Bosna i Hercegovina tokom Prvog srpskog ustanka

Bosna i Hercegovina je učestvovala u Prvom srpskog ustanku, te je naime, u toku istog je i u Bosanskom pašaluku došlo do susreta interesa velikih sila: Rusije, Francuske i Austrije. Prema Srbima, Francuska spoljna politika je zauzimala proturski stav. Ona, je, kao i Austrija, strahovala od mogućnosti povezivalja ustanika u Bosni sa onima u Beogradskom pašaluku, kao i oslanjanja na Rusiju.

Uvod

Potpisivanje mira u Karlovcima

Porta je, posle zaključivanja Karlovačkog mira 1699. godine, svim evropskim protektorima počela priznavati zaštitu katolika u Austriji, pravoslavaca u Rusiji i hrišćana u Bosni i Hercegovini. Pored buđenja nacionalne svijesti, koja se u Bosnu i Hercegovinu prelila iz ustaničke Srbije, na sam početak, kao i tok ustanka bosanskih Srba u nekoj određenoj mjeri uticali su i međusobni odnosi velikih sila, osim dalmatinskog susjeda, Francuske i dvije hrišćanske protektorice. Naime, Austrija je nakon zaključenog mira sa Turskom 1791. godine počela politiku miroljubive koegzistencije sa ovom zemljom, te je preusmjerila borbu protiv Napoleonove Francuske, kojoj zadaje smrtonosni udarac 1815. godine. Upravo zbog ovoga, tokom decenije borbe Srba protiv Turaka, Austrija je bila na turskoj strani. Tokom tog perioda, konstanta njene spoljne politike bila je orijentisana na poricanje dominirajućeg ruskog uticaja, kao i pokušaja stvaranja veće srpske države.

Decenija poricanja srpskog pokreta u Bosni i Hercegovini

U Bosanskom pašaluku je u toku Prvog srpskog ustanka (1804—1813) došlo do susreta velikih sila više nego u Beogradskom pašaluku. Ustoličen je interes Austrije za Bosnu i Hercegovinu istorijskim dogovorom austrijskog cara Josipa II i ruske carice Katarine II o raspodjeli sfera između Austrije i Rusije na Balkanu. Po tom dogovoru Austriji je pripala Bosna i Hercegovina. Počev od tog vremena, austrijska politika se prema Bosni i Hercegovini vodila bez kompromisa, sve do njenog konačnog zadovoljenja, odnosno okupacije 1878. godine. Uvjerenje bosanskih Srba, koje je glasilo da Austrija ima oslobodilačku misiju porobljenih hrišćanskih Slovena na Balkanu napušteno je nakon posljednjeg rata 1788-1791, a posebno početkom Prvog srpskog ustanka 1804. godine. Ruska politika na Balkanu je težila ka izlazu na Sredozemno i Jadransko more, a to se najlakše dalo ostvariti oslobađanjem tamošnjih hrišćanskih naroda. Na početku, kada su Rusi bili Srbima najpotrebniji, oni su prvenstveno zbog straha od Napoleona održavali dobre odnose sa Turcima. Međutim, Turska je, pod velikim pritiskom Napoleona objavila rat Rusiji 1806. godine, te tada Rusija odvraća Srbe od prihvatanja autonomije pod Turcima („Ičkov mir"), obećavši im za ratno savezništvo sa njima punu samostalnost. Rusko-turskim primirjem 1807-1809, u trenucima kada srpski ustanak tokom 1809. godine zapadne u opasnu krizu, a pogotovo nakon francuske odluke da 1812. godine uništi Rusiju i kada se ova iz