mar 2010 (UK)
  5. ^ „Arhivirana kopija” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 08. 07. 2018. g. Pristupljeno 23. 10. 2014. 
  6. ^ „Hungarian census 2011” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 17. 07. 2019. g. Pristupljeno 23. 10. 2014. 
  7. ^ STATISTIK AUSTRIA - Bevölkerung nach Staatsangehörigkeit und Geburtsland
  8. ^ „Rezultati Popisa 2013, Etnička/nacionalna pripadnost, vjeroispovijest, maternji jezik”. Republički zavod za statistiku. Pristupljeno 23. 03. 2017. 
  9. ^ Uličný 1986, str. 102.
  10. ^ Uličný 1986, str. 101.
  11. ^ a b Marek 2011, str. 67.
  12. ^ Marsina 2013, str. 65.
  13. ^ a b v g Marsina 2013, str. 67.
  14. ^ a b Marsina 2009, str. 16.
  15. ^ a b Marsina 2013, str. 71.
  16. ^ a b Marek 2011, str. 13.
  17. ^ a b Marsina 2009, str. 18.
  18. ^ a b Marsina 2009, str. 19.
  19. ^ Ferenc, Makk, "És erővel elfoglalta egész Pannóniát Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. oktobar 2016)", In: Tiszatáj, 1996-10, p. 76
  20. ^ a b Marsina 1997, str. 17
  21. ^ a b W. Warhola, James (2005). „Changing Rule Between the Danube and the Tatras: A study of Political Culture in Independent Slovakia, 1993 – 2005” (PDF). The University of Maine. Orono, Maine, United States.: Midwest Political Science Association 2005 Annual National Conference, April 9, 2005. Arhivirano iz originala (PDF) 15. 9. 2012. g. Pristupljeno 2011-06-15. 
  22. ^ Ference Gregory Curtis.
  23. ^ Věd, Archeologický Ústav (Československá Akademie) (1964). The Great Moravia Exhibition: 1100 years of tradition of state and cultural life. 
  24. ^ A history of Eastern Europe: crisis and change, Robert Bideleux, Ian Jeffries
  25. ^ Eberhardt 2003, str. 105
  26. ^ Kristó, Gyula (1996).
  27. ^ „Histria 2001/03. – GYRFFY GYRGY: Honfoglals a Krpt-medencben”. Historia.hu. Arhivirano iz originala 26. 4. 2014. g. Pristupljeno 14. 11. 2014. 
  28. ^ Kristó, Gyula (1993).
  29. ^ Vauchez, André; Barrie Dobson, Richard; Lapidge, Michael (2000). Encyclopedia of the Middle Ages. 1. Routledge. str. 1363. ISBN 9781579582821. 
  30. ^ a b v g Eberhardt 2003, str. 104
  31. ^ Harlig, Jeffrey; Pléh, Csaba (11. 1. 1995). When East Met West: Sociolinguistics in the Former Socialist Bloc. Walter de Gruyter. ISBN 9783110145854. Pristupljeno 11. 1. 2018 — preko Google Books. 
  32. ^ a b v Marshall Cavendish Corporation (2009). „Slovakia; Cultural expression”. World and Its Peoples. 7. Marshall Cavendish. str. 993. ISBN 9780761478836. 
  33. ^ Mikuš 1977, str. 108

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Slovaci na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Словаци&oldid=25925451”