Википедија

Trg Marije Trandafil (Novi Sad)

трг у Новом Саду

Trg Marije Trandafil nalazi se u najstarijem delu Novog Sada. Trg počinje kao produžetak ulice Nikole Pašića, čiji je nakada bio deo i proteže se oko 210 m, do raskršća sa ulicom Jovana Subotića, odakle se u istom pravcu nastavlja Kisačka ulica.[1]

Trg Marije Trandafil
Trg Marije Trandafil
Bivša imenaŽitni tr
Trg kneginje Zorke
Trg Svetozara Markovića
Nazvana poMariji Trandafil
OdržavaGrad Novi Sad
Dužinaoko 110 m
LokacijaNovi Sad
Poštanski broj21000

Ime uredi

Trg od 2001. godine nosi ime Marije Trandafil, novosadske veleposednice i jedne od najvećih srpskih dobrotvorki.

Trg je prvobitno bio deo novosadske Velike čaršije (današnja Pašićeva ulica).[2] Kada je formiran kao trg, krajem 18. veka, prvo ime mu je bilo Žitni trg i ono se nije menjalo sve do 1927. godine, kada je nazvan Trg kneginje Zorke. Tokom okupacije u Drugog svetskog rata vraća se ime Žitni trg. Posle Drugog svetskog rata ime je promenjeno u Trg Svetozara Markovića, koje je nosio sve do 2001. godine, kada je dobio današnje ime. Svetozar Marković je jedno vreme živeo i delovao kao emigrant u Novom Sadu. Pored ostalog bio je aktivan i u Zadruzi Srba zanatlija, čije se sedište nalazilo na ovom trgu.[3]

Istorija uredi

Novi Sad je nastao na raskršću tri puta, koji su se sastajali na mestu gde se danas nalazi spomenik Jovanu Jovanoviću Zmaju ispred vladičanskog dvora. Od ovog raskršća ka zapadu, kroz Glavnu ulicu (današnja Zmaj Jovina) pružao se put ka Futogu i Kamenici, koji se na današnjem Trgu Slobode račvao u dva pravca. Od raskršća ka jugu, kroz današnju Dunavsku ulicu, išao je put ka Petrovaradinu i dalje ka Beogradu. Od raskršća ka severu, kroz današnju Pašićevu, ka Temerinu i dalje ka Budimpešti, od koga se kod nekadašnje kafane Tri kralja odvajao put za Kisač (današnja Kisačka ulica). Na sredini Zmaj Jovine ka severu odvajao se još jedan stari put ka Rumenci (današnja Miletićeva). Na najstarijem planu grada Novog Sada, izrađenom 1745. godine, neposredno pre dobijanja statusa Slobodnog kraljevskog grada, ovaj trg ne predstavlja posebnu celinu već je deo velike čaršije (današnja Pašićeva). Krajem 18. veka ovde je iz današnje Zmaj Jovine prebačena žitna pijaca i formiran je trg koji je dobio ime Žitni trg.

Kada je 1748. godine Novi Sad dobio privilegiju slobodnog kraljevskog grada, brzo se razvijao u naprednu varoš trgovaca, zanatlija i baštovana. Naročito je oživeo trgovački i robni promet, tako da je u gradu boravilo i kroz njega prolazilo mnogo stranih trgovaca. Na mestu dotadašnje Oberkapetanije podignut je han za smeštaj pugnika trgovaca, njihove robe i zaprega. Trgovci koji su U Novi Sad dolazili iz Turske i uopšte s balkanskih prostora, bili su obavezni da odsednu i neko vreme provedu u hanu, kao u nekoj vrsti karatina. 3bog toga su Novosađani ovu gostionicu i nazivali turski han. U to vreme jedan od mnogih rukavaca Dunava se sa istočne strane uvlačio u gradsku teritoriju, pa se hanu moglo priđi i manjim lađama, do pristaništa udaljenog 200 – 300 metara od hana (to pristanište bilo je negde na polovini današnje ulice Jovana Skerlića). Han je postojao celo stoleće - od 1748. do 1849. godine, kada je porušen i spaljen tokom bombardovanja grada 1849.[4] godine tokom Bune. Tokom ovog bombardovanja, u velikom požaru koji je izbio, ceo grad se pretvorio u buktinju.[5] Od 2812 zgrada, koliko ih je tada bilo u varoši, ostalo je čitavih samo 808. Posle ovog događaja došlo je do velike obnove grada, zahvaljujući zajmu koji je odobren u Beču. U Novi Sad su stigli baumajsteri (zidarski majstori) iz čitave Habzburške monarhije i po obavljenom poslu su napustili grad. Oni su podigli i obnovili veliki broj objekata u samom centru grada, koji su zamenile prvobitne, uglavnom skromne kuće sa doksatima i drvenim stepeništem u orijentalnom stilu. Od nekada skromnog poluorijentalnog mesta Novi Sad je postao manja srednjeevropska varoš. Njihov posao nastavili su domaći graditelji, pa je u drugoj polovini 19. veka u Novom sadu izgrađen veliki broj objekata.[6]