tih razloga miri sa Turskom, Srbija je bila odbačena od Rusije. Srbi iz Bosne i Hercegovine tradicionalno su bili okrenuti Rusiji, koja je prema odredbama mirovnog ugovora između Rusije i Turske u Kučuk-Kainardžiju 1774. godine imala legalno pravo zaštite interesa hrišćana u Turskom carstvu. Nakon posljednjeg austrijsko–turskog rata 1788–1791, Rusija je i definitivno postala pokrovitelj hrišćana. Ruska carica Katarina II je u proglasu 17. februara 1788. pravoslavnim slovenskim narodima u Turskom carstvu, naglasila da će se brinuti o narodu, koji je sa Rusima jedne vjere. Austrijska agitacija u Bosni može se pratiti od vremena kada su prema izjavi jednog višeg austrijskog oficira iz Zemuna novembra 1804. godine „ustanici iz Bosne” navodno htjeli da se stave pod zaštitu austrijskog cara. Pogotovo nakon Požunskog mira 1805. godine, kada su porasli ruski strahovi od francuskog prisustva u Dalmaciji, mogla se naslutiti i izvjesna uloga Rusije oko pobunjivanja bosanskih Srba. Austrijski poslanik u Petrogradu grof Merfeld je u martu 1806. poslao premijeru Stadionu informaciju o ruskom planu podjele Balkana, po kojoj bi Austriji, osim „Hrvatske Turske” i Srbije pripala i Bosna. Ipak, izvještaji austrijskih pograničnih oficira morali bi se posmatrati sa rezervom, odnosno kao rezultat agitatorsko–špijunske djelatnosti. Dobro organizovana austrijska špijunska služba u Bosni i Hercegovini poznata je iz ranijih vremena. Mrežu austrijske agitacije u Bosanskom pašaluku vješto je početkom XIX vijeka ispleo i dugo vremena vodio zagrebački opat Vincenc Vlatković. On je razotkrio tajni plan pravoslavnih u Bosni, čija je navodna namjera bila da zajedno sa Crnom Gorom obnove srpsko kraljevstvo pod ruskim sizerenstvom. Austrijska konfidentska služba u Bosni bila je početkom XIX vijeka podijeljena po vjerskoj pripadnosti: katolici, kojih je u službi bilo najviše kontrolisali su pogranična mjesta, pravoslavni unutrašnjost Bosne, a Muslimani i Jevreji špijunirali su u Travniku. Povjerenje bosanskih Muslimana u austrijske vlasti ogledalo se u činjenici, što su one za pobunjivanje hrišćana u Bosanskoj Krajini sumnjičile Srbiju, ali ne i Austriju, koja je imala nesumnjiv uticaj na pasivnost katolika. Austrijska otvorena briga za katolike u Bosni bila je posebno uočljiva poslije francuskog obećanja da će priznati nezavisnost Srbije, uslijed čega su ih Karađorđevi emisari pokušali uvući u ustanak. Toj činjenici u prilog je išlo i to, što je interes katolika za pobunom bio manji, budući da su oni u Bosanskom pašaluku bili u privilegovanijem položaju od pravoslavnih. Karađorđeva igra oko uključivanja bosanskih katolika u srpski ustanički pokret bila je za Austriju vrlo opasna. Pod srpskim narodom u Bosni i Hercegovini Karađorđe je osim pravoslavnih smatrao i katolike, kod kojih „kroatizacija” u Bosni nije ni započela. Austrija je iz ovih razloga u narednom periodu katolike iz Bosne i Hercegovine još čvršće vezala za svoju politiku.

