Jovan Sterija Popović

српски књижевник

Jovan Sterija Popović (Vršac, 13. januar 1806 — Vršac, 10. mart 1856) bio je srpski dramski pisac, profesor, pravnik, filozof i pedagog. Najveći deo života je bio građanin Austrijskog carstva, a u Kneževini Srbiji je proveo osam godina. Steriju su njegovi savremenici prepoznali kao jednog od vodećih srpskih intelektualaca. Danas, Jovan Sterija Popović važi za jednog od najboljih dramskih pisaca u srpskoj književnosti.[1][2]

Jovan Sterija Popović
Jovan Sterija Popović, rad Jovana Popovića
Lični podaci
Datum rođenja(1806-01-13)13. januar 1806.
Mesto rođenjaVršac, Austrijsko carstvo
Datum smrti10. mart 1856.(1856-03-10) (50 god.)
Mesto smrtiVršac, Austrijsko carstvo
Zanimanjedramski pisac, pravnik, profesor
Porodica
RoditeljiSterija Popović
Julijana Nešković
Književni rad
Periodklasicizam, romantizam, realizam
Uticaji odMolijer
Uticao naKosta Trifković, Branislav Nušić
Najvažnija delaKir Janja, Pokondirena tikva, Rodoljupci, Laža i paralaža
Potpis

Smatra se osnivačem srpske drame. Prvi je i jedan od najboljih srpskih komediografa. Ministar prosvete Jovan Sterija Popović doneo je 10. maja 1844. godine ukaz, kojim je osnovan „Muzeum serbski” u Beogradu čime se smatra osnivačem ove ustanove.[3] U Sterijinoj spomen kući dugo je godina bilo sedište Književne opštine Vršac.

Jovan Sterija Popović je umro u 50. godini života u rodnom gradu Vršcu, gde je i sahranjen. Nakon njegove smrti, brigu o objavljivanju književnih dela preuzima brat Đorđe. Sterijini rukopisi preneti su u Maticu srpsku, gde se i sada nalaze.[4]

Biografija

uredi

Jovan Sterija Popović (ili Jovan Popović Sterijin) je rođen 13. januara (1. januara po julijanskom kalendaru) 1806. godine u trgovačkoj porodici. Otac Sterija, trgovac, je bio Grk (Sterija na grčkom znači zvezda), po nekima Cincarin; a majka Julijana ćerka slikara Nikole Neškovića. Osnovnu i srednju školu pohađao je u Vršcu, Temišvaru i Pešti, a prava u Kežmarku.[5][6]

Još kao dete zbog slabog telesnog sastava i krhkog zdravlja, bio je isključen iz dečjih igara, stalno uz majku, sa urođenim posmatračkim darom. Leva ruka mu je inače bila "suva" - paralizovana, usled šloga u ranom detinjstvu. Njihova kuća se nalazila na početnom delu Pijace vršačke, u neposrednoj blizini Saborne - Velike crkve. Kada mu je majka Julijana[7] naprasno preminula, Sterija je morao da izdrži veliku borbu sa ocem oko daljeg školovanja. Otac Sterija[8] trgovac mu je bio došljak. Sterija nije zabeležio odakle mu se otac doselio u Vršac. Ali smatra se da je njegov predak po ocu - Sterija, zabeležen je od strane "latinske administracije Mađarske" 1753. godine, kao trgovac u Miškolcu.[9] Napisao je samo biografiju svoga dede po majci Nikole Neškovića.

Kad se oženio, trgovac Sterija je kao domazet ušao u kuću svog uglednog pokojnog tasta Neškovića. Ima traga da su starog Steriju, u to vreme labavih i neustaljenih prezimena, pisali ne samo Stefan Popović (kako je zabeležen u Protokolu kreščajemih, prilikom krštenja prvenca Jovana), nego i „Šterija Molerov”.

