Aleksinac

Aleksinac
Aleksinac;
	Zgrada opštine Aleksinac
	Grb
Administrativni podaci
Država	Srbija
Upravni okrug	Nišavski
Opština	Aleksinac
Stanovništvo
— 2022.	14.593
Geografske karakteristike
Koordinate	43° 32′ 18″ S; 21° 42′ 17″ I / 43.538333° S; 21.704666° I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	257 m
	Aleksinac Aleksinac na karti Srbije
Ostali podaci
Poštanski broj	18220
Pozivni broj	018
Registarska oznaka	AL / АЛ

Aleksinac je gradsko naselje i sedište istoimene opštine u Nišavskom okrugu. Prema popisu iz 2022. bilo je 14.593 stanovnika.^[1]

Položaj uredi

Aleksinac se nalazi na 30 kilometara od Niša, prema severu, na autoputu prema Beogradu, ali je malo poznato da je on na raskrsnici još 2 magistralna puta, od kojih jedan vodi iz severoistočne Srbije i Sokobanje preko Aleksinca, a zatim preko Malog Jastrepca u Toplicu; drugi put vodi iz Istočne Srbije, tačnije preko Knjaževca i Svrljiga, preko Aleksinca, a dalje prema Kruševcu i Zapadnoj Srbiji. Aleksinac je povezan železničkom prugom ka Beogradu i Nišu i centar je opštine kroz koju prolazi reka Južna Morava, železnička pruga, autoput i dva republička puta sa obe strane Morave.

Istorija uredi

Stari vek uredi

Aleksinac je zbog svog mesta na putu bio uvek meta osvajača, od krstaša do Turaka, ali u isto vreme i put kojim su prolazili trgovci i putnici donoseći uticaj i evropske i istočnjačke kulture. Svi ti uticaji još od rimskog doba, kada je kroz Aleksinac prolazio čuveni Via militaris (vojni put) koji je išao iz tadašnje Vizantije u tadašnju Gornju Meziju koja se prostirala na obalama Dunava. Aleksinac je još u rimsko doba bio nastanjen, o čemu govore arheološka nalazišta locirana kako u samom gradu, tako i u njegovoj bližoj i daljoj okolini.

Srednji vek uredi

U srednjem veku Aleksinac je malo poznat zbog toga što se stanovništvo sklanjalo s puta kojim su prolazile vojske i pljačkaši, pa su u bližoj okolini Aleksinca bila dva srednjovekovna grada, jedan istočno od Aleksinca, Lipovac, ispod planine Leskovik, u kome se nalazi najstariji pravoslavni manastir u ovom kraju, sagrađen još 1399. godine. Drugi srednjovekovni grad, Bovan, nalazio se severno od Aleksinca i bio je poznat po tome što je kneginja Milica, udovica kneza Lazara, poginulog na Kosovom polju, tu držala rezervne magacine soli.

Sam Aleksinac kao toponim pominje se u turskom defteru (popis naseljenih mesta) iz 1516. godine kao deo Kruševačkog vilajeta. Aleksinac je jedan od retkih gradova čiji mit o poreklu stoji zapisan u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti u Beogradu. U obližnjem selu Kraljevu bio je turski ajanin Usein-aga koji je po ceo dan sedeo ispred svoje mehane. Neki ajdučki arambaša iz očigledne mržnje prema Turčinu svake večeri ga je naglas iz šume prozivao. Turčin unajmi buljubašu po imenu Aleksa da tog čoveka iz šume uhvati. Aleksa uhvati tog čoveka, preda ga Turčinu, a ovaj ga nabije na kolac ispred kafane. Turčin mu zauzvrat pokloni ogroman kompleks zemlje blizu utoka reke Moravice u Moravu, gde se sadašnji Aleksinac nalazi.^[2]

Krajem 17. veka, cela dolina Južne Morave, od Niša do Beograda bila je doslovno pusta jer se sve stanovništvo, bojeći se turske osvete zbog pomoći Austrijancima, povuklo s njihovom vojskom na sever preko Save i Dunava, u današnju Vojvodinu. Sami Turci, videvši plodnu zemlju koju niko nije obrađivao, pa prema tome nije ni plaćao sve poreze i namete, naseljavali su Moravsku dolinu Srbima iz raznih krajeva, pretežno sa juga i istoka Srbije.

