Aranđelovac
Aranđelovac je gradsko naselje u Srbiji i sedište istoimene opštine u Šumadijskom upravnom okrugu. Nalazi se u podnožju planina Bukulja i Venčac na oko 255 m nadmorske visine, na 76 km od Beograda. Prema popisu iz 2022. bilo je 22.881 stanovnika.
Aranđelovac | |
|---|---|
 Aranđelovac- kolaž slika (Staro zdanje, Trg u Aranđelovcu, Hram Svetih apostola Petra i Pavla, Spomenik Karađorđu ispred škole u Orašcu, Skulptura Sfinge u parku Bukovičke banje, Hotel Izvor) | |
 Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Upravni okrug | Šumadijski |
| Opština | Aranđelovac |
| Stanovništvo | |
| — 2022. | 22.881 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 44° 18′ 15″ S; 20° 33′ 22″ I / 44.304166° S; 20.556° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 259 m |
.svg)  Aranđelovac Aranđelovac na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 34300 34303 |
| Pozivni broj | 034 |
| Registarska oznaka | AR |
Poznat je kao mesto u čijoj je okolini Karađorđe podigao Prvi srpski ustanak. Međutim, dok je Karađorđe za svoju rezidenciju izabrao Topolu, Obrenovići su gradili Aranđelovac kao svoje letovalište. U vreme njihove vladavine, grad je pretvoren u mondensku banju Srbije i Jugoslavije 19. veka, osnovanu na izvorima vode Knjaz Miloš. U centru aranđelovačkog parka izgrađeno je i Staro zdanje — letnji dvorac Obrenovića. Aranđelovac je stoga jedini grad u Srbiji na čijem se grbu nalaze i Karađorđe i Miloš Obrenović.
Etimologija
urediSadašnja teritorija grada najvećim delom je pripadala selu Vrbica. Pošto je knez Miloš često boravio u lečilištu Bukovičke banje odluči da u Vrbici 1858. godine podigne crkvu (jednu od nekoliko pokajnica) i posveti je Svetom Arhanđelu Gavrilu, a od dela sela Vrbice sa delom sela Bukovik formira varoš kojoj daje ime Aranđelovac.
Istorija
urediAranđelovac je mlad grad. Osnovu grada čine Bukovik i Vrbica. Najstariji pismeni podaci o Bukoviku potiču iz 15. veka. U srednjem veku ceo kraj je bio povezan sa Rudnikom, tada najvažnijem mestu u Šumadiji. Kada su Osmanlije 1459. osvojili Smederevo, njihova vojska je ovladala i ovim krajem. Pavle Bakić je iz Venčaca sa 1000 ratnika prešao u Ugarsku i postaje srpski despot. Austrija je 1718. godine zavladala severnim krajevima centralne Srbije. Centralna Srbija pod Austrijancima dobila je status Vojne komandanture Kraljevine Srbije. U to vreme pominje se Vrbica kao nenaseljeno mesto u kragujevačkom distriktu. Godine 1735. u Vrbici se pominje šanac sa oko 50 domova i možda 300 do 350 stanovnika. Komandant šanca bio je Mijuško Kujundžić koji je zapovedao svim vojnim obveznicima ovog kraja. Osmanlije su 1739. godine ponovo zavladali centralnom Srbijom. Njihove represalije izazvale su još jednu veliku seoba Srba u krajeve severno od Dunava i Save. Mnogi su tražili spas u hajdučiji. Iako su Osmanlije poslali svoje elitne trupe, janjičare, hajdučija se u celom regionu južno od Dunava i Save nije mogla ugušiti, isto zbog Carske Austrije u susedstvu u koju su hajduci mogli da se povuku ili priključe raznim vojnim jedinicama. Prvi srpski ustanak je izbio 1804. godine, u Orašcu, gde su se skupili narodni prvaci i ugledni ljudi. Ustanike je zakleo bukovički prota Atanasije.
Posle srpskih ustanka 1804. i 1815. mesto se razvija i napreduje. Ilija Garašanin je rođen u selu Garaši. Mihailo Obrenović gradi Staro zdanje kao svoju letnju rezidenciju. Aranđelovčani su važili kao odani Obrenovićima, te su nemilo prihvatili smenu kraljevske dinastije 1903. godine.
U gradu je "trideset godina" bio najuticajniji Ilija Mihailović. Kada je u decembru 1936. došlo do promene opštinske vlasti, pekli su vola na ražnju i okadili opštinsku zgradu sa šest kadionica.[1]
Godine 1941. Kosta Pećanac poziva na Bukulji sabor predratnog četničkog udruženja i predlaže saradnju sa Nemcima. Nakon sabora Pećanac odlazi u istočnu Srbiju. Komunistička vlast Jugoslavije dovodi 1945. u Aranđelovac crnogorskog mitropolita Joanikija Lipovca gde je ubijen. Mesto gde počivaju njegovi zemni ostaci je do danas ostalo nepoznato.
