Adelina Paulina Irbi (engl.Adeline Paulina Irby; Morningtorp, 19. decembar1831 — Sarajevo, 15. septembar1911),[1] poznatija kao Mis Irbijeva[a] (u Srbiji) ili Mis Irbi (u Bosni i Hercegovini; engl.Miss Irby), bila je britanska sifražetkinja, putopisac i dobrotvor hrišćanskog naroda u Bosni i Hercegovini. Putovala je Balkanom, prikupljala pomoć za ratovima zahvaćena područja, a u Sarajevu je osnovala prvu školu za devojke.[3] O svojim putovanjima je, sa svojom prijateljicom i saputnicom Džordžinom Mjur Makenzi, napisala knjigu Travels in the Slavonic Provinces of Turkey-in-Europe.[4] (Putovanje po slovenskim zemljama Turske u Evropi[5]) [6].
Adelina Paulina Irbi
Adelina Paulina Irbi, balkanska dobrotvorka, poznata kao Mis Irbi
Adelina Paulina Irbi rođena je 19. decembra 1831. godine na imanju Bojland Hol, pored mesta Morningtorp u grofoviji Norfok, gde je i odrasla. Otac joj je bio kontraadmiral Frederik Pol Irbi, koji je svoju sjajnu vojnu karijeru započeo u dvanaestoj godini, a majka Frensis Rajt ćerka bogatog bankara. Odrastajući u udobnosti više klase engleskog društva tog vremena, Adelina je uživali sve privilegije koje je imala tako bogata i ugledna porodica. Kada joj je bilo dvanaest godina umire joj otac, a osam godina kasnije i majka. Posle majčine smrti dvadesetogodišnja Adelina odlazi u London da živi sa svojom sestrom i njenim mužem. U Londonu Adelina proširuje svoje obrazovanje. Uči nekoliko jezika, proučava klasične umetnosti, oprobava se i u nauci. Ipak, teorijsko znanje ne može da zadovolji njen duh, pa odlučuje da svoje dalje obrazovanje stekne u stvarnom svetu.[7]
U Londonu Adelina upoznaje Džordžinu Mjur Makenzi i njih dve započinju svoje putovanje po Evropi. U početku sa Džordžininom majkom obilaze banje u Švajcarskoj i turistička mesta u Italiji i Holandiji, a zatim odlučuju da obiđu manje atraktivne lokacije. Godine 1859. započinju putovanje iz Beča, preko Bratislave do Krakova. Umesto brzog i sigurnog putovanja vozom, odlučuju se da zaprežnim kolima pređu Karpate, odmarajući se u usputnim krčmama. Ova mala avantura pretvorila se u prekretnicu u njihovim životima. Dok su boravile u banji u podnožju Tatri, austrijske vlasti ih zadržavaju u pritvoru, pod optužbom da su ruske špijunke i simpatizerke panslavizma. Do tada ni jedna od njih nije znala šta je panslavizam, ali su posle ovog nemilog događaja odlučile da upoznaju i razumeju ko su Sloveni i zašto su austrijske vlasti toliko uplašene od njih i njihovih simpatizera. Godinu dana pošto su se vratile sa ovog putovanja, svoje iskustvo objavile su u putopisnoj knjizi Preko Karpata (Across the Carpathians).[8][9]
„Bosanska raja plaća danak” - ilustracija iz prvog izdanja knjige Putovanje po slovenskim zemljama Turske u Evropi, na strani 345. Original se čuva u Britanskoj biblioteci u Londonu
Posle detaljnog izučavanja istorije slovenskih naroda u istočnoj Evropi Adelina i Džordžina odlučuju da putuju na istok, u Tursku. Bile su posebno zainteresovane za evropske oblasti pod turskom vlašću (današnji Balkan) i stanje slovenskih naroda koji tamo žive. Noseći sa sobom sultanovFerman, one u naredne tri godine pet puta prelaze Balkan uzduž i popreko. Za to vreme proučavaju istoriju Južnih Slovena, uče srpski,[b] i bugarski jezik. Druže se podjednako sa državnicima i seljacima, putuju na konjima ili konjskim zapregama, često u pratnji naoružanih čuvara. Posećuju škole, crkve i džamije. Tokom te tri godine obišle su Bugarsku, Bosnu, Srbiju, Kosovo, Albaniju, Crnu Goru, Grčku i Makedoniju, posle čega su se istinski mogle svrstati u simpatizere Slovena. Vrativši se u Englesku 1864. godine njih dve pišu drugu putopisnu knjigu Putovanje po slovenskim zemljama Turske u Evropi (Travels in the Slavonic Provinces of Turkey-in-Europe) koju objavljuju u Londonu 1867. godine.[7]