Aleksinac je oslobođen od turskog ropstva 1833. godine kada se nalazio u sastavu Ražanjske nahije. Hatišerifom iz 1833. godine tadašnjem Beogradskom pašaluku pripojeno je šest nahija, pa se tako Aleksinac našao u Srbiji za vreme vladavine Knjaza Miloša Obrenovića.

Aleksinac u 19. veku

Sam Knjaz Miloš je veoma zaslužan za budući razvoj Aleksinca. Iako je bio nepismen, Knjaz Miloš je bio izuzetan državnik sa pogledom u budućnost i govorio je: „Ja sam nauman, ako bog da da u Srbiji napravim dve kapije – jednu u Beogradu prema Ćesarskoj (Austriji), a drugu u Aleksincu prema Turskoj.” I zaista na poziv Knjaza Miloša, u Aleksinac je stigao austrijski arhitekta Franc Janke i 1839. godine napravio urbanistički plan za grad, prvi urbanistički plan u ovom delu Srbije.

Ovakav status Aleksinca kao graničnog grada doveo je do njegovog opšteg napretka jer su u njemu bile smeštene razne državne ustanove. Najznačajnija od njih bio je takozvani Karantin u kome su putnici iz Turske, Grčke, Makedonije i Stare Srbije, koji su se kretali prema Evropi, bili obavezni da u njemu provedu 40 dana, a sve u cilju otkrivanja zaraznih bolesti koje su u to vreme harale u Turskoj. Tako je Aleksinac bio predstraža za ulazak u Evropu. Zdravstveni karantin kao prva bolnica u Aleksincu osnovan je 1836. godine.^[3] Ovde postoji Opšta bolnica Aleksinac.

Aleksinac je bio sedište okruga, okružnog suda, carinarnice i sedište engleske pošte preko koje su sve vesti iz Turske išle u Evropu. Knjaz Miloš je u Aleksincu podigao crkvu Svetog Nikole (koja i danas postoji) za koju je govorio: „Hoću da se srpska zvona odavde čuju u Turskoj.”

Prva telegrafska veza u Srbiji uspostavljena je 1854. godine između Beograda i Aleksinca.

U Aleksincu se otvaraju prva industrijska preduzeća, pivara, 1865. godine, parni mlinovi i nešto kasnije rudnik mrkog uglja. Godine 1865. Ukazom kneza Mihaila Obrenovića otvorena je prva gimnaziji u ovom delu Srbije.

Ovakvo vreme napretka i svojevrsnog državnog značaja trajalo je sve do 1876. godine, kada je započeo Prvi srpsko-turski rat. U tom ratu u kome je Srbija pretrpela nekoliko uzastopnih poraza, Aleksinac i okolina pretrpeli su teške ljudske i materijalne gubitke. Sva sela na levoj i desnoj obali Morave od Niša do Aleksinca bila su spaljena do temelja. I pored delimičnih paljevina u Aleksincu, Turci, koji su zauzeli grad u oktobru 1876. godine, nisu pravili velike štete jer je stanovništvo izbeglo na sever, a Turci su štedeli kuće da bi u njima mogli da prezime.

Otomansko izviđanje u Deligradu tokom Prvog srpsko-turskog rata

Oslobođenje i svetski ratovi uredi

Posle oslobođenja od Turaka i stvaranja prve nezavisne srpske države, srpska granica je pomerena daleko na jug, čime je Aleksinac izgubio svoj privredni i administrativni značaj. Izgradnjom železničke pruge Beograd—Niš 1884. godine, Aleksinac je zaobiđen jer je pruga zbog tehničkih problema i političkih intriga (u Aleksinačkom kraju je izbila Timočka buna) izgrađena na levoj obali Južne Morave.