Biskup Vareš pisao je juna 1807. agentu Vlatkoviću, da bosanski katolici strahujući da ih ne preduhitre „Moskovi ili Francesi” odavno žele da dođu pod vlast „našeg dobrog Cesara”. Sa Francuzima katolici nisu sarađivali, a posebno ne katoličko sveštenstvo, za koje su ovi bili obični nevjernici. Austrijanci su sa svoje strane lokalnim hrišćanima prikazivali Francuze kao jeretike, a katolicima pokazivali papinu anatemu protiv njih. Francuzi su naročito bili omraženi kod katolika srednje Bosne. Njihovo žigosanje od strane katoličke crkve kao „ljudi bez vjere”, omogućilo je Austrijancima da u Bosni održe svoj preovlađujući uticaj među katolicima i u narednom periodu. Kada se tokom 1807. prenijela neistina da su Austrijanci Turcima oteli Beograd, neki banjalučki katolici pojurili su prema Savi, očekujući austrijske oslobodioce i na bosanskoj strani. Samo rijetki bosanski katolički fratri, pristali su na saradnju sa bosanskim Srbima. Između Svinjara i Pavelića među trojicom uhvaćenih hajduka sredinom marta 1808. bio je i jedan katolički župnik. Katolička inertnost u pogledu ustanka pravoslavnih u Bosanskoj Krajini nagrađena je juna 1808, kada su za razliku od Srba protjeranih iz Banja Luke, katolici bili uglavnom pošteđeni. Pariska štampa zabilježila je prve odjeke ustanka u Bosni, koji je po njihovom izvještaču izbio bez srbijanske agitacije. Francuzi su, po svemu sudeći, ovim aludirali u umiješanost Rusa, njihovih najvećih suparnika na Balkanu. List „Monitor” je od maja do oktobra 1804. izvještavao o sporadičnim bunama u Bosni, čije su vođe imale iste ciljeve kao i Karađorđe u Srbiji. Interesantno je, da je krajem januara 1805. godine, najvjerovatnije na podsticaj ruskog poslanika na Porti, novom bosanskom veziru Seidi Mustafa–paši upućen ferman u kome se jasno izražavala sultanova želja za popravljanjem položaja bosanskih hrišćana. Izvještaji austrijskih doušnika u kojima se govorilo o pokretima ustanika u Bosni bili su u to vrijeme prilično neuvjerljivi. Potpukovnik Simeon Nakić iz Drniša javljao je 31. januara Godine 1805., da se Karađorđe sa čak 30.000 ljudi nalazi kod Banja Luke i da planira pohod na Sarajevo. Dubrovački dragoman u Travniku Antun Vernaca javljao je, da su putevi u Bosnu puni ubica i drumskih razbojnika. U Biltenu francuskog konzulata u Dubrovniku od 28. maja 1805. navodi se, da Rusi nezloupotrebljavaju samo bosanske Srbe, već da u ustanak žele da uvuku i bosanske katolike. Sveštenik iz Bosne Simon Vaković, nosio je u julu 1805. ruskom poslaniku u Carigradu molbu bosanskih hrišćana, u kojoj se tražila zaštita ruskog dvora. Navedene francuske tvrdnje malo su vjerovatne, pogotovo ako se ima u vidu činjenica da je Rusija u tim godina bila u miru sa Turcima. Ruski pomoćnik ministra inostranih poslova knez Adam Čartoriski bio je tih godina na stanovištu, da se Srbima prvenstveno zbog daljine i ne može puno pomoći. Ako bi se Turska raspala, knez Čartoriski bio je više za to da Bosna pripadne Austriji, a nikako Srbiji. Tek nakon ruskog poraza od Napoleona 2. decembra 1805. mijenja se spoljna politika kneza Čartoriskog. On je već tokom 1806. ozbiljno radio na formiranju Balkanske federacije u čiji sastav bi ušla Hercegovina. Austrijanci, koji su naročito strahovali od moguće saradnje hrišćana u Bosni sa Srbijancima, javljali su u to vrijeme da u Bosni postoji sporazum „popova grčke vjere sa Karađorđem”. Francuski ministar spoljnih poslova Šarl Taljeran tvrdio je sredinom februara 1805. godine, da se srpski ustanici žele ubaciti u srce Bosne, kao i da svi pravoslavni ove pokrajine pokazuju spremnost da im se pridruže. Francuski list „Publicist” pisao je, da je Karađorđev dolazak u Bosnu najveća želja tamošnjih Srba. Francuzi su u junu 1805. širili vijesti, da poslije poraza Musa–age na obalama Drine bosanski Srbi vjeruju da će Karađorđe lično upasti u Bosnu. Čak je i neki anonimni francuski uhoda primijetio, kako su se bosanski Srbi tada bolje branili od nasilja nego ranije, što je bila posljedica uspješnih akcija srpskih ustanika na Drini. Odlazak u prvoj polovini jula 1805. jedinstvene deputacije hrišćana iz Srbije i Bosne u Carigrad sa molbom, da se ponovo uspostave njihova stara prava i da se u vilajetu njihovih pokrajina imenuje jedan predstavnik hrišćanske vjere predstavljao je za Francuze očiglednu Karađorđevu pretenziju na Bosnu.