Međutim i posle rušenja hana mestu na kogem se nalazio i dalje je pridavan značaj, pa je ustupano samo na privremenu upotrebu. Bilo je raznih ideja za šta bi trebalo iskoristiti ovaj prostor na duže vreme. Posle Revolucije i rušenja grada predstojalo je podizane nove Gradeke kuće. Prema zamisli Svetozara Miletića, koji je u periodu 1871/72. godine bio gradonačelnik Novog Sada, na mestu gde se nekada nalazio han trebalo je podići novu Gradsku kuću. U prilog toj ideji išla je i veličina placaa. Tome bi sledilo fermiranje centralnog gradskog trga i podiэanje još niza reprezentativnih zgrada, međy kojima i centralne gradske osnovne škole. Ovoj Miletihevoj zamisli suprotstavljena je druga - da se centralni trg oblikuje ispred katoličke crkve. Ova druta koncepcija je usvojena i realizovana na prelazu iz 19. u 20. vek gradnjom nove katoličke crkve, nove Gradske kuće preko puta od nje i još nekoliko drugih građevina. To mesto, današnji trg Slobode, ima i danas funkciju centralnog gradskog trga. Od Miletićeve zamisli realizovana je samo gradnja škole - Srpske osnovne škole, ali je na Žitnom trgu u periodu od polovine 19. do prvih decenija 20. veka izgrađeno više objekata. Godine 1874. u porti Nikolajevske crkve izgrađena je zgrada Srpske osnovne škole u kojoj se danas nalazi Srednja škola „Svetozar Miletić”. Preko puta škole, na mestu na kome se nalazio turski han, 1912. godine izgrađena je zgrada Zavoda Marije Trandafil za srpsku pravoslavnu siročad u Novom Sadu, u kojoj se danas nalazi Matica srpska.[3]

Od kraja 19. veka na trgu se nalazilo i sedište Zadruge Srba zanatlija. U početku u zgradi Platonove štamparije, a od 1938. u novoizgrađenoj zgradi Zanatskog doma koja se i danas nalazi na istom mestu.[7] Ova zgrada je danas sedište Udruženja samostalnih zanatlija Novi Sad.[8]

Preko Trga Marije Trandafil je u periodu od 30. septembra 1911. do 30. septembra 1958. godine saobraćao tramvaj. Kroz trg je prolazila linija broj 1, poznata kao Bela linija, koja je saobraćala od banje i bolnice duž Futoške ulice, Jevrejske, Zmaj Jovine pored Vladičanskog dvora i zatim Pašićevom i Temerinskom do kanala, gde je bio kraj linije.[2]

Na Trgu Marije Trandafil uredi

Trg Marije Trandafil 1 uredi

 
Srednja škola „Svetozar Miletić”

Na broju 1 nalazi se zgrada Srpske osnovne škole, poznatije ka Miletićeva osnovna škola. Izgrađena je u porti Nikolajevske crkve, na osnovu projekta Đerđa Molnara, „troškom varoške opštine“ po odluci Glavne skupštine Magistrata iz 1869. godine. Zgrada je građena u stilu klasicizma, sa osnovom u obliku ćiriličnog slova „Š“.[2] Danas se u ovoj zgradi nalazi srednja škola „Svetozar Miletić”.[a][9]