Istovremeno one počinju javno da govore o svojim putovanjima i uslovima u kojima žive slovenski narodi pod turskom vlašću na Balkanu. Tokom ovog putovanja Adelina i Džordžina suočile su se sa izuzetno lošim uslovima u kojima su živeli niži slojevi stanovništva („raja”), nepravedno visokim porezima i nedostatkom obrazovnih institucija, naročito škola za žensku decu,[7] pa osnivaju Društvo za unapređenje obrazovanja slovenske dece u Bosni i Hercegovini (The Association for the Promotion of Education among the Slavonic Children of Bosnia and Herzegovina).[9]
Adelina Irbi i Džordžina Makenzi smatrale su da knjiga o životu slovenskog stanovništva nije dovoljna pomoć, već da je potrebno preduzeti i neke konkretne korake, pa odlučuju da otvore Školu za devojčice. Izabrale su Sarajevo, jer je u Bosni tada bilo veoma malo bilo kakvih humanitarnih misija, a u celoj zemlji postojala je samo jedna mala škola, u kojoj su se mogla obrazocati ženska deca.[v] Prikupile su novac od prijatelja, porodice, i istomišljenika, filantropa širom Engleske i u januaru 1870. godine otvorile školu za devojke, u novoizgrađenoj zgradi. Obrazovanje, smeštaj i ishrana učenica bili su besplatni, bez obzira na njihovu nacionalnost ili veroispovest. Zgrada je podignuta uz veliku pomoć pruskog konzula, koji je u Carigradu preko poslanstva svoje države dobio ferman za gradnju, dok je projekt zgrade besplatno uradio njegov brat. Dok je trajala gradnja zgrade, Adelina Irbi je, da bi se osposobila za pedagoški rad, neko vreme provela proučavajući rad Instituta u Kaiservertu (Diseldorf), gde se upoznavala sa sistem rada i problemima edukacije.[13] Dve godine po otvaranju škole Džordžina Makenzi bila je, zbog zdravstvenih problema, prinuđena da napusti školu i Bosnu. Adelina je nastavila svoj rad sa novom saradnicom, Engleskinjom Prisilom Džonston.[7] Adelina Irbi je u Sarajevu podržavala i rad Srpskog prosvjetnog i kulturnog društva „Prosvjeta”.[14]
Kad je škola počela s radom, skoro čitav grad se usprotivio, objašnjavajući to činjenicom da je ona strankinja, protestantkinja i da radi na tome da djevojčice prevede „na svoje”. Najglasniji je bio fra Grga Martić, posle čije propovedi se iz škole ispisalo svih 9 učenica katoličke vere. Ni pravoslavni sveštenici u početku nisu mnogo zaostajali u propagandi protiv ove škole. I jedni i drugi doživljavaju Irbijevu kao konkurenciju, a njen rad kao udar na verski i nacionalni identitet. Jedina podrška koju je dobila od domaćeg stanovništva došla je od Stake Skenderove, žene koja je otvorila prvu žensku školu u Sarajevu.[13] Staka je tada javno istupila usred opštine, srčano braneći Adelinu Irbi i njenu školu. Zahvaljujući njenom autoritetu crkveno-školska opština povlači svoju „Objavu narodu” kojom je tražila da Srbi ne šalju decu u protestantsku školu.[12]