Uslijed promjene spoljno–političkih okolnosti nakon Požunskog mira Godine 1805., pribojavajući se da srpski ustanak ne iskoristi sve jača Francuska, Rusija je promijenila odnos prema ustaničkom pokretu, nastojeći da ga usmjeri za borbu protiv Francuza. Nudeći joj marta 1806. osim „Hrvatske Turske” i Srbije i Bosnu, ruska diplomatija računala je na austrijsku saradnju oko podjele Balkana. Postavlja se pitanje, koliko su ustanici u Bosni znali za ove ruske prijedloge, budući da su februara 1806. jednom prestavkom ruskoj vladi tražili sjedinjenje sa Srbijom. Štaviše, neki od njih su se početkom marta iste godine dogovarali sa anonimnim „moskovskim generalom” oko budućih vojnih akcija u bosanskom Podrinju. Vezu Petra I sa bosanskim Srbima trebalo bi tražiti u austrijskim sumnjama, da se crnogorski mitropolit još krajem XVIII vijeka založio na ruskom dvoru za restauraciju Srpskog carstva. Plan je trebalo započeti sastankom svih važnijih duhovnih lica u Bosni, kako bi radili na prikupljanju i prepisivanju srpskih srednjovjekovnih dokumenata, zbog čega je Petar posjetio dabrobosanskog mitropolita. Nakon nekog vremena, u Rusiji su u vezi sa ovim poslom putovali arhimandriti Stevan Vučetić i neki Lazar iz Bosne. Još u drugoj polovini 1802. održan je Zbor glavara hercegovačkih plemena, na kome je odlučeno da se izaslanici iz Hercegovine na čelu sa arhimandritom manastira Piva Arsenijem Gagovićem, obrate ruskom caru oko podizanja ustanka u toj oblasti. U to vrijeme, Rusi su bili u dobrim odnosima sa Portom i željeli su smirivanje situacije. Gagović je 22. novembra 1803. otputovao u Rusiju da moli pomoć za oslobođenje Hercegovine, predlažući ujedinjavanje svih Slovena na jugu u jedno „Slaveno–serbsko carstvo” sa prestonicom u Dubrovniku i ruskim knezom na čelu, koga bi odredio ruski car. Njegujući bilateralne odnose sa Turskom, Rusija je vršila spoljno–politički pritisak, kako se buna na prostoru istočne Hercegovine ne bi razbuktala. Hercegovina je preko Crne Gore bila ruska interesna sfera. Vjerska podijeljenost među pravoslavnima i katolicima u Hercegovini bila je veća nego u Bosanskoj Krajini. To je osnovni razlog što nije bilo jedinstvenog djelovanja na teritoriji cijele Hercegovine, nego samo u oblastima sa pravoslavnom većinom. Glavna žrtva pritiska na Crnu Goru, koji su osim Rusa vršili i Francuzi bili su hercegovački Srbi, kojima se isključivalo pravo zajedničke djelatnosti sa Srbijancima. Arhimandrit Gagović se po savjetu ruskog generala Iveliča nije odazvao ni na Karađorđev poziv 27. avgusta 1804. godine, da se u Hercegovini podiže ustanak. Ivelič je 12. decembra 1804. poslao poruku Gagoviću, da Hercegovci treba da po želji ruskog cara budu pokorni Turcima. Njegovom kuriru u Dubrovniku, ruskom majoru Miletiću predao je hercegovački iguman Trofin pri kraju 1804. molbu za ruskog cara, u kojoj se tražila ruska zaštita za Hercegovinu. Štaviše, istim povodom u Dubrovnik je u januaru i februaru 1805. na razgovore kod ruskog konzula Fontona nekoliko puta dolazio hercegovački mitropolit.