Glavni članak: Srednja škola „Svetozar Miletić” u Novom Sadu
 
Nikolajevska crkva sa zgradom škole u pozadini

Nikolajevska crkva, odnosno Crkva prenosa moštiju Svetog Nikole, je najstariji pravoslavni hram u Novom Sadu. Zna se da je osvećena 1730. i da su njeni ktitori bili braća Nedeljko i Stojić Bogdanović, koji su je izgradili kao porodičnu grobnicu. Crkva je, kao i mnoge druge građevine u Novom Sadu, porušena u Buni 1849. godine. Obnovu, završenu 1862. finansirali su veliki dobrotvori Marija i Jovan Trandafil iz fonda koju su za tu namenu i osnovali. Severno od ove crkve nalazila se prvobitna drvena Crkva, izgrađena verovatno odmah posle Velike Seobe 1692.

Nikolajevska crkva je barokna građevina manjih dimenzija na kojoj se ističu zvonik nad zapadnim pročeljem i kupola iznad centralnog dela naosa. Zvonik je dozidan posle izgradnje crke, a kube, karakterističnog izgleda za ruske crkve, vezuje se za pomoć koja je iz Rusije dobijena 1852. za novosadske crkve stradale u bombardovanju. Sa ulice se crkva teško uočava, jer je porta oivičena okolnim zgradama. Ikonostas je oslikao novosadski slikar Pavle Simić (1818-1876). Njegov rad u okviru crkvenog slikarstva se dovodi u vezu sa nazarenskim slikarstvom sa kojim se verovatno upoznao tokom studija slikarstva na Akademiji u Beču. U crkvi su sahranjeni dobrotvori Marija i Jovan Trandafil i njihova rano preminula deca Kosta i Sofija.

Zanimljivo je da su u njoj 1913. godine kršteni sinovi Alberta Ajnštajna i Mileve Marić. Na spoljnom zidu crkve, na jednoj nadgrobnoj ploči, nalazi se najstariji zapis reči Novi Sad na srpskom jeziku.[10][11]

Glavni članak: Nikolajevska crkva u Novom Sadu
 
Ugao zgrade Matice srpske, na mestu gde se ulica Matice srpske uliva u Trg

Preko puta škole, na raskrsnici sa ulicom Matice srpske, nalazi se zdanje Matice srpske, zadužbina dobrotvorke Marije Trandafil. Ovo je njena najveća zadužbina, izgrađena 1912. godine kao Zavod za izdržavanje sirote i siromašne dece u Novom Sadu,[12] odnosno "Zavedenije Marije Trandafil za srpsku pravoslavnu siročad", o kome je trebalo da se stara Matica srpska, a u slučaju njenog preseljenja ili ukidanja, pravoslavna opština u Novom Sadu.[13] Godine 1928. sirotište je izmešteno, a u zgradu se uselila Matica Srpska.

Po svojoj nekadašnjoj i sadašnjoj nameni, kompoziciji, oblikovanju i poziciji zgrada ima značajnu kulturno-istorijsku i arhitektonsko-urbanističku vrednost. To je jednospratni objekat sa dugačkim krilima duž dve ulice. Ima zasečen ugao sa erkerom na spratu i nešto povučenijom kupolom. Fasada je rađena u stilu poznog istoricizma.[14] Zgrada odiše klasičnom jednostavnošću, monumentalnošću i harmonijom volumena i detalja, što je sve proizašlo iz odličnog primenjivanja zakonitosti proporcije i simetrije. Na fasadi je izražena antička arhitektonska plastika - timpanoni, dekoracija venca, natprozorni lukovi. Zgradu je projektovao čuveni novosadski arhitekta Momčilo Tapavica.[15]