Na samom početku rada Adelina Irbi je imala neprijatnosti zbog škole. I pravoslavci i katolici gledali su s nepoverenjem na njen rad, s obzirom da su dve Engleskinje bile protestantske vere, a prve učiteljice pruske časne sestre. Zato Adelina Irbi umesto časnih sestara zapošljava učiteljicu Saru Panić iz Beograda i učitelja Simu Čajkanovića iz Sarajeva. Iako je škola bila otvorena za sve veroispovesti, uglavnom su je pohađale srpske učenice, tako da se škola u izveštajima i dokumentima ubrzo počela nazivati srpska ženska škola. U školi se učila osnovna pismenost, ručni rad, istorija, kao i osnove lepog ponašanja. Školu su prvo pohađala deca iz bogatih srpskih porodica, da bi se kasnije, kako se škola stabilizovala, sve se više okretala siromašnima. Tako je pred ustanak 1875. ovu školu pohađao veliki broj đaka kojima je ona bila i druga kuća, pružajući im smještaj, hranu i odeću. Škola Adeline Irbi se tokom vremena pretvorila u srednju školu u kojoj je školovanje trajalo osam godina. Prva četiri razreda bila su redovna osnovna škola, peti razred devojačka škola, a poslednja tri razreda bila su učiteljska škola. Iz ove škole izašla je prva generacija Srpkinja intelektualki u Bosni i Hercegovini. One su se kasnije zaposlile u srpskim školama širom Bosne i Hercegovine, gde su radile kao učiteljice.[15] Adelina Irbi ostavila je neizbrisiv trag i u generacijama školovanih devojaka, koje su prenosile stečeno znanje i krčile puteve današnjoj ženskoj ravnopravnosti.[13]
Hercegovački begunci, slika Uroša Predića iz 1889. godine
U leto 1875. godine u Hercegovini izbija narodni ustanak protiv turskog zuluma, poznat kao Nevesinjska puška. Adelina Irbi i Prisila Džonston to leto provele su u Engleskoj i tek što su se vratile u Sarajevo, ustanak je zahvatio i Bosnu. One hitno evakuišu školu i pet svojih učenica odvode u žensku školu u Pragu.[16] Potom svu svoju pažnju usmeravaju na pomoć mnogobrojnim izbeglicama, koje u velikom broju počinju da lutaju putevima širom Slavonije. Odlaze u Englesku i uz pomoć Florens Najtingejl započinju prikupljanje novca za „Fond za pomoć deci bez roditelja” (Orphan Relief Fund). Tri meseca kasnije vraćaju se i otvaraju škole za decu izbeglice širom Slavonije. Ove škole pružaju utočište deci izbeglicama, a Adelini i Prisili centre za distribuciju pomoći. U međuvremenu je stigla i zima, a sa njom epidemija velikih boginja i tifusa.[9] Do juna 1876. godine otvorile su osam ovakvih škola, u kojima je utočište našlo četiri stotine dece, a pomoć u hrani i odeći obezbeđena za više od tri hiljade izbeglica. Tokom naredne tri godine, Adelina i Prisila zbrinjavaju na hiljade izbeglica.[7] Do leta 1877. godine osnovale su dvadeset ovakvih škola, koje je pohađalo između 1500 i 2000 dece. Godine 1877, pod pritiskom tadašnje austrougarske vlasti u Hrvatskoj, Adelina Irbi zatvara sve svoje škole, napušta Slavoniju i odlazi u Knin. U Kninu je otvorila četiri nove škole, koje je pohađalo 180 đaka, ali se ne zadržava samo na podizanje škola. Ona u Dalmaciji pomaže izbjeglice i na druge načine, pa sredstvima koja su joj stizala iz Engleske podiže kolibe u koje je smestila oko 120 porodica.[15]
Tokom četiri godine, od 1. oktobra 1875. do 13. juna 1879, Adelina i Prisila distribuirale su oko 41.000 £ (što bi danas iznosilo oko 3.000.000 $) obezbeđujući životne namirnice, smeštaj i obrazovanje, spasivši bezbroj izbeglica od sigurne smrti.[7] Adelina Irbi je iz ustanka izašla sa atributima „plemenita” i „majka bosanske sirotinje”, koji su je pratili do kraja života i sa kojima je ušla u istoriju.[13]