Aranđelovac je u Drugom svetskom ratu oslobođen u borbama septembra 1944. godine.
Ovde se nalaze OŠ „Ilija Garašanin” Aranđelovac, OŠ „Sveti Sava” Aranđelovac, OŠ „Milan Ilić Čiča” Aranđelovac, OŠ „Miloš Obrenović” Aranđelovac i OŠ „Svetolik Ranković” Aranđelovac.
Demografija
urediU naselju Aranđelovac živi 19575 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 38,7 godina (37,5 kod muškaraca i 39,8 kod žena). U naselju ima 8339 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,91.
Ovo naselje je skoro u potpunosti naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u drugoj polovini XX veka se stanovništvo petostruko uvećalo.
 |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 48 | 52 | ||
| 80+ | 95 | 224 | ||
| 75—79 | 212 | 399 | ||
| 70—74 | 401 | 586 | ||
| 65—69 | 583 | 690 | ||
| 60—64 | 666 | 719 | ||
| 55—59 | 571 | 569 | ||
| 50—54 | 921 | 1.048 | ||
| 45—49 | 1.095 | 1.200 | ||
| 40—44 | 869 | 1.041 | ||
| 35—39 | 721 | 759 | ||
| 30—34 | 751 | 815 | ||
| 25—29 | 868 | 941 | ||
| 20—24 | 978 | 975 | ||
| 15—19 | 871 | 880 | ||
| 10—14 | 717 | 714 | ||
| 5—9 | 642 | 595 | ||
| 0—4 | 552 | 541 | ||
| Prosek : | 37,5 | 39,8 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 9.650 | 2.938 | 5.928 | 365 | 337 | 82 |
| Ženski | 10.898 | 2.450 | 5.986 | 1.687 | 710 | 65 |
| UKUPNO | 20.548 | 5.388 | 11.914 | 2.052 | 1.047 | 147 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 4.946 | 49 | 0 | 481 | 1.951 |
| Ženski | 4.403 | 35 | 0 | 134 | 1.623 |
| UKUPNO | 9.349 | 84 | 0 | 615 | 3.574 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 151 | 263 | 639 | 210 | 253 |
| Ženski | 76 | 48 | 677 | 306 | 84 |
| UKUPNO | 227 | 311 | 1.316 | 516 | 337 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 28 | 165 | 147 | 144 | 179 |
| Ženski | 57 | 181 | 137 | 315 | 541 |
| UKUPNO | 85 | 346 | 284 | 459 | 720 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 142 | 1 | 1 | 142 | |
| Ženski | 116 | 2 | 0 | 71 | |
| UKUPNO | 258 | 3 | 1 | 213 | |
Privreda
uredi
Najpoznatije preduzeće iz Aranđelovca je AD „Knjaz Miloš“ koje sem pomenute mineralne vode, proizvodi i puni sokove i energetske napitke. Holding korporacija „Šamot“ je proizvodila vatrostalne materijale i vršila eksploatisanje nemetaličnih ruda, a „Elektroporcelan“ porcelanske izolatore. Elektrokeramika se proizvodila i u DD „Elka“.
Nažalost, mnogi aranđelovački privredni giganati više ne rade ("Šamot", "Elektroporcelan", "Elka") jer su otišli u stečaj. Izuzetak je "Šamot Darosava" (deo "Šamot Holdinga") koja i dan danas proizvodi vatrostalne proizvode.
Eksploataciju mermera vrši preduzeće „Venčac“ a proizvodnjom PVC cevi bavi se „Peštan“. "Univerzum" (bivše DD „Kubršnica“) proizvodi građevinski materijal (opeke i montažne nosače). "Bekament" proizvodi materijale za završne radove u građevinarstvu. Pored pomenutih postoji veliki broj manjih privatnih preduzeća.
U Aranđelovcu postoje tri hotela: „Staro zdanje“, „Šumadija“ i „Izvor“, odmaralište INO, restoran "Bukulja" (bivši „Lovački dom“) na Bukulji, te veliki broj privatnih smeštajnih kapaciteta i mnoštvo kafića i restorana.