Glavni članci: Zgrada Matice srpske u Novom Sadu i Marija Trandafil § Zadužbine
 
Palata na Trgu

Trg Marije Trandafil 12 uredi

Na broju 12 nalazi se građevina koja predstavlja jedan od najvrednijih primera mađarske secesije na prostoru Novog Sada. Izgrađena je 1909. godine kao stambena palata. Projektovao ju je poznati novosadski arhitekta Lipot Baumhorn. Projektovana je kao zatvoreni, pravougaoni, jedinstveni korpus sa zatvorenim unutrašnjim dvorištem - atrijumom u sredini. Stil je dosledno primenjen do najsitnijih detalja kako u eksterijeru, tako i u enterijeru. Objekat je do danas sačuvan u izvornom obliku. Glavna fasada nosi sve odlike mađarske secesije, a završna obrada je izvedena u različitim materijalima: ružičastom kamenu, fasadnoj opeci, malteru i štuko plastici. Na balkonima se nalaze gvozdene ograde. U duhu secesije izvedena je i stolarija sa dekorativnim ornamentima na krilima frontalne kapije. Centralna zona fasade naglašena je ovom kapijom i obličastim erkerom iznad nje. Sa leve i desne strane nalaze se plitki rizaliti koji odgovaraju bočnim dvorišnim krilima. Objekat je nadvišen visokim, dekorativno obrađenim nadzitkom na kojem su otvoreni tavanski prozori u vidu okulusa.[16]

Glavni članak: Palata na trgu Marije Trandafil

Trg Marije Trandafil 14 uredi

 
Zgrada Zanatskog doma

Krajem 18. veka novosadske zanatlije, udružene u cehove, činile su jak i ugledan stalež. Njihovim težnjama za ograničenjem broja članova cehova monarhija se suprotstavljala uvođenjem olakšica za školovanje zanatlija i sticanje majstorskih prava, čime je država omogućavala povećanje broja zanatlija, jačanje konkurencije i obaranje cena. Svaki ceh funkcionisao je po unapred usvojenim pravilima, koja su uređivala i privatni život zanatlija, posebno njihove religiozne obaveze. Novosadski magistrat je 1770. godine napravio prvi zvaničan popis zanatlija, koji je osim vrste zanata kojima se bave obuhvatao i njihovu versku pripadnost. Prema popisu stanovništva iz 1772. godine u Novom Sadu je bilo 228 zanatlija pravoslavne i 137 katoličke veroispovesti. Iako su katolički cehovi uživali znatno veće privilegije, zanatstvom su se pretežno bavili pravoslavci.[b] Nakon transformacije cehova prema verskoj pripadnosti usledila je transformacija cehovskih u zanatska udruženja. U tom periodu formirana su dva udruženja - srpsko (Zadruga Srba zanatlija) i mađarsko (Az ujvidéki i iparegyesűlet). Sedište srpskih zanatlija bilo je u zgradi Platonove štamparije koja se i tada nalazila na ovom trgu.

Na istom trgu danas se nalazi zgrada Zanatskog doma, podignuta 1938. godine za potrebe udruženja zanatlija po projektu Stevana Fajsta[v]. Ovo je impozantna jednospratna zgrada. Svedena, modernistička fasada oplemenjena je krupnim natpisom i reljefom majstora kovača sa šegrtom, izvedenim na krovnom nadzitku. U horizontalnom polju masivnog okvira, kojim je naglašen centralno postavljen portal, aplicirani su simboli četiri zanata. U ajnfortu se nalazi ploča sa imenima najzaslužnijih članova novosadske zanatlijske organizacije.[18] Između ostalih tu su i imena Gedeona Dunđerskog, Svetozara Miletića, Jovana Jovanovića Zmaja, Marija Trandafil, Đoke Dunđerskog drugih. Ploča je posle Drugog svetskog rata uklonjena iz Zanatskog doma, ali je sačuvana u Muzeju grada Novog Sada. Udruženje ju je ponovo postavilo u Zanatski dom 1995. godine.

U velikoj sali na spratu su pre Drugog svetskog rata održavane priredbe Zanatlijskog pevačkog društva „Neven”, kao i balovi. Dom je bio stecište zanatlija, naročito pomoćnika i učenika, a posle rata bio je poznat kao mesto održavanja popularnih igranki.[8]

Glavni članak: Zanatski dom (Novi Sad)