Godine 1878. Bosna i Hercegovina podpadaju pod austrijsku jurisdikciju i austrijske vlasti nerado, tek posle mnogo urgencija, dozvoljavaju Adelini i Prisili da se vrate u Bosnu.[9] U leto 1879. godine Adelina i Prisila se vraćaju u Sarajevo da obnove školu. Nova, obnovljena i proširena škola pružala je smeštaj za 66 dece, uključujući i dečake. Nastava je, osim teorijskog znanja, obuhvatala i praktično razvijanje različitih veština neophodnih za kasniji život. Što se religijske osnove tiče, naglasak je bio na Bibliji i hrišćanskom učenju, ali su deca ohrabrivana da posećuju svoje bogomolje i slave svoje verske praznike. Prisila Džonston vratila se u Englesku 1885. godine, a Adelina Irbi ostala je u Sarajevu do kraja života i nastavila sa svojim radom, često finansirajući rad škole sopstvenim novcem. Njen rad je za mnoge siromašne devojke predstavljao jedini način da se školuju.[7]
Adelina Paulina Irbi umrla je 15. septembra 1911. godine. Njena smrt ožaljena je ne samo u Sarajevu i širom Bosne, već i u Srbiji. Zastave su spuštene na pola koplja, a crne tkanine visile su sa mnogih prozora i balkona pravoslavnih stanovnika Sarajeva. Uprkos uputstvima koje je ostavila, zahtevajući skromnu sahranu, posmrtnu povorku koja je krenula od škole činili su deca i nastavnici njene škole, učenici svih ostalih sarajevskih škola, engleskom konzul i njegova supruga, predstavnici engleske zajednice u Sarajevu, predstavnici vlasti, sveštenstva i stranih diplomata, kao i građani Sarajeva, a pristizali su i poštovaoci iz cele Bosne i Srbije.[9] Sahranjena je, prema sopstvenoj želji, na protestantskom groblju na Koševskom brdu. Grob je kasnije premešten na groblje „Sv. Josip” u sarajevskom naselju Ciglane. Svu svoju imovinu ostavila je Srpskom prosvjetnom i kulturnom društvu „Prosvjeta” i Zadruzi Srpkinja.[17]
„Crkveni praznik u slobodnoj Srbiji” - ilustracija iz prvog izdanja knjige Putovanje po slovenskim zemljama Turske u Evropi, na strani 33. Original se čuva u Britanskoj biblioteci u Londonu„Muslimanski begovi i hrišćanski sveštenik” - ilustracija iz prvog izdanja knjige Putovanje po slovenskim zemljama Turske u Evropi, na strani 300. Original se čuva u Britanskoj biblioteci u Londonu
Adelina Paulina Irbi je polovinom 19. veka, zajedno sa Džordžinom Mjur Makenzi, započela svoja putovanja Evropom, posebno se interesujući za Balkansko poluostrvo. O tim putovanjima zajedno su objavile seriju putopisa. Prvu knjigu, Across the Carpathians, objavile su anonimno 1862. godine. Iste godine objavile su i članak Christmas in Montenegro (Božiću u Crnoj Gori) koji se pojavio u zbirci Vacation tourists and notes of travel[18] (Putnici i zapisi s putovanja). Njihovo najvažnije delo svakako je putopisna knjiga Travels in the Slavonic Provinces of Turkey-in-Europe, svedočanstvo o njihovom putovanju Balkanskim poluostrvom,, prvi put objavljena 1867. godine na 700 strana. Ta obimna knjiga, u kojoj je Srbiji posvećena bezmalo polovina putopisnog teksta, ostvarila je daleko najdublji i najdugotrajniji utisak na generacije čitalaca i izvan granica Britanske imperije.[10] Već sledeće godine knjiga je prevedena na srpski i objavljena u Beogradu.[g] Knjigu je preveo, napisao predgovor i objavio je književnik i kasniji diplomata Čedomilj Mijatović, uz materijalnu pomoć kneza Mihajla Obrenovića.[13]