Francuska spoljna politika je tokom Prvog srpskog ustanka zauzimala proturski stav. Napoleon se od 1799. zalagao za teritorijalni integritet Turskog carstva i time bio protiv ustanka Srba 1804. godine, smatrajući ga ruskim djelom. Dalmacija je za Napoleona bila strateški značajna, dok su o Bosni Francuzi slabo znali, iako su konzularnog činovnika imali u Travniku još od 1793. godine. Štaviše, u Napoleonovom ministarstvu spoljnih poslova se u maju 1806. smatralo, da je Bosna sastavni dio Srbije. Francuzi su zaposjednuvši Dalmaciju 1806. prvi put došli u kontakt sa evropskom Turskom, odnosno sa Bosanskim pašalukom, odakle su im se Srbija i Bosna učinile mostovima za prodor ruskih snaga na Mediteran. Vjerovatno zbog straha od Rusa list „Gazeta” pisao je o navodnom dogovoru Napoleona i cara Franca I, da se ujedinjenim snagama za Austriju zaposjednu Bosna i Srbija. Kombinacije francuske politike prema Srbima mijenjale su se tokom njihovog kratkog boravka u Dalmaciji. Dolaskom Francuza u Dalmaciju Godine 1806., započelo je njihovo „udvaranje” Turcima. To je vjerovatno i bio razlog što su im se u oktobru 1806. suprostavili Hercegovci iz trebinjskog kraja. Napoleon je imao novi plan, koji je imao za cilj da ojača Tursku i suprostavi je Rusiji. On je direktno podbadao sultana Selima III, da što prije uguši ustanak u Beogradskom pašaluku. Pjer David je tokom svoje konzularne misije u Travniku, za kratko vrijeme u potpunosti pridobio bosanskog vezira, frankofila Hozref Mehmed–pašu, nekadašnjeg egipatskog vicekralja, inače vatrenog pristalicu reformi Selima III i Napoleonovog obožavaoca. Zadatak novog francuskog ambasadora u Carigradu Sebastijanija avgusta 1806. bio je, da se Porta pridobije na stranu Francuske protiv Rusije. Sebastijani je Turcima sugerisao da odbace srpske zahtjeve za autonomiju i da silom uguše njihovu pobunu. Turska je prihvatila prijedloge i počela da sarađuje sa Francuskom, čime je pokvarila odnose sa Rusijom. Po nagovoru Pariza, Turci su svrgli vlaške i moldavske autonomne kneževe, pod optužbom da su ruski špijuni. To je bio osnovni povod da u avgustu 1806. izbiju diplomatski sukobi između Rusa i Turaka. Da bi umirili Srbe i osigurali mir u svojoj pozadini, Turci su Karađorđu ponudili autonomiju („Ičkov mir”). Francuzi, da bi olakšali front prema Rusiji nagovarali su Turke u rat protiv Rusije. Porta je u decembru 1806. objavila rat Rusiji, a Srbijanci su odbacujući „Ičkov mir” nastavili ustanak protiv Turaka. Po Bosni su u to vrijeme kružile priče, da se vezir Mehmed–paša „poFrancuzio” i da svoj vezirat planira predati Napoleonu. Jedino od čega je trebalo zazirati po bosanskom veziru bili su Rusi, protiv kojih je ljeta 1806. objavio mobilizaciju svih spahija.

