Topusko
Topusko je naseljeno mjesto i opština na granici Korduna i Banije, u Sisačko-moslavačkoj županiji, Republika Hrvatska. Nalazi se blizu bosanskohercegovačke granice. Do nove teritorijalne organizacije u Hrvatskoj, opština Topusko bila je u sastavu bivše opštine Vrginmost.
Topusko | |
|---|---|
 Banja u Topuskom | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Hrvatska |
| Županija | Sisačko-moslavačka |
| Opština | Topusko |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  945 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 17′ 43″ S; 15° 58′ 19″ I / 45.29530° S; 15.97183° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 126 m |
  Topusko Topusko na karti Hrvatske | |
 Topusko Topusko na karti Sisačko-moslavačke županije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 44415 Topusko |
| Pozivni broj | +385 44 |
| Registarska oznaka | SK |
| Veb-sajt | www |
Geografija uredi
Topusko je jedna od manjih opština u Hrvatskoj, sa površinom od 210 km². Nalazi se u predjelu srednjeg toka rijeke Gline, brežuljkastom kraju između Petrove gore na zapadu i nešto udaljenije Zrinske gore na jugoistoku. Putevima je povezano sa većim obližnjim mjestima: Glina (13 km), Petrinja (35 km), Sisak (47 km), Karlovac (55 km), Zagreb (preko Lasinje i Pisarovine 65 km). Od Topuskog nisu daleko ni Plitvička jezera (80 km).
U okolini Topuskog nalaze se i poznati izvori hladne pitke vode: vrelo Molinari, Benkovo i Jelačićevo vrelo. Posebno značajni, i po čemu je Topusko poznato, su termalni izvori. Postoje tri glavna i nekoliko manjih izvora vulkanskog su porijekla koji izbijaju na površinu iz dubine od otprilike 1.500 m.
Istorija uredi
U 4. i 5. vijeku nadiru Goti i Langobardi, u 6. vijeku Sloveni i Avari, a u 8. vijeku Franci. U 10. vijeku dolaze i Mađari. Godine 1097, u bici na Gvozdu umire Petar Svačić, po kome se danas zove Petrova gora. Ugarski kralj Andrija II početkom 13. vijeka daje cistercitima određene povlastice, i oni se nastanjuju u samostanu na mjestu gdje je danas perivoj Opatovina. Cisterciti su pod turskom prijetnjom otišli iz Topuskog, a kralj Ferdinand I prava opatije dodjeljuje 1558. zagrebačkim biskupima. Turci su ipak 1556. godine zauzeli imanje topuske opatije, a cistercitski samostan i crkvu razorili topovima. Predaja kaže da je po tom događaju Topusko dobilo naziv. Nakon Turaka, 1784. godine Topusko je došlo pod upravu Vojne krajine. Od samostana i opatije preostalo je jedino gotičko pročelje crkve visoko 23 m.
Početkom 19. vijeka Topusko je dio francuskih Ilirskih provincija, a nakon 1813. godine ponovo je u Vojnoj krajini. Tada počinje razvoj Topuskog kao kupališta, a jedan od najzaslužnijih ljudi u tom smislu bio je pukovnik Ivan Nestor. U 19. vijeku rade se mnoga naučna ispitivanja termalnih vrela. Njihov ljekovito dejstvo postaje sve poznatije, pa sve više uglednih i poznatih ljudi tog doba posjećuje toplice i one postaju pomodno sastajalište. Polovinom 19. veka tu su uređene mineralne toplice (termalna banja), a postojale su bistre, blatne i parne kupke. Temperatura vode je iznosila 30-46 °C.[1] Doktor Miler iz Topuskog je 1855. godine u Beču na stručnom skupu, čitao izveštaj o kvalitetu vode u Kupatilu Topuskom.[2] Banjska voda je služila za lečenje želuca i creva, kao i upale mišića i zglobova.[3] Kupatilski prihodi su licitirani krajem jula 1858. godine.[4] Slavni Vuk Karadžić je boravio tokom jula 1861. godine na lečenju u Topuskom.[5] Pozdravio ga je silan narod, u čije je ime govorio paroh topuski Bogdanović. Bakljadu je tokom noći organizovao kapetan Runjanin. Tako su Topuščani svečano i srdačno još dočekali samo bana Jelačića, svojevremeno.[6] Reklamirana je "Kupelj Topusko" 1871. godine kao "Hrvatski Gastajn", zbog sličnosti sa tom poznatijom stranom banjom. Banjski lekar dr Hinterberger[7] već je sastavio knjižicu o lekovitim svojstvima tople "blatne kupelji", koja se mogla nabaviti i u Beču. U mestu je 1871. godine pošta i brzojav kojim rukovodi Uroš Vurdelja. On je 1888. godine bio zakupac kupatila Topusko i organizator transporta za goste i posetioce, sa pokrivenim i otvorenim kočijama. Za vreme Kraljevine Jugoslavije to je bilo vojno lečilište i banovinsko lečilište, sa više hotela.
Topusko 1827. godine ima pravoslavnu parohiju, na kojoj službuje pop Marko Bogdanović, koji je paroh i namesnik.[8] Kapelan je bio 1870-1872. godine pop Petar Velebit, prenumerant srpskog štiva. Pop Petra je kao kapelan zamenio pop Mihailo Vujaklija (1873—1876). Topusko je 1893. godine imalo 3.059 pravoslavnih parohijana.[9] Bio je paroh u Topuskom 1905. godine pop Mile Popović.