Vidi još uredi

Napomene uredi

  1. ^ Škola se nalazi u dva objekta: „velika” škola u ulici Narodnih heroja 7 i „mala” škola na Trgu Marije Trandafil
  2. ^ Srbi su bili uglavnom ćurčije, kujundžije, čizmari (obućari koji izrađuju čizme), kapamdžije (ženski krojači), kazandžije, opančari, sapundžije, kabaničari (zanatlije koji prave kabanice). Zanatlije obe veroispovesti bile su podjednako zastupljene u voskarskom, mesarskom, drvodeljskom, zidarskom, ribarskom, užarskom, tkačkom i berberskom zanatu. Isključivo su Nemci bili staklari, bačvari, krojači, bravari, kolari, stolari, pivari, cipelari, a Hrvati gombari (zanatlije koji prave gombe, ukrase od konca i gajtana, dugmad - mađ. gomb).
  3. ^ Jovan Maca i Stevan Fajst (Stevan Fiest) bili su graditelji koji nisu bili diplomirani inženjeri, ali su ipak bili angažovani na važnim projektima. Ta dvojica ovlašćenih graditelja, projektanata i građevinskih preduzimača koji su zajedno vodili „Arhitektonski i tehnički biro“, zajedno su radili industrijske objekte i zgrade u širem centru grada. Jovan Maca je od 1929. projektovao zgrade na Velikom Limanu, Detelinari, Futoškom putu, Rotkvariji. Stevan Fajst je autor mnogobrojnih objekata u centru grada.[17]

Reference uredi

  1. ^ „Ulica Trg Marije Trandafil, Novi Sad, Južno-Bački okrug”. PlanPlus. Pristupljeno 7. 12. 2021. 
  2. ^ a b v „O TRGU MARIJE TRANDAFIL”. NS Priče. 28. 12. 2020. Pristupljeno 4. 12. 2021. 
  3. ^ a b „NEGDAŠNjI ĆURČIJSKI SOKAK I ŽITNI TRG”. Udruženje preduzetnika Novi Sad. Pristupljeno 9. 12. 2021. 
  4. ^ Đurđev, Petar. „BOMBARDOVANjE NOVOG SADA 1849. GODINE”. Centar za društvenu stabilnost. Pristupljeno 20. 11. 2021. 
  5. ^ Knežev, Zoran (5. 10. 2015). „Kafana "Kod kamile": Tu se kritikuju književna dela, tu se pretresa svetska politika”. Moj Novi Sad. Pristupljeno 20. 11. 2021. 
  6. ^ Dragosavljević Savin, Ljiljana. „Ko je gradio Novi Sad?”. VISIT NS. Arhivirano iz originala 03. 12. 2021. g. Pristupljeno 3. 12. 2021. 
  7. ^ Tufegdžić 2018, str. 110.
  8. ^ a b „ZANATSKI DOM”. Zvanični veb-sajt. Udruženja samostalnih zanatlija Novi Sad. Pristupljeno 9. 12. 2021. 
  9. ^ „Kako do nas?”. Zvanični veb-sajt. Srednja škola "Svetozar Miletić", Novi Sad. Pristupljeno 8. 12. 2021. 
  10. ^ Glišić, Nenad. „NIKOLAJEVSKA CRKVA u Novom Sadu”. Informativni portal SPC Holandija. Pristupljeno 9. 12. 2021. 
  11. ^ „Srpska pravoslavna Crkva prenosa moštiju Sv. Nikole – Nikolajevska crkva”. Turistička organizacija Grada Novog Sada. Pristupljeno 9. 12. 2021. 
  12. ^ Stojaković 2001, str. 76.
  13. ^ Eraković 2005, str. 33.
  14. ^ „Zgrada sedišta Matice srpske u Novom Sadu”. Zvanični veb-sajt. Zavod za zaštiti spomenika kulture grada Novog Sada. Pristupljeno 7. 12. 2021. 
  15. ^ „Dekorativno osvetljenje zgrade Matice srpske u Novom Sadu - Projekat kompanije "Philips"”. eKapija. 4. 5. 2011. Pristupljeno 7. 12. 2021. 
  16. ^ Sladić 2018, str. 94.
  17. ^ Vuković, Valentina (2021). „Ovlašćeni novosadski graditelji između dva svetska rata”. Arhitektura i vizuelne umetnosti u jugoslovenskom kontekstu: 1918–1941. Beograd: Filozofski fakultet, Institut za istoriju umetnosti. str. 80—86. Arhivirano iz originala 09. 12. 2021. g. Pristupljeno 9. 12. 2021. 
  18. ^ Tufegdžić 2018, str. 109-110.

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Trg Marije Trandafil na Vikimedijinoj ostavi.


Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Трг_Марије_Трандафил_(Нови_Сад)&oldid=27393032”