Božidar Vuković
Božidar Vuković (ital. Dionisio della Vecchia; Đurići kod Podgorice, oko 1465/70. — 1539) bio je srpski vojvoda, trgovac i štampar.
Božidar Vuković | |
|---|---|
 Spomenik Božidara Vukovića u Podgorici | |
| Datum rođenja | oko 1465/70. |
| Mesto rođenja | Podgorica |
| Datum smrti | 1539. (73/74 god.) |
| Mesto smrti | Mletačka republika |
U vreme širenja turske vlasti, preselio se u Mletačku republiku i od tada je počeo da koristi italijanski pseudonim Dionisio della Vecchia. Uspostavio je bliske odnose sa grčkom zajednicom u Veneciji i uspešno se bavio trgovačkim poslovima. Stekao je znatno bogatstvo i društveni ugled, što mu je omogućilo da se posveti književnom radu u oblasti štamparstva i izdavaštva. Počevši od 1519. godine, u svojoj venecijanskoj štampariji je objavio nekoliko srpskih ćiriličnih knjiga bogoslužbenog i pobožnog sadržaja, čime je učinio veliki doprinos razvoju starog srpskog štamparstva. Njegova izdanja su bila veoma cenjena među savremenicima i služila su za ugled kasnijim srpskim štamparima. Pored književno-štamparske delatnosti, Božidar Vuković se bavio i crkveno-upravnim poslovima u sklopu grčko-srpske pravoslavne zajednice u Veneciji, a tokom poslednjih godina života je obavljao i funkciju gastalda (načelnika). Umro je 1540. godine u Veneciji, a za sobom je ostavio sina Vićenca Vukovića, koji će kasnije nastojati da nastavi očevu štamparsku delatnost u Veneciji.[1][2][3][4]
Biografija uredi
Božidar Vuković je 1519. godine napomenuo da je otačastvom iz Podgorice koja je „u predelima maćedonskim", a posle tako isto govore za sebe i neki pisari iz hercegovačke Zavale, iz Morače, pa i iz Sarajeva. Vuk Karadžić je tvrdio „da su se Maćedonija srpski zvale sve zemlje naroda našega“, dok je Ruvarac mislio, da je to označavanje stvar sujete, „hoteći da se prave važni i da svoje poreklo dovode iz tako važnih istorijskih mesta, kao što je bila Filipa i Aleksandra Velikoga Maćedonija“. Nasuprot tome Vladimir Ćorović je smatrao da se pojam "Maćedonija" proširio na sve srpske zemlje se od onog vremena, kad je Ohridska arhiepiskopija obuhvatila pod svojom vlašću sve te oblasti,[5] ali ta pretpostavka se pokazala kao neosnovana pošto ohridski arhiepiskopi u svojim titulama nisu upotrebljavali pomenuti pojam.
U vreme konačnog pada Zete pod tursku vlast Vuković je emigrirao u Veneciju gde je kao uspešan trgovac stekao znatan društveni ugled, a kao štampar i izdavač je delovao pune dve decenije, počevši od 1519. godine, kad se u ovaj posao upustio, do 1540. godine, kada je umro, a telo mu je po sopstvenoj želji sahranjeno u manastiru Svete Bogorodice na ostrvu Starčevo u Skadarskom jezeru.[6]
O društvenom ugledu Božidara Vukovića se istakao najbolje svedoči činjenica da mu je plemstvo priznao car Karlo V Habzburški, dodelivši mu i porodični grb.[7] Božidar Vuković je neumorno održavao veze s porobljenim srpskim krajevima, naročito s manastirom Mileševom i manastirima na Skadarskom jezeru. Njegove knjige rasturene su ne samo po srpskim crkvama nego su imale jakog uticaja i drugde na evropskom istoku, sve do Baltika. Prvenstveno je štampao knjige religioznog sadržaja, ukupno devet njih, među kojima se ističu Psaltir s posljedovanjem,[8] Služabnik, Molitvenik, Oktoih petoglasnik, Praznični minej, Trebnik.