Po ukidanju Vojne krajine (1881. godine), Topusko i okolica postaju dio banske Hrvatske. To je razdoblje intenzivnog razvoja lječilišta i turizma u Topuskom. Na samom početku 20. vijeka izgrađeni su vodovod i željeznica. Podižu se perivoji, među kojima su najpoznatiji perivoj Nikolino brdo i perivoj Opatovina. Mnogi botaničari i hroničari Topuskog su se neskrivenim oduševljenjem divili ljepoti krajolika i spokoju podneblja, ističući Opatovinu kao perivoj u podnožju Nikolina brda, ulicu lipa, brojne platane, egzotične vrste drveća (ginko biloba, sekvoje i dr).
Početkom 20. veka Topusko je varošica i pravoslavna parohija kojoj gravitiraju kao filijale sela: Staro Selo, Bjeljevina, Katinovac, Vorkapić, Mala Vranovina, Ponikvari i Građani. Tu živi 3822 pravoslavaca Srba u 600 domova. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano 1808. godine i od tad se vode i crkvene matice. Pravoslavni hram posvećen Rođenju Sv. Jovana Krstitelja građen je 1826. godine, čiji je templo oslikao 1862. godine Hakman.[10] Parohija je prve klase, ima parohijski dom i srpsko pravoslavno groblje. Predsednik crkvene opštine je Petar Vujaklija a paroh pop Mile Popović, rođen 1843. godine u Dubici.
Komunalna osnovna škola ima dva zdanja građena 1830. i 1877. godine. Sa decom rade učitelji Nikola Novaković i Kristina Kušević. Redovnu nastavu prati 196 đaka a poftornu (prazničnu) 36 muških.[11]
Maja 1904. godine tu je održan Kongres srpskih zemljoradničkih zadruga, u velikoj kupališnoj dvorani.
Tokom Drugog svjetskog rata hiljade Srba je poklano u okolini Topuskog. 25. juna 1941. godine ustaše su u Poljani kod Topuskog zapalile pet kuća, uhapsile 7 muškaraca i streljali ih u Topuskom.[12] U Topuskom je 8-9. maja 1944. godine održano treće zasjedanje ZAVNOH-a.
U ratu 90-ih Topusko je pretrpjelo velika razaranja. Nakon teških borbi u avgustu 1991. godine, Topusko kao većinsko srpsko mesto ulazi u sastav RSK. Mnoge poznate zgrade u mjestu, kao što su zgrada Vojnog lječilišta ili Blatne kupke sa zgradom lječilišne restauracije, su razorene. Kada je ukinuta RSK, Topusko je ušlo u sastav Hrvatske. Ranije Topusko nije bila zasebna opština već je pripadala tadašnjoj opštini Vrginmost (danas opština Gvozd). Tokom operacije Oluja mnogi Srbi su prognani iz Topuskog.
Stanovništvo uredi
Popis 2011. uredi
Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, u opštini Topusko živi 2.985 stanovnika, a od toga 945 u samom naselju Topusko.[13]
Popis 2001. uredi
Opština Topusko po popisu stanovništva iz 2001. godine broji 3.219 stanovnika, što je otprilike polovina prijeratnog broja. Prema etničkoj strukturi, zbog protjerivanja Srba i njihovog sprečavanja da se vrate većinsko stanovništvo su postali Hrvati (63,5%), a brojni su i dalje i Srbi (29,6%).
Samo naselje Topusko ima 798 stanovnika. U stvarnosti je taj broj nešto veći, jer je dosta mještana službeno prijavljeno kao stanovnici okolnih sela, u kojima još nije dovršena obnova. Prije rata, naselje Topusko imalo je 1.587 stanovnika, od kojih su većinu činili Srbi. Hrvati su činili 26,2%.
Popis 1991. uredi
Do nove teritorijalne organizacije u Hrvatskoj, opština Topusko nalazila se u sastavu bivše velike opštine Vrginmost. Nacionalni sastav opštine Topusko, po popisu iz 1991. godine je bio sledeći:
| godina popisa | ukupno | Srbi | Hrvati | Jugosloveni | ostali |
|---|---|---|---|---|---|
| 1991. | 6.824 | 4.144 (60,72%) | 2.251 (32,98%) | 151 (2,21%) | 278 (4,07%) |
Topusko (naseljeno mesto), nacionalni sastav, 1991. uredi
Na popisu stanovništva 1991. godine, naseljeno mesto Topusko je imalo 1.587 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:
Poznate ličnosti uredi
- Đuro Baić, narodni heroj, rođen u Pecki
- Đuro Brodarac, bivši sisačko-moslavački župan
- Džordž Vojnović, američki političar, porijeklom iz Topuskog [1]
- Tatjana Holjevac, predsjednica gradske skupštine Zagreba
- Džozef Šlezinger, izraelsko-američki biohemičar i biofizičar
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ "Starmali", Novi Sad 1888.
- ^ "Svetovid", Beč 1855.
- ^ "Pravda", Beograd 1934.
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1858.
- ^ "Politika", 6. avg. 1938
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1861.
- ^ "Zastava", Novi Sad 1871.
- ^ "Serbski letopis", Budim 1828. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1893.
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910.
- ^ Mata Kosovac, navedeno delo
- ^ Ustanak naroda Jugoslavije 1941, zbornik, knjiga prva, Vojnoizdavački zavod JNA "Vojno delo", Beograd, 1962, strana 489
- ^ Državni zavod za statistiku RH, Pristupljeno 27. 2. 2014.
Literatura uredi
- Dabić, Vojin S. (1984). Banska krajina (1688—1751): Prilog istoriji srpskog i hrvatskog naroda i krajiškog uređenja u Baniji. Beograd-Zagreb: Istorijski institut & Prosvjeta.
Literatura uredi
- Gelo, Jakov (1998). Narodnosni i vjerski sastav stanovništva Hrvatske, 1880-1991: po naseljima. Zagreb: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske. ISBN 978-953-6667-07-9.