Austrija je, kao i Francuska strahovala od mogućeg povezivanja ustanika u Bosni i Hercegovini sa ustanicima u Beogradskom pašaluku, kao i njihovog oslanjanja na Rusiju. Nije bez razloga špijun Vlatković nekoliko puta upozoravao bečku vladu, kako su mu poznate namjere „Razischen Nation” u Bosni, kao i da je među pravoslavnima na Balkanu postojala organizovana saradnja. Međutim, vijesti iz februara 1807, da će Rusi sa 35.000 vojnika izvršiti invaziju u Bosnu bile su prema francuskom konzulu neosnovane. Njega je više zabrinjavalo, što su ruske uhode bile uspješne u zastrašivanju stanovništva Francuzima i što su ga u Travniku smatrali za čovjeka koji je služio za izvršenje međudržavnog transfera. Ovakve glasine pripisivane su sve razvijenijoj ruskoj špijunskoj mreži, čijeg su jednog agenta marta 1807. turske vlasti uhvatile u Travniku i podvrgle teškom mučenju. U ove ruske intrige bio je uvučen i crnogorski vladika, koji je u aprilu 1807. godine Rusima garantovao odanost bosanskih Srba. Svoju bliskost sa bosanskim Muslimanima konzul David je pokazivao od prvog dana, pogotovo kada je u aprilu 1807. prisiljavao bosanskog vezira da se suprostavi i započne ratovanje protiv Srbije. Austrija je paralelno sa širenjem špijunske mreže uvela još početkom 1807. najstrožiju zabranu izvoza oružja u Bosnu i tačno na vrijeme osujetila planove ustanika Jovana Jančića Sarajlije u Bosanskoj Krajini. Ona je to radila preko saobraćajne infrastrukture. Na proljeće 1807. godine Austrijanci su imali gotov plan cesta koje su vodile od rijeke Zrmanje u Bosnu. Vlatković je u septembru 1807. informisao zapovjednika Petrovaradinske generalne komande barona Simbšena o misiji sarajevskog vladike Kraljevića, prijatelja Francuza, a u oktobru 1807. barona Hilera o aktivnostima Francuza. Austrijanci su raspolagali informacijama iz prve ruke, jer je za Vlatkovića novembra 1807. radio lični vezirov ljekar Disiljeri. Znali su, takođe, da se Jančić dopisivao sa Kraljevićem, koji je u Vinkovcima potpuno naivno tražio od barona Simbšena pomoć u oružju za podizanje ustanka u Bosanskoj Krajini. Simbšen mu je odgovorio da iskustvo iz posljednjeg rata 1788–1791. govori, da su sva obećanja o privrženosti pravoslavnih u Bosni Austriji „prazna” i da Austrija zbog toga ne može da podrži njihov ustanak. Jančić je ljeta 1807. očekivao pomoć Austrijanaca, a prvo ozbiljnije austrijsko praćenje njegovih priprema bilo je u septembru 1807. godine, da bi već krajem narednog mjeseca Austrijanci saznali, da je Kraljević od ovoga tražio podizanje ustanka. Austrijski izvori ponovili su ranije želje bosanskih Srba, kada su se u novembru 1807. knezovi iz Bosne obratili Austrijancima sa nadom, da im pomognu oko podizanja ustanka. Ovaj poziv morao je da dolazi od Jančića. Austrijanci ne samo da nisu hrišćanima pružili pomoć, nego su dvije godine kasnije aktivno učestvovali u gušenju Jančićeve bune. Praćenje granice i zabrana izvoza oružja, nastavljena je pogotovo 1808. godine. U ovom poslu Austrijanci su imali veliku pomoć Rusa. Kapetan Novokršteni povjeravao se januara 1808. jednom austrijskom službeniku, da se u Bosni sprema podizanje ustanka. Tokom priprema za rat sa Francuzima u jesen 1806. godine, car Aleksandar I i ruski šef diplomatije Budberg izjavljivali su austrijskom poslaniku u Petrogradu, da Rusija namjerava preko Srbije i Bosne napasti Francuze u Dalmaciji. Ruski pukovnik markiz Pauloči poslat je u junu 1807. u Bosnu, da kod domaćih hrišćana ispita te mogućnosti. Nema sumnja da je ruska prisutnost u Moldaviji i Vlaškoj u aprilu 1807. doprinosila ohrabrivanju bosanskih hrišćana. To je bio glavni razlog što je bosanski vezir naredio pravoslavnim kaluđerima, da u crkvenim molitvama propovijedaju protiv ruskog cara Aleksandra.