Njegov rad nije, iz nekih sada nepoznatih razloga, tekao bez prekida: pošto je 1519. i 1520. štampao Služabnik, dovršen 7. jula 1519, i Psaltir s posledovanjem u časlovcem, čiji je prvi deo bio gotov 7. aprila 1519, a drugi 12. oktobra sledeće godine, Vuković sve do 1536. nije više izdao nijednu srpsku knjigu. Kada je ponovo nastavio sa štampanjem srpskih knjiga, nije se više zaustavljao i u srazmerno kratkom roku izdao ih je još pet: Zbornik i Molitvenik, 1536, Oktoih petoglasnik, 27. jula 1537, Minej (praznični), 19. januara 1538, i Molitvenik-Trebnik, 1539. ili 1540. godine.[2]
Sve knjige koje je Vuković štampao imaju za sadržinu tekstove najuže crkvene literature, prastare, odavno prevedene i dugom tradicijom osveštane. Nema među njima nijednog koje bi bilo bliže pravoj književnosti, iako su takva dela ipak stvarana u našim stranama, a njihovi rukopisi morali su takođe stizati do Vukovića. Ali on ih nije štampao, gledajući u preče ciljeve. Štampajući „v tuždej zemlji, v stranah italskih“, za svoj narod knjige „dušespasnije“ i „mnogonaročitije“, Božidar Vuković je isticao da njima želi da bude „hristijanom na polzu“. Neumorno je stoga, u njihovim predgovorima i pogovorima, ponavljao konstataciju o oskudici i uništenju srpskih knjiga po manastirima i crkvama, opustošenim od „inovernih“. Za te opustošene hramove, „jaže biti k prosvešteniju i svjetlosti svetih crkvih“, on je izdavao „vsaka pisanija crkovnaja velicijemi slovesi“. Ali je imao u vidu i druge potrebnike: one koji putuju i kojima je udobnije da sobom nose knjige manjeg obima i sitnijim slogom štampane ("i drugije knjigi spisah pom'nšimi slovesi iže v put hodeštim udob nosima bivajut").
Pored toga „dušepoleznog“ i religioznog karaktera, njegovo je preduzeće nesumnjivo imalo i očevidne rodoljubive motive. Njima je Vuković dao takođe nešto mesta u propratnim tekstovima s kojima je svoje knjige otpravljao u svet. Videći — kaže on tako u pogovoru svoga Molitvenika iz 1536. godine — da Germani ("Frugi"), Grci i ostali narodi ("i inije jeziki") sastavljaju „na tipare“ (tj. štampaju) „božstv'nija pisanija“, zaželeo je jako „i naša srbskaja, i blgarskaja takožde, na tipareh s'staviti“.[9]
Svoja izdanja Božidar Vuković nije, razume se, pripremao sam; on je pre svega bio inicijator i tvorac izdavačke politike, a za konkretna štamparska i drvorezačka, dakle umetnička ostvarenja, njegove knjige imaju da zahvale čitavom jednom nizu majstora koji su radili po njegovom „poveleniju“. Neki od njih su morali imati izuzetnog udela u tome, čim su stavljali i svoja imena u predgovore ili pogovore. Jedan od njih je „okajanejši i mn'ši v inoceh jer'monah Pahomije ot Crnije Gori ot Reki“, koji je sa njim radio 1519. i 1520. godine, štampajući Služabnik i Psaltir s posledovanjem. Posle se oko Molitvenika iz 1536, i Mineja iz 1538. „trudio... jerođakon Mojsi ot serbskije zemlji otčstvom že ot mjesta naricaemago Budimlja". Najposle su mu Oktoih petoglasnik realizovali „sveštenici Teodosije i Genadije paraeklisari monastira svetago Savi srbskago iže jes v Mileševo otč'stvom že ot mjesta Prijepolja".
Svoje duboko rodoljublje Božidar Vuković bio je namislio da zasvedoči i na jedan sasvim naročit način. Još 1520. godine on je govorio, u pogovoru svoga Molitvenika, a kad mu se smrt sasvim približila isticao je naročito, u predgovoru Mineja iz 1538. godine, da želi da štampariju ("sije tipare") iznese „v svoje ot'čstvo“, ne bi li se tamo našao neko da se, posle njega, „potrudi radi božstv'nih crkvah da isplni koliko bude volja božja nedostatčstvo svetih knig“. Da je ta Vukovićeva namera ostvarena, bila bi to druga štamparija na tlu Crne Gore, posle one Đurđa Crnojevića. Koliko je Vuković ozbiljno nosio u sebi ovu misao, vidi se najbolje iz prve redakcije njegovog testamenta. U tom testamentu, pisanom 5. februara 1534. (1533. po mletačkom računanju) godine, on je ostavljao „manastirima na jezeru Skadra... sve one knjige rukom pisane i sve kalupe za štampanje, i onu opremu koja se nađe za pomenutu štampu, olovne forme i intaljirane figure (drvoreze) i sve što bude..." Iz nekih svojih razloga, kasnije je tu misao napustio i štampariju je, po njegovoj smrti, zajedno s ostalim dobrima, nasledio njegov sin Vicko Vuković, koji će i sam, na izvestan način, ući u istoriju srpske knjige kao njen izdavač i štampar.