Za vreme pohađanja osnovne škole u Pešti, Jovan je imao prilike da u jednom nemačkom pozorištu vidi klasike i najbolje glumce cele Mađarske, a isto tako i manje klasična dramska uobličavanja u kojima se pojavljuju komediografski uobličeni tipovi bliski njegovim dotadašnjim iskustvima o bidermajerskom građanstvu. U Pešti je bio blizak prijatelj sa dve ličnosti rodom iz Vršca: Đorđem Stankovićem, jednim od kasnijih osnivača Matice srpske, i Julijanom Vijatović-Radivojević, kćerkom vršačkog senatora, školovanom u Beču, koja se udala za pomodnog krojača Radivojevića i sama bila spisateljica.

 
Jovan Sterija Popović

Jedno vreme Sterija je bio privatni nastavnik i advokat u rodnom mestu dok nije pozvan da dođe u Kragujevac da bude profesor na Liceju. Nakon Liceja je postao načelnik Ministarstva prosvete (od 1842), i na tom položaju, u toku osam godina, bio glavni organizator srpske srednjoškolske nastave i jedan od osnivača Učenog srpskog društva. Pokrenuo je inicijativu za osnivanje Akademije nauka, Narodne biblioteke i Narodnog muzeja. Učestvovao je u organizovanju prvog beogradskog teatra (pozorište na Đumruku) koji je 1841. otvoren njegovom tragedijomSmrt Stefana Dečanskog”.

Od 1848. godine i sukoba sa političarima, posebno Tomom Vučićem Perišićem, oteran je iz Srbije i živeo je u Vršcu, usamljen i razočaran. Advokat vršački Jovan se kasno oženio; bilo je to septembra 1850. godine, sa Jelenom - Lenkom Manojlović rođ. Dimić, udovicom iz Vršca.[10] Jovan Sterija Popović je umro 10. marta (26. februara po starom kalendaru) 1856. godine.[11]

Načelnik Ministarstva prosvete

uredi

Kao načelnik Ministarstva prosvete (1842—1848) mnogo je učinio za organizovano razvijanje školstva. Godine 1844. doneo je školski zakon (Ustrojenije javnog učilišnog nastavlenija), kojim je prvi put u Srbiji ozakonjena gimnastika kao školski predmet od I до VI razreda gimnazije, ali još uvek neobavezan za učenike.[12] Posebno je značajan njegov napor na proučavanju i očuvanju kulturnog nasleđa Srbije. Predložio je Sovjetu da se donese Uredba o zaštiti starina, pa je Srbija Sterijinom zaslugom donela prvi pravni akt o zaštiti spomenika kulture.[13]

Književni rad

uredi
 
Spomenik Jovanu Steriji Popoviću u rodnom gradu - Vršcu.
 
Tvrdica (Kir Janja). Drugo izdanje iz 1838. godine.
 
Detalj spomenika Jovanu Steriji Popoviću ispred Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu
 
Pozorišni plakat za "Smrt Stefana Dečanskog" 1841.

Popović je svoju književnu delatnost započeo slabim stihovima, ispevanim u slavu grčkih narodnih junaka. Pošto je njegov otac bio Grk, i u mladosti se zagrevao za grčke ustanike. To su bili nevešti đački pokušaji. Kao mladić, on pada pod uticaj Milovana Vidakovića, i po ugledu na njega piše roman „Boj na Kosovu ili Milan Toplica i Zoraida”. To je dosta nevešta i naivna prerada jednog romana od francuskog pisca Florijana iz XVIII veka. Kao i Vidaković, koji mu je bio uzor, tako i on pokušava da tuđu građu prenese u okvir srpske prošlosti. Roman je prepun nelogičnosti i nedoslednosti svake vrste. Docnije je u jednom svom satiričnom spisu („Roman bez romana”) ismejao takav način rada, oštro napao plačevne i fantastične romane Milovana Vidakovića i njegovih podražavalaca i propovedao književnost koja trezvenije i ozbiljnije gleda na život. To delo je inače bilo posvećeno njegovom prijatelju episkopu vršačkom Stefanu Popoviću, koji nastradao u mađarskoj buni.[14] Takvo shvatanje je plod njegova zrelijeg doba, i koliko je dublje ulazio u život i književnost, utoliko je postajao realniji.