Zbog velikog interesovanja, posle drugog putovanja Adeline Irbi u Bosnu knjiga je znatno dopunjena i proširena opisom stanja u Bosni i Hercegovini, živim svedočenjem o doživljajima u toku putovanja od austrijske granice do Sarajeva i nazad, kao i o političkim prilikama posle izbijanja hrišćanskog ustanka 1875. godine.[14] Za ovo izdanje Adelina je uspela da pridobije pažnju veoma uticajnog političara i dugogodišnjeg engleskog premijera Vilijama Juarta Gledstona, koji je napisao vrlo značajan predgovor za drugo izdanje.[10] Ovo drugo, prošireno i dopunjeno izdanje objavljeno je 1877. godine, posle smrti Džordžije Makenzi.[20] Gledston je kasnije pomagao misiju Adeline Irbi u Bosni, a ovoj knjizi poklanjao puno poverenje i odlomke iz nje citirao u svojim predavanjima i političkim govorima u Parlamentu.[13] U predgovoru knjizi između ostalog je napisao: „Po mom mišljenju, nijedan diplomata, konzul, ni putnik iz našeg naroda nisu tako snažno uticali na naše javno mnjenje, niti tako značajno obogatili naša znanja o ovom složenom pitanju kao ova knjiga”.[21]
Adelina Irbi bavila se i tadašnjom političkom situacijom na Balkanu. Svoje stavove objavila je u publikacijama The martyrs of Turkish misrule[22] (Žrtve turskog bezakonja) i Notes on the South Slavonic countries in Austria and Turkey in Europe[23] (Beleške o južnoslovenskim pokrajinama Austrije i Turske u Evropi).[20]
U svojim publikacijama Adelina Irbi - Mis Irbijeva je razbila sve predrasude o „divljim” Slovenima nastanjenim na Balkanu, o kojima većina Engleza skoro ništa nije znala. Engleskom čitaocu predočila je, između ostalog i istinu o srpskom narodu čije su nekada moćno carstvo pokorili turski osvajači. Pisala je takođe i o neprocenjivom kulturnom i umetničkom blago toga nekada velikog carstva, bezobzirno pljačkanom, rušenom i uništavanom i o ljudima koji su mučeni, tlačeni i ponižavani.[24]
Ženski svet, časopis iz Novog Sada, 1887, broj 8, str 229, članak o Adelini Paulini Irbi
Zbog svog humanitarnog rada i pomoći koju je pružila pravoslanom stanovništvu koje je živelo pod vlašću Osmanlija odlikovana je sa više ordena srpskih i crnogorskih vladara.[17] Odlikovana je Takovskim krstom kralja Aleksandra Obrenovića, ordenom Svetog Save drugog reda kralja Petra Prvog, kao i Danilovim krstom crnogorskog kralja Nikole Petrovića Njegoša.[24]
Godine 1934. u Sarajevu je organizovana proslava povodom stogodišnjice njenog rođenja (iako je rođena 1831), koja je obeležena i širom tadašnje Kraljevine Jugoslavije.[9] U Beogradu je tada priređena i velika jugoslovenska komemorativna svečanost na kojoj su pored ostalih prisustvovali, prema pisanju tadašnje štampe, engleski, francuski, nemački, italijanski, belgijski i češki konzul.
U Muzeju Stare pravoslavne crkve u Sarajevu 12. decembra 2004. godine, obeležena je stotinusedamdeseta godišnjica od rođenja ove velike dobrotvorke srpskog naroda. Mitropolit dabrobosanski Nikolaj o Adelini Paulini Irbi tada je rekao: „Punih pedeset godina radila je ta plemenita žena u najvećoj skromnosti i tišini, neumorno i predano na polju prosvjećivanja srpskog naroda, na ublažavanju bola i patnji slabih i nemoćnih, ne žaleći ni truda, ni materijalnih žrtava, pa ni samu sebe, samo da bi što više pomogla i što više dobra učinila”.[25]
Srpsko kulturno društvo Prosvjeta u Sarajevu, posvetilo je svečanu akademiju uspomeni na mis Adelinu Paulinu Irbi 2011. godine, povodom stogodi šnjice njene smrti.[10]
Zahvalni građani Sarajeva jednu ulicu u centru grada nazvali su Mis Irbina ulica. Ime ove ulice decenijama se nije menjalo, uprkos istorijskim previranjima.