Francuski poslanik na Porti Sebastijani, ali i David u Travniku otpočeli su sa Turcima pregovore, da se preko Bosne u Srbiju propusti francuska vojska, koja je imala dalje da produži za južnu Rusiju. Ta formacija od 25.000 vojnika bila je 1807. više nego spremna, da u korist Turaka preko Bosne, kao tranzitne stanice, izvrši invaziju na pobunjeni Beogradski pašaluk. Međutim, Napoleonovom pobjedom nad Rusima u bici kod Prajsiš Ajlaca i Fridlanda početkom 1807. godine, Rusi su natjerani na mir u Tilzitu jula 1807. godine, nakon čega su se čak sprijateljili sa Francuzima. Rusija je zbližavanjem sa Francuzima samo tražila okončanje rata sa Turcima. Mirom u Sloboziji avgusta 1807. uz posredovanje Francuske, izmirile su se Rusija i Turska, a Srbijanci su ostavljeni na cjedilu. Nakon famoznog „Tilzitskog” izmirenja između Francuske i Rusije 7. jula 1807. obustavljeno je i dotadašnje Napoleonovo antisrpsko raspoloženje. Za vrijeme kratkotrajnog savezništva sa Rusijom, Napoleon je Karađorđa predlagao čak za kralja Slovena. Sa druge strane, konzul David pisao je 15. avgusta 1807. svojoj vladi, da je Tilzitski mir dodatno uznemirio bosanske Turke i pojačao njihov strah od Napoleona.

Prvi austrijski konzul u Travniku Paul fon Mitezer imao je 1807. osnovni zadatak, da uvjeri bosanskog vezira da se na Bosnu sa austrijske strane ne priprema vojna intervencija. Mitezer je brzo istisnuo francuski uticaj na bosanske katolike, kojima je u ime svoje vlade odmah predao pomoć od 800 forinti godišnje. On je od Francuza htio otrgnuti i pravoslavne, koji su preko dalmatinskog arhimandrita Zelića već vodili pregovore sa generalom Marmonom. Austrija je preko svoga konzulata htjela steći jasniju sliku o Francuzima i Rusima i ona u to vrijeme nije ozbiljno računala sa okupacijom Bosne i Hercegovine, iako je jedna jaka struja u njenoj politici, već tada forsirala taj kurs. Beču je turski integritet bio važniji, sigurno više od nepoznatih susjeda na njenim jugoističnim granicama. Radeći na održavanju dobrih odnosa sa Turcima, oružje i nakit koji su slati austrijskom konzulu Mitezeru 1807. bili su namijenjeni za potkupljivanje bosanskog muslimanskog plemstva, katoličkih fratara, kao i pravoslavnih popova, koji su agitovali za njenu politiku. Austrijska spoljna politika bazirala se na čekanju skorijeg francuskog vojničkog poraza, nakon čega bi se Bosna i Hercegovina po prirodi stvari ujedinila sa Dalmacijom i postala njen sastavni dio. Od tada, Austrija je gubitke od Napoleonove blokade kompenzirala sve jačim ulaskom u Bosnu sa trgovačkim kapitalom. U vrijeme izmirenja Rusije i Francuske, a potom Rusije i Turske krajem ljeta 1807. vođa Srba iz Bosanske Gradiške Jovan Jančić agitovao je po srpskim selima Bosanske Krajine za ustanak protiv Turaka. Odnosi Rusije i Francuske nakon potpisanog mira ljeta 1807. godine, sa čime je, što je vrlo moguće, naivno računao Jančić, bili su nimalo uvjerljivi. Takođe, na blizinu Rusa u Makarskom Primorju i Poljicama, u kojima su oni uspjeli pridobiti neke pobunjenike protiv Francuza srpski pokret u Bosni se nije mogao osloniti, budući da je kratko trajao.