On je uglavnom dramski pisac, prvi srpski književnik koji je u ovom književnom rodu stvorio nešto bolje i trajnije. Pisci koji su pre njega radili na istorijskoj drami i drami iz savremenog života nisu imali književnog uspeha. On je prvi srpski pisac koji taj posao uzima ozbiljno, sav se odaje pozorištu i stvara na široj osnovi i sa dubokim razumevanjem. On je uporedo radio na istorijskoj drami i na komediji, ali na istorijskoj drami sa mnogo manje uspeha. Na književnost je gledao očima školskog čoveka, pedagoga i racionaliste.

Njegovi prvi dramski pokušaji su nevešte i preterano romantične dramatizacije narodnih pesama: „Nevinost” ili „Svetislav i Mileva”, „Miloš Obilić” i „Nahod Simeon”. Docnije stvara bolje i snažnije istorijske drame, ne mnogo književne, ali koje su odgovarale ukusu i shvatanjima tadašnje rodoljubive srpske publike. Takve su tragedije: „Smrt Stefana Dečanskog”, „Vladislav”, „Skenderbeg”, „Lahan” (sa predmetom iz bugarske istorije), pozorišni komad „Ajduci”, vrlo popularan, izrađen po narodnoj pesmi, i još nekoliko prigodnih komada.

 
Figurina Jovana Sterije Popovića, Pozorišni muzej Vojvodine

Iako se smatra osnivačem srpske drame, on je mnogo važniji kao komediograf, jer se tu tek s uspehom ogledao njegov književni talent. Prva mu je komedijaLaža i paralaža”, zatim „Tvrdica”, „Pokondirena tikva” (prema kojoj je 1956. godine Mihovil Logar komponovao operu ) i „Zla žena”, sve komedije karaktera. Od komedija naravi najbolje su mu: „Ženidba i udadba”, „Kir Janja”, „Rodoljupci” i „Beograd nekad i sad”. Pored toga, napisao je i nekoliko pozorišnih igara manjeg značaja, šaljive ili satirične sadržine. Kao dramski pisac, Sterija pripada grupi sentimentalista, i svoja dela stvara pod impresijom Samjuela Ričardsona, pisca građanskih romana. U njegovim delima značajno mesto zauzimaju odlike poput kulta osećanja i prirode, idealizacija života, prijateljstvo i ljubav.

Kritički osvrt

uredi
 
Narodno pozorište „Jovan Sterija Popović - Vršac”.

Trezven i racionalan duh, on nije bio pesnik visokih duhovnih zamaha i bogate mašte, zato njegove drame, iako književnije i pismenije od svih sličnih pokušaja do njega, ipak nemaju prave umetničke vrednosti, U njima je malo životne istine, malo poezije i malo istorijske istine, a mnogo nameštene retorike, neprirodnosti i usiljenosti. Vrlo pismen i vrlo obrazovan pisac, on je svojim istorijskim dramama skromno zadovoljavao veliku potrebu svoga vremena za rodoljubivim repertoarom i imao mnogo uspeha. Precenjivane u svoje vreme, te drame su sasvim zaboravljene; duže se na repertoaru zadržala samo istorijska drama „Smrt Stefana Dečanskog”.

 
Naslovna strana zbirke pesama Davorje (1854)
 
Proglas povodom 100godišnjice rođenja i 50godišnjice smrti (1906).