Zbog svog strateškog položaja u oba svetska rata, Aleksinac je bio okupiran i razaran. Na spomeniku u porti aleksinačke crkve, podignutom juna 1935,^[4] ispisano je 350 imena vojnika i oficira izginulih u Balkanskim i Prvom svetskom ratu. Nova zgrada Aleksinačke gimnazije je osvećena 26. januara 1937.^[5] Mesto je u ovo vreme nazivano "Srpski Hajdelberg".^[6]

U Aleksincu 17. novembra 1989. dogodila se velika nesreća u rudniku uglja u jami „Morava", kada je život izgubilo 90 rudara.^[7]

Krajem 20. veka, Aleksinac je šest puta bombardovan od strane NATO avijacije. U tim bombardovanjima bilo je mnogo ljudskih žrtava, a razoren i sam centar grada.^[8]

Demografija uredi

U naselju Aleksinac živi 13.687 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 39,0 godina (37,9 kod muškaraca i 40,1 kod žena). U naselju ima 5.791 domaćinstvo, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,94.

Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je porast u broju stanovnika.

Demografija^[9]
Godina	Stanovnika
1948.	5.797
1953.	6.788
1961.	8.828
1971.	12.007
1981.	15.734
1991.	17.030	16.722
2002.	17.171	17.665
2011.	16.685
2022.	14.593

Etnički sastav prema popisu iz 2002.‍^[10]

Srbi	15.823	92,14%
Romi	499	2,90%
Jugosloveni	117	0,68%
Crnogorci	78	0,45%
Makedonci	54	0,31%
Hrvati	30	0,17%
Slovenci	21	0,12%
Bugari	21	0,12%
Albanci	11	0,06%
Rusi	9	0,05%
Muslimani	8	0,04%
Goranci	7	0,04%
Nemci	3	0,01%
Mađari	3	0,01%
Vlasi	2	0,01%
Česi	1	0,00%
nepoznato	239	1,39%

Stanovništvo prema polu i starosti^[11]


	m	ž
?	41	61
80+	97	159
75—79	163	304
70—74	318	427
65—69	445	501
60—64	461	535
55—59	398	427
50—54	696	734
45—49	684	763
40—44	631	648
35—39	510	582
30—34	529	576
25—29	625	636
20—24	596	623
15—19	635	613
10—14	526	508
5—9	484	441
0—4	412	382
Prosek :	37,9	40,1

Domaćinstva

**Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2002.**
Godina popisa	1948.	1953.	1961.	1971.	1981.	1991.	2002.
Broj domaćinstava	1.868	2.093	2.751	3.754	5.103	5.327	5.791

**Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2002.**
Broj članova	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10 i više	Prosek
Broj domaćinstava	1.041	1.425	1.238	1.392	437	198	37	13	6	4	2,94

Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu

Pol	Ukupno	Neoženjen/Neudata	Oženjen/Udata	Udovac/Udovica	Razveden/Razvedena	Nepoznato
Muški	6.829	1.979	4.377	297	174	2
Ženski	7.589	1.630	4.438	1.142	366	13
UKUPNO	14.418	3.609	8.815	1.439	540	15

Stanovništvo po delatnostima koje obavlja

Pol	Ukupno	Poljoprivreda, lov i šumarstvo	Ribarstvo	Vađenje rude i kamena	Prerađivačka industrija
Muški	3.079	115	1	74	927
Ženski	2.273	61	0	8	517
UKUPNO	5.352	176	1	82	1.444
Pol	Proizvodnja i snabdevanje	Građevinarstvo	Trgovina	Hoteli i restorani	Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški	120	187	386	80	154
Ženski	28	21	391	83	24
UKUPNO	148	208	777	163	178
Pol	Finansijsko posredovanje	Nekretnine	Državna uprava i odbrana	Obrazovanje	Zdravstveni i socijalni rad
Muški	19	51	296	187	135
Ženski	45	48	145	305	401
UKUPNO	64	99	441	492	536
Pol	Ostale uslužne aktivnosti	Privatna domaćinstva	Eksteritorijalne organizacije i tela	Nepoznato
Muški	52	0	0	295
Ženski	54	0	0	142
UKUPNO	106	0	0	437

Saobraćaj uredi

Autoput koji prolazi pored Aleksinca

Aleksinac je grad sa čistim arhitektonskim i urbanističkim rešenjima. Glavna gradska ulica proteže se u pravcu sever-jug, a paralelno s njom postoje sve saobraćajnice koje povezuju Aleksinac sa Sokobanjom. Sve te tri paralelne ulice seku se pod pravim uglom sa četiri ulice u pravcu istok-zapad, čime je sačuvan urbanistički plan iz 1839. godine. Kroz Aleksinac protiče planinska reka Moravica koja izvire istočno od Sokobanje.