Njegova spomen bista nalazi se u Podgorici. U sklopu rada na sprovođenju desrbizacije u Crnog Gori, pojavila su se razna nastojanja da se ospori srpstvo Božidara Vukovića, iako je njegova pripadnost srpskom narodu posvedočena njegovim sopstvenim kazivanjima i drugim izvorima.[10] U isto vreme, pojavili su se i pokušaji da se Božidar Vuković proglasi za etničkog Dukljanina,[11] odnosno za etničkog Crnogorca, iako on čak ni u zavičajnom smislu, prema tadašnjim oblasnim nazivima, nije mogao biti Crnogorac, pošto njegov zavičaj (Podgorica) u njegovo vreme nije ni pripadao tadašnjoj (prvobitnoj) Crnoj Gori, koja je obuhvatala samo Staru Crnu Goru. U etničkom smislu, Božidar Vuković je bio Srbin, po zavičaju se predstavljao kao Podgoričanin, te je po tome u tadašnjem regionalnom smislu bio Zećanin, što je i sam izričito naglasio u darovnom natpisu na ikoni Tajne večere koju je priložio grčkoj pravoslavnoj crkvi Svetog Đorđa u Veneciji.[12][13]
Pored trgovačkih i štamparskih poslova, Vuković se bavio i obaveštajnim, odnosno političkim aktivnostima. Blisko je sarađivao sa diplomatskim predstavnicima cara Karla V Habzburškog, a svoju razgranatu poslovnu mrežu koristio je za pribavljanje obaveštenja o stanju u srpskim zemljama pod osmanskom vlašću. Njegove obaveštajne aktivnosti dosezale su sve do Vlaške i Moldavije, što je došlo do posebnog izražaja za vreme mletačko-turskog rata (1537—1540), kada je aktivno učestvovao u pripremama za podizanje ustanka u srpskim zemljama. Tim povodom, od cara Karla je zatražio i titulu srpskog despota, nastojeći da u saradnji sa hrišćanskim silama obnovi srpsku državnost, a slične pretenzije kasnije je iskazivao i njegov sin Vićenco Vuković.[14][15]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Medaković 1958.
- ^ a b Medaković 1993.
- ^ Dabić 2006a, str. 442-444.
- ^ Lazić 2022, str. 199-238.
- ^ Zbornik Ilariona Ruvarca, Božidar Vuković Podgoričanin, stavka 13
- ^ Tadić 1963, str. 337-360.
- ^ Milović 1986, str. 13-26.
- ^ Čurčić 1974, str. 463–486.
- ^ http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/odcrnojevica_dopetrovica/devet_zapisa_b_v_podgoricanina.htm
- ^ Štampar opet Srbin: Vraća se natpis na postament Božidaru Vukoviću u Podgorici: Propao pokušaj prekrajanja istorije u Nemanjinom gradu („Večernje novosti“, 10. septembar 2013)
- ^ Analitika (2016): Dukljanski tragovi: Božidar Vuković Podgoričanin, dukljanski ambasador
- ^ Radunović 1986, str. 29.
- ^ Pešikan 1993, str. 142.
- ^ Lazić 2018b, str. 17-39.
- ^ Lazić 2022, str. 131-164.
Literatura uredi
- Vujičić, Rajko (1986). „O nekim ikonografskim osobenostima ilustracija Božidara Vukovića i njihovim odjecima u našem sakralnom slikarstvu”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 107—116.
- Vujošević, Rajka (1986). „O nekim biografskim podacima o Božidaru Vukoviću Podgoričaninu i o Molitveniku - Zborniku za putnike iz Marcijane”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 41—45.
- Grbić, Dušica (2020). „Tipografske odlike i varijante izdanja štamparije Božidara Vukovića u Veneciji”. Ricerche slavistiche: Nuova serie. 3 (63): 75—91.
- Dabić, Vojin S. (2006a). „Vuković, Božidar (Dionisio della Vecchia)”. Srpski biografski rečnik. 2. Novi Sad: Matica srpska. str. 442—444.