U komediji, on je nadmašio sve ono što je u srpskoj književnosti stvoreno pre njega, i do danas ostao najbolji srpski komediograf. On je pisac sa većom književnom kulturom; on zna za klasične uzore u stranim književnostima i prvi počinje da razumno, objektivno i kritički posmatra i slika savremeni život srpskog društva. Po svojoj prirodi on je bio predodređen samo za čisto intelektualna stvaranja, zato je on samo u komediji dao punu meru. Ali i u komediji nije bez mana. Pre svega, ni u jednoj komediji nije uspeo da da humor, najvišu osobinu komičnog. Njegove komedije su najčešće oštra satira izopačenih karaktera i naravi. On je suviše moralizator i tendenciozan pisac: ličnosti karikira i radnju vodi i završava radi poučnog svršetka. On nije ni sasvim originalan pisac: kod njega se često mogu naći pozajmice od drugih pisaca, od Molijera najviše. Sve njegove bolje komedije karaktera podsećaju na Molijerove, i kompozicijom i komičnim okvirima pojedinih ličnosti. (Molijera je inače i prevodio: njegove „Skapenove podvale”). Ali u naknadu za to, on je vešt književnik i vrlo plodan pisac, koji je trezveno i realistički prikazivao savremeni život, slikajući snažno i reljefno komične tipove i društvene scene, Krajem života se vratio poeziji, na kojoj je kao mladić radio. Godine 1854. izišla je njegova zbirka stihova „Davorje”. Bio je književni kuriozum što je Popović „Davorje” štampao starim crkvenim pismenima, koja je tom prilikom preporučivao da se usvoje mesto novije građanske bukvice. To je misaona lirika, bolna, odveć pesimistička, lirika iskusna i zrela čoveka, koji je u životu znao za patnje i razočaranja, intimna filozofija o veličini bola, stradanja i smrti i nepopravljivoj bedi ljudskoj.

Roman bez romana

uredi

Roman bez romana (prvi deo napisan 1832, objavljen 1838. godine, drugi deo ostao u rukopisu), parodijski je roman Jovana Sterije Popovića.

Sterija je svoje delo nazvao šaljivim romanom, a u predgovoru je istakao da je ovo delo prvo ovog roda na srpskom jeziku. Primarna fabula parodira pseudoistorijske romane, posebno one koje je pisao Milovan Vidaković, te predstavlja pokušaj da se napiše srpski Don Kihot[15]. Međutim, Sterija proširuje parodijski dijapazon dela na „čitavu našu tadašnju književnu kulturu čiju je osnovu predstavljalo klasično obrazovanje“[15], obuhvativši različite književne pojave, od invokacije polovačetu majdanskog vina do travestije Arijadninog pisma iz Ovidijevih Heroida“ ili delova Eneide.[16] Uvođenjem digresija, dijaloga, autorskih komentara, Sterija u potpunosti razara romanesknu formu i Jovan Deretić ističe da je Roman bez romana „prvi dosledno izveden antiroman u srpskoj književnosti“.[15]

Spomenik

uredi

Spomenik mu je otkriven u Vršcu 7. oktobra 1934. Darodavac biste je bio Dragiša Brašovan, među govornicima su bili Veljko Petrović, Branislav Nušić i Raša Plaović. Vojislav Ilić Mlađi je pročitao pesmu a bile su prisutne i druge visoke ličnosti.[17]

Sterijino pozorje

uredi

U sklopu obeležavanja 150 godina od rođenja i 100 godina od smrti Jovana Sterije Popovića u Novom Sadu je 1956. godine osnovan festivalSterijino pozorje”. I danas, ovaj festival, na kome pozorišta iz zemlje i inostranstva učestvuju sa delima jugoslovenskih pisaca (u početku je to bio festival samo Sterijinih dela) važi za najznačajniju pozorišnu manifestaciju u Srbiji.

Filmovi

uredi

Sterijina dela su od 1959. do danas adaptirana u dvadesetak televizijskih filmova:

Sterijina nagrada

uredi

Na festivalu se dodeljuju nagrade za najbolju predstavu, za najbolji tekst savremene drame, za režiju, za glumačko ostvarenje, za scenografiju, za kostim, za scensku muziku, nagrade za najboljeg mladog glumca i glumicu i specijalna nagrada.