U Muzeju Stare pravoslavne crkve u Sarajevu čuvaju se njene fotografije i neki od njenih ličnih predmeta[7]
Adelina IrbiJedna ulica u beogradskoj opštini Zvezdara takođe nosi njeno ime. Ova ulica je, tokom komunističke vlasti, nosila ime narodnog heroja Zage Malivuk, da bi joj 2004. godine bilo vraćeno staro ime - Ulica Mis Irbijeve.[26]
Govoreći o Adelini Irbi, čuvenoj Mis Irbijevoj, Ivo Andrić je rekao: „Nikada nećemo mođi do kraja da saznamo ni do kraja da procjenimo sve što je ona žena učinila za Bosnu, razvijajući među našim djevojkama ljubav prema svojoj zemlji, svojem domu i poslu, i težnju ka boljem i plemenitijem životu, jer sve što je ona, vjerna svojem karakteru, radila, činila je s najvećim samopožrtvovanjem, bez ikakve hvalisavosti i razmetljivosti... Neka nešto od te plemenite vedrine pređe i na nas i nadahne nas u svim našim djelima. Neka njen mio i ozbiljan lik ostane među nama, u našem sjećanju, kao simbol i spomen onoga što je najbolje u nama i u svim ljudima.”. Aleksa Šantić posvetio joj je pesmu.[21]Delfa Ivanić i Živojin Dačić, sekretar „Narodne odbrane“, su joj po želji kralja Petra, koji ju je veoma cijenio, išla na sahranu u Sarajevo. Irvijeva, kao velika srpska dobrotvorka u Bosni je Petru i njegovim ustanicima u ratu 1875–1878. ukazivala veliku pomoć. Delfa je imala zadatak da položi osam vijenaca od strane svih ženskih društava iz Beograda („Srpski narodni ženski savez“, „Kolo srpskih sestara“, „Beogradsko žensko društvo“, „Odbor gospođa kneginje Ljubice“, „Materinsko udruženje“, „Srpska majka“ i Dom učenica srednjih škola), a Dačić 5: u ime kralja Petra, vlade Srbije, Akademije nauka, Narodne skupštine i „Narodne odbrane“ . Zbog kratkoće vremena u vozu su pisali govore. Govori nisu pročitani, jer ih je zabranila austrijska okupaciona vlast. Da će biti problema, znali su već u Slavonskom Brodu, gdje su na željezničkoj stanici vidjeli zloglasnog novinara Isidora Štajnharta,[27] beogradskog dopisnika bečkoga „Cajt-a“ kome je ranije bilo otkazano gostoprimstvo u Beogradu, zbog njegovog neprijateljskog držanja u odnosu na Kraljevinu Srbiju i srpski narod. Čim su vidjeli da je ušao u telefonsku kabinu, znali su da će imati problema. To se i desilo, jer im je u Sarajevu bilo zabranjeno da održe oproštajne govore.[28] Takvu sahranu i takav svečani ispraćaj, govorili su Delfi žitelji Sarajeva, ne pamti Sarajevo u svojoj istoriji. Želja joj je bila, da se pokopa u protestantskom groblju i po mogućnosti da joj se tijelo spali. Po njenoj želji, skroman spomenik joj je podigla „Prosvjeta“ i Srpska ženska sarajevska zadruga sa natpisom: Ovdje počiva u miru velika dobrotvorka srpskog naroda u Bosni i Hercegovini ADELINA PAVLIJA IRBI rođena 7(19) decembra 1831. u Bojland Holu Norfolk u Engleskoj umrla u Sarajevu 2 (15) septembra 1911. god. Spomenik je isklesao njen pitomac Petar Vekić. Delfa u svojim Uspomenama navodi i pjesmu njoj posvećenu, povodom njene smrti, a poziva i svakog Srbina koji ide u Sarajevo da posjeti grob najveće srpske dobrotvorke, kojoj su se poklonili na sahrani svi koji srpski misle u Sarajevu, a i šire.[29]
O britanskim putnicama, koje su tokom 19. veka, vođene filantropskim idejama, putovale neistraženim predelima Evrope, Azije i afrike, postoji i niz neobičnih i zanimljivih podataka. Najveći broj odnosi se na sadržaj njihovog prtljaga. Jedan od najinteresantnijih podataka vezan je upravo za Adelinu Irbi. Ona je u svom prtljagu, na putovanju preko Balkana, nosila i pocinkovanu kadu, koja se po potrebi mogla pretvoriti i u sto za ručavanje.[14] Ruski diplomata Ivan Jastrebov navodeći osobe koje su posjetile Dečane, među ostalima spominje i Irbijevu i Makenzijevu.[30].