- Dabić, Vojin S. (2006b). „Vuković, Vićenco (Vincenzo della Vecchia)”. Srpski biografski rečnik. 2. Novi Sad: Matica srpska. str. 444—445.
- Dabić, Vojin S. (2006c). „Vuković, Nikola (Nicola della Vecchia)”. Srpski biografski rečnik. 2. Novi Sad: Matica srpska. str. 448.
- Lazić, Miroslav A. (2013). „Između patriotizma, pobožnosti i trgovine: Motivi izdavačke delatnosti Božidara Vukovića”. Arheografski prilozi. 35: 49—101.
- Lazić, Miroslav A. (2018a). „Od Božidara Vukovića do Dionizija dela Vekije: Identitet i pseudonim u kulturi ranog modernog doba” (PDF). Scala paradisi: Akademiku Dimitriju Bogdanoviću u spomen, 1986-2016. Beograd: SANU. str. 165—186.
- Lazić, Miroslav A. (2018b). „Božidar Vuković između stvarnosti i konstrukcije: Od štampara do srpskog despota”. Crkvene studije. 15: 17—39.
- Lazić, Miroslav A. (2018). „Venice and Editions of Early Serbian Printed Books”. Thesaurismata. 48: 161—192.
- Lazić, Miroslav A. (2020). „Between an Imaginary and a Historical Figure: Božidar Vuković's Professional Identity”. Ricerche slavistiche: Nuova serie. 3 (63): 141—156.
- Lazić, Miroslav A. (2022). Božidar Vuković: Između istorije i imaginacije. Beograd: Narodna biblioteka Srbije.
- Mano-Zisi, Katarina (1986). „Zbornici za putnike Božidara Vukovića u svetlu sačuvanih primeraka”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 151—171.
- Medaković, Dejan (1958). Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII veka. Beograd: Naučno delo.
- Medaković, Dejan (1993). „Stare srpske štamparije”. Istorija srpskog naroda. knj. 3, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 425—440.
- Mijović, Pavle (1986). „Naša i venecijanska štampana knjiga”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 47—64.
- Milović, Jevto M. (1986). „Dodjeljivanje plemićke titule i grba Božidaru Vukoviću i njegovim potomcima od strane španskog kralja i rimsko-njemačkog cara Karla V (1500–1558)”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 13—26.
- Milošević, Miloš (1986). „Novi izvori kotorskog, vatikanskog i mletačkog arhiva o djelatnosti Vukovića, štampara i knjižara XVI vijeka”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 215—333.
- Momirović, Petar (1986). „Rasprostranjenost izdanja Božidara Vukovića na sadašnjem području Vojvodine”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 195—210.
- Petković, Sreten (1986). „Božidar Vuković i ilustracije ruskih i ukrajinskih štampanih knjiga XVI i XVII veka”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 83—105.
- Pešikan, Mitar (1993). „Uz monografiju Pet vekova srpskog štamparstva”. Naš jezik. Beograd. 29 (3-4): 131—154.
- Plavšić, Lazar (1959). Srpske štamparije od kraja XV do sredine XIX veka. Beograd: Udruženje grafičkih preduzeća Jugoslavije.
- Popović, Vukica (1986). „Knjige Božidara Vukovića u Rumuniji”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 211—214.
- Radunović, Risto V. (1986). „O imenima vojvode Božidara Vukovića Podgoričanina”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 27—40.
- Sindik, Nadežda R. (1986). „Književne odlike predgovora i pogovora u izdanjima Božidara Vukovića”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 117—130.
- Subotin-Golubović, Tatjana (2020). „Sastav Prazničnog mineja Božidara Vukovića i njegovi rukopisni izvori”. Ricerche slavistiche: Nuova serie. 3 (63): 261—278.
- Tadić, Jorjo (1963). „Testamenti Božidara Vukovića, srpskog štampara XVI veka”. Zbornik Filozofskog fakulteta. Beograd. 7 (1): 337—360.
- Čurčić, Lazar (1974). „Psaltir Božidara Vukovića iz 1519-1520. godine”. Zbornik Matice srpske za književnost i jezik. 22 (3): 463—486.
- Čurčić, Lazar (1986). „Neki problemi preštampanih izdanja Božidara i Vićenca Vukovića”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 181—194.
- Šekularac, Božidar (1986). „Neke specifičnosti crkvenih tekstova izdanja Božidara Vukovića”. Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina. Titograd: CANU. str. 131—149.