Kultura uredi

Aleksinac je sedište opštine koja po površini zauzima treće mesto u Srbiji, ali je prilično retko naseljena. Sa još dva naselja gradskog tipa, Žitkovcem u kome se nalazi železnička stanica, i Aleksinačkim Rudnikom, Aleksinac ima oko 20.000 stanovnika. U Aleksincu je i sedište Opštinskog suda, Tužilaštva, Policijske stanice i drugih državnih ustanova. Aleksinac je jak obrazovni i kulturni centar. U gradu postoje tri osnovne škole, tri srednje škole i jedna škola za strukovne studije. U gradu postoji Centar za kulturu i umetnost, Gradsko pozorište „Teatar 91” Aleksinac, Muzička škola, Zavičajni muzej i bogato opremljena narodna biblioteka. Aleksinac je uvek bio gostoljubiv i otvoren grad. Sa parkom Brđanka, na kome se nalazi spomenik ruskim dobrovoljcima izginulim u ratu 1876. godine i Ruskom crkvom u selu Gornji Adrovac, podignutom na mestu pogibije pukovnika Nikolaja Rajevskog, ruskog dobrovoljca, koji je i poginuo u borbi protiv Turaka 20. avgusta 1876. godine, zatim sa jezerom Bovan, sa dva srednjovekovna manastira, u Lipovcu i u selu Praskovču, Aleksinac predstavlja značajnu turističku destinaciju u ovom delu Srbije.Nikolaj je bio jedna od inspiracija za lik Vronskog u romanu Ana Karenjina ruskog pisca Lava Tolstoja. Jedan od najvažnijih kulturnih radnika Aleksinca bio je etnolog Tihomir Đorđević. Ovaj naučnik sakupljao je legende o nevesticama, bićima iz staroslovenskog folklora u obliku lasice osvetnice. I danas u mnogim aleksinačkim selima postoji verovanje da ne valja ubijati mladunce lasice, jer će lasica doći da se sveti, i da će da ti pljune otrov u hranu (kotao). Pored srpskih legendi značajan je njegov rad o proučavanju korano Roma, sakupio je veliki broj ciganskih narodnih priča iz Aleksinca (uključujući horor bajke o mladiću Ciganinu i njegovom pobratimu vampiru), ove bajke je posle više od sedamdeset godina objavila izdavačka kuća Portalibris.^[12] Osim toga sakupljao je i poslovice iz Aleksinačke kotline, koje je objavio u prvom broju časopisa Karadžić (časopis).

Miodrag Spirić je napisao Istoriju Aleksinca u četiri toma.

Poznate ličnosti uredi

Jovan Apel, industrijalac i zakupnik rudnika
Gordana Brajović, pesnikinja
Tihomir Đorđević, etnolog čiji je veliki deo rada vezan za Aleksinac
Dragoslav Mihajlović, fudbaler na prvom svetskom prvenstvu u fudbalu
Mihailo Gavrilović, istoričar
Stevan Dimitrijević, prota
Rista Prendić, pismonoša dinastije Obrenovića, diplomata i špijun
Velimir Rajić, pesnik
Branka Mitić, glumica
Jelena J. Dimitrijević, putopisac i književnica, često od savremenika nazivana srpskom Sapfo

Turizam uredi

U neposrednoj okolini Aleksinca nalazi se veliki broj turističkih mesta i objekata interesantnih za turiste, a neki od njih su:

Sport uredi

Grad Aleksinac predstavlja sedište fudbalskog kluba FK Napredak Aleksinac, koji je osnovan 1929. godine, a trenutno se takmiči u Niškoj zoni, trećem takmičarskom nivou srpskog fudbala.^[13]