^Nekada je žensko prezime sa nastavkom -eva/-ova – Jovanovićeva, Pažinova – označavalo ćerku nekog Jovanovića, odnosno Pažina, a prezime sa nastavkom -ka – Jovanovićka, Pažinka – suprugu Jovanovića, odnosno Pažina. Danas se ovo pravilo ne poštuje, jer se žena ne posmatra kao osoba koja nekome pripada.[2] Zato je u Srbiji Adelina Paulina Irbi, kao ćerka kontraadmirala Irbija, bila i ostala poznata kao Mis Irbijeva.
^One su, boraveći u Beogradu od septembra 1863. do aprila 1864. godine, intenzivno učile srpski jezik i pripremale beleške sa puta za objavljivanje, a profesor srpskog jezika i konsultant bio im je Nikola Krstić (1829-1902),[10] pravnik, profesor i sudija Kasacionog suda, koji je napisao jedno od najznačajnijih dela srpske memoaristike, Dnevnik - privatni i javni život u 4 knjige.[11]
^Prvu žensku školu u Sarajevu otvorila je Staka Skenderova 19. oktobra 1858. godine. Poslednji podaci o školi su iz 1874. godine, kad list Bosna pohvalno piše o uspehu učenika. Iz kasnijeg perioda nema više podataka tako de se računa da je rad škole ugašen u periodu do 1877. godine.[12]
^Godine 2007. objavljen je i reprint ove knjige, kao fototipsko izdanje originala iz 1868.[19]
^Anderson, Dorothy (2004). „Irby, (Adeline) Paulina (1831–1911)”. Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press.accessed 1 March 2013
^ abvgTodić, Milanka. „HEROINE KOLONIJALIZMA U SRBIJI”(PDF). Originalni naučni rad. Univerzitet umetnosti u Beogradu, Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd. Pristupljeno 05. 02. 2017.
^ ab„Majke hrišćanke: Plemenita Mis Irbi”(PDF). Sabornik. 18. Bilten Beogradske Saborne crkve Svetog arhangela Mihaila. 11: 41—44. 27. 11. 2016. Arhivirano iz originala(PDF) 06. 02. 2017. g. Pristupljeno 05. 02. 2017.
^Garrett Fawcett, Millicent; Irby, Adelina Pauline (1877). The martyrs of Turkish misrule. London: Published for the Eastern Question Association by Cassell Petter & Galpin. Pristupljeno 05. 02. 2017.
Garrett Fawcett, Millicent; Irby, Adelina Pauline (1877). The martyrs of Turkish misrule. London: Published for the Eastern Question Association by Cassell Petter & Galpin. Pristupljeno 05. 02. 2017.
Makenzi, Džordžina Mjur (2007). Putovanje po slovenskim zemljama Turske u Evropi. Beograd: Luxphoto. ISBN978-86-910623-0-9.
Sebright, Georgina Mary; Irby, Adeline Paulina (1862). Across the Carpathians. London: Macmillan and Co. Pristupljeno 02. 02. 2017.
Makenzi, Džordžina Mjur; Irbi, Adelina Paulina (1868). Putovanje po slovenskim zemljama Turske u Evropi. Beograd: Državna štamparija.COBISS.SR129510151
Pejanović, Đorđe (1934). Spomenica proslave stogodišnjice rođenja Mis Adeline Pauline Irbi, velike dobrotvorke srpskoga naroda. Sarajevo: Društvo "Prosveta".COBISS.SR192077068
Ujedinjeno Kraljevstvo
Austrougarska_p1.345_BOSNIA_RAYAH_PAYING_TRIBUTE.jpg)
.jpg)
_p2.033_CHURCH_FESTIVAL_IN_FREE_SERBIA.jpg)
_p1.300_MUSSULMAN_BEYS_AND_CHRISTIAN_PRIEST.jpg)