Znamenitosti
uredi
Aranđelovac je najpoznatiji po blagotvornosti kisele vode kojom je još 1811. godine svoje zdravlje krepio Dositej Obradović. Na lični zahtev kneza Miloša, bukovička voda je dopremana u butelama i korišćena na dvoru, a početkom XX veka počinje i ručno flaširanje kisele vode „Knjaz Miloš“. Ova voda je često dobijala medalje za kvalitet. Pored ovoga, veoma je poznat velelepni park Bukovičke banje koji se prostire na površini od 21,5 ha sa stalnom postavkom mermernih skulptura, najpoznatijih naših i svetskih autora, nastalih u tridesetogodišnjem postojanju međunarodne smotre umetnosti „Mermer i zvuci“ koja pored mermernih skulptura organizuje i manifestaciju „Svet keramike“, a organizuje i pozorišne predstave, koncerte i folklorne priredbe. Od 1966. organizuje se Simpozijum skulpture „Beli Venčac“.[5] Sve manifestacije obavljaju se na letnjoj otvorenoj sceni ili u prelepoj „Sali kneževa“ hotela „Staro zdanje“, građevine stare preko 150 godina, koja potiče iz vremena dinastije Obrenović. U parku se nalazi i paviljon knjaza Miloša i nekoliko izvora mineralne vode koja se u banjskom lečilištu koristi zajedno sa glinom za lečenje oboljenja gastrointestinalnog i hepatolibijarnog sistema, bolesti respiratornog sistema i povrede lokomotornog sistema.
Spomenik ustanicima iz Prvog srpskog ustanka nalaze u selu Orašac 6 km od Aranđelovca, gde se nalazi memorijalni kompleks smešten oko Marićevića jaruge gde je započeto stvaranje moderne srpske države, a Karađorđe izabran za vođu ustanka.
Aranđelovac ima i dva hrama Sv. arhangela Gavrila. Jedan je onaj u kome je služio prota Atanasije Bukovički, koji je zakleo ustanike na vernost otadžbini, podignut na temeljima srednjovekovne crkve iz 1480. godine. Drugi je podigao knez Miloš, onaj po kome je Aranđelovac dobio ime, podignut 1835. godine, a koji je gotovo istovetan crkvi Svete Trojice u Gornjem Milanovcu. Novosagrađen Hram Sv. Ap. Petra i Pavla jedan je od najvećih u Šumadiji. U blizini se nalazi nekadašnji srednjovekovni manastir, a danas crkva Svetog Arhangela Mihaila u Brezovcu, crkve brvnare u Venčanima i Darosavi. U neposrednoj blizini, u Topoli nalazi se mauzolej kralja Petra I na Oplencu kao i Karađorđeva crkva, zatim srednjovekovni manastiri Voljavča, Nikolje i Blagoveštenje.
Na 10 km od Aranđelovca je 1976. podignuto akumulaciono Garaško jezero za snabdevanje vodom Aranđelovca i okoline. Jezero se prostire na površini od oko 65 ha, najveće dubine 22 m, poribljeno je i predstavlja omiljeno izletište građana Aranđelovca zajedno sa bazenom pored samog jezera i sportskim terenima.
Aranđelovački muzej ima svoju stalnu postavku kome pripada Risovačka pećina, na samom ulazu u grad, iz doba neolita, a u blizini koje se nalazi i etno-kuća.
Ovde je 1869. godine osnovano Aranđelovačko čitalište.
Poznate ličnosti
uredi- Saša Bajin,[6][7][8] prvi najbolji trener u izboru ženske teniske asocijacije (VTA)[9]
- Saša Bošković, rukometni trener, osvajač srebrne medalje na Svetskom prvenstvu u rukometu za žene 2013.
- Tanja Bošković, glumica
- Ilija Garašanin, knjaževski predstavnik i predsednik Ministarskog saveta Srbije
- Jevrem Grujić, ministar pravde i ministar unutrašnjih poslova Srbije
- Ana Đokić, crnogorska rukometašica, evropska šampionka i osvajačica srebrne olimpijske medalje
- Danica Maksimović, glumica
- Kosta Miletić, prvi školovan vazduhoplovac u Srbiji
- Slobodan Minić, učesnik Narodnooslobodilačke borbe i narodni heroj Jugoslavije
- Jovana Preković, karatistkinja, olimpijska, svetska i evropska šampionka
- Aćim Čumić, predsednik Ministarskog saveta Srbije i gradonačelnik Beograda
- Mihailo Švabić, učesnik Narodnooslobodilačke borbe
- Vladan Milojević, fudbalski trener
Vidi još
urediReference
uredi- ^ "Vreme", 17. dec. 1936
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
- ^ Venčački mermer u Aranđelovcu („Večernje novosti“, 3. avgust 2013)
- ^ Serena “odlepila“ na uštipke („Večernje novosti“, 25. jun 2011)
- ^ Serenin "čovek za sve": Ona je direktna, ali i stidljiva („B92“, 31. mart 2014)
- ^ BAJIN NAJZASLUŽNIJI ZA USPEH OSAKE: Nekadašnji sparing partner Serene Vilijams pravi čuda sa Japankom („Večernje novosti“, 25. januar 2019)
- ^ SRBIN U ISTORIJI WTA: Saša Bajin prvi najbolji trener u izboru ženske teniske asocijacije („Večernje novosti“, 12. decembar 2018)