Odabrana dela

uredi
  • Slezi Bolgariji, epska pesma, 1825.
  • Boj na Kosovu (Milan Toplica i Zoraida), istorijski roman, 1828.
  • Svetislav i Mileva (Nevinost), istorijska drama, 1827.
  • Miloš Obilić, istorijska drama, 1828.[18]
  • Život i viteška vojevanja slavnoga kneza epirskoga Đurđa Kastriota Skenderbega, 1828.
  • Nahod Simeun, istorijska drama, 1830.
  • Dejan i Damjanka (Padenije Bosanskog kreljevstva), 1830.
  • Laža i paralaža, komedija, 1830.
  • Tvrdica (Kir Janja), komedija, 1837.
  • Pokondirena tikva, komedija, 1838.
  • Zla žena, komedija, 1838.
  • Roman bez romana, roman, 1832–1838
  • Volešbni magarac, komedija, 1842.
  • Vladislav, tragedija, 1843.
  • San Marka Kraljevića, tragedija, 1848.
  • Smrt Stefana Dečanskog, tragedija, 1849.
  • Rodoljupci, komedija, 1849–1853
  • Ajduci, tragedija, 1853.
  • Lahan, tragedija, 1853.
  • Ženidba i udadba, komedija, 1853.
  • Beograd nekad i sad, komedija, 1853.
  • Davorje, zbirka pesama, 1854.

Vidi još

uredi

Reference

uredi
  1. ^ Zoran T., Jovanović (2009). „KOMEDIJA RODOLJUPCI JOVANA STERIJE POPOVIĆA – IZMEĐU PROŃLOSTI I SADAŃNJOSTI” (PDF). Język – Literatura – Kultura. 6: 165. 
  2. ^ Pattaro, Enrico; Roversi, Corrado (13. 7. 2016). A Treatise of Legal Philosophy and General Jurisprudence: Volume 12 Legal Philosophy in the Twentieth Century: The Civil Law World, Tome 1: Language Areas, Tome 2: Main Orientations and Topics. ISBN 978-94-007-1479-3. 
  3. ^ Istorijat muzeja, Zvaničan veb sajt Narodnog muzeja.
  4. ^ https://web.archive.org/web/20161117063024/https://www.sanu.ac.rs/GalerijaPics/Sterija_katalog.pdf
  5. ^ „Jovan Sterija Popović”. npsterija.rs. Arhivirano iz originala 25. 04. 2016. g. Pristupljeno 27. 4. 2016. 
  6. ^ „Jovan Sterija Popović – ŽALOSTNA POZORJA / priredio Radoslav Eraković | Sterijino pozorje” (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2024-05-20. 
  7. ^ Milorad Pavić: "Rađanje nove srpske književnosti...", Beograd 1983.
  8. ^ Jovan Deretić: "Počeci srpske književne kritike...", Novi Sad 1979.
  9. ^ "Vreme", Beograd 7. oktobar 1934. godine
  10. ^ Branislav Miljković: "Knjiga o Steriji", Beograd 1956.
  11. ^ Srbski dnevnik (1856). Novi Sad.
  12. ^ Enciklopedija fizičke kulture JLZ Zagreb 1977 tom 2 pp. 98
  13. ^ Spomenici kulture-Sanu/Rodna kuća Jovana Sterije Popovića
  14. ^ "Vreme", Beograd 1934. godine
  15. ^ a b v Deretić, Jovan (2004). Istorija srpske književnosti. Beograd : Prosveta. str. 603—604. ISBN 978-86-07-01507-8. 
  16. ^ Popović, Jovan Sterija (1982). Roman bez romana. Beograd : Nolit. str. 152—153. 
  17. ^ "Vreme", 8. okt. 1934
  18. ^ „doiFil / Faculty of Philology, University of Belgrade”. doi.fil.bg.ac.rs. Pristupljeno 2024-05-20. 

Literatura

uredi
  • Popović, Jovan Sterija (1982). Roman bez romana. Beograd : Nolit. str. 152—153. 
  • Deretić, Jovan (2004). Istorija srpske književnosti. Beograd : Prosveta. str. 603—604. ISBN 978-86-07-01507-8. 
  • Đorđe Anđelić, Istorija jugoslovenske književnosti, Beograd 1938. godine

Spoljašnje veze

uredi