Konzul David je početkom oktobra 1807. prenio vijesti u Pariz, da se po Bosni pričalo kako je sultan Bosnu ustupio Francuskoj što je uznemirilo domaće Muslimane, ali ne i pravoslavne, koji bi bili najradosniji da im Rusija zagospodari. Za razliku od bosanskog vezira, njegovi najbliži ljudi: Sulejman–paša Skopljak, Sunulah–paša i Miralem–paša, četiri alajbega i gotovo svi kapetani bili su izrazito antifrancuski raspoloženi. Smjena profrancuskog vezira Mehmed–paše u novembru 1807. bio je prema mišljenju konzula Davida samo rezultat daljih intriga Austrije. Inertnost Rusa za događaje u Bosni i njihovo dezavuisanje ustaničkog pokreta dobijalo je svoju završnicu krajem 1807. godine. Jedno Jančićevo pismo iz decembra 1807. u kome se on pitao, da li treba očekivati rusku podršku u ustanku u Bosni, Kraljević je predao ruskom konzulu u Srbiji Rodofinikinu, a ovaj ga poslao u Rusiju. Izigravanje Jančića trajalo je sve do marta 1808. godine, kada ga je Kraljević pozvao da dođe u Srbiju u manastir Bogovađu. Bilo je poznato, da je Kraljević u novembru 1807. agitovao kod Srbijanaca, da oni izvrše upad u Bosnu. Napoleon je već tada razmišljao da se Turci istjeraju iz Evrope, što je i predlagao Austrijancima i Rusima. Čak je i francuski poslanik u Petrogradu Golenkur poveo početkom 1808. pregovore o podjeli Turske. Rusija je za sebe tražila Srbiju, dok je za Bosnu dogovarano da je dobije Francuska ili da bude podijeljenja između Francuske i Austrije. Međutim, Austrija ni tada nije bila raspoložena za podjelu Turskog carstva. U cilju daljeg jačanja veza Austrije i Turaka početkom 1808. u specijalnu misiju u Travnik je došao poručnik Badalić. Prije puta, Badalić je bio upozoren da u razgovorima sa francuskim konzulom i sa bosanskim Muslimanima uvijek uglađeno naglašava snagu austrijskog oružja.

Na proljeće 1808. su se uveliko prenosile dezinformacije, da će Francuzi, Rusi i Srbi zajednički napasti Bosnu. U međuvremenu, do bosanskih Srba dopirale su vijesti da je Karađorđev zahtjev za obnovom srpske države bio odobren od Rusa. Međutim, u pripremi ustanka najveći nedostatak bio je pomanjkanje konspiracije. Najodgovornija ličnost za propast Jančićeve bune svakako je Kraljević, kome je tokom tri godine, koliko je pripremao ustanak svu njegovu prepisku hvatala austrijska pogranična služba. Austrija je već s početka ljeta 1808. sve konce u Bosni držala čvrsto u svojim rukama. U Travniku se pročulo da će Rusija uskoro zauzeti Vidin, Karađorđe Sarajevo, a Austrija prvo Bihać, a zatim cijelu Bosnu. Beč je za saveznike pridobio i vrh pravoslavne crkve u Bosni. Mitezeru su početkom oktobra 1808. na noge u Travnik došli sarajevski mitropolit Kalinik i zvornički vladika Joanikije, prije svega da se tuže na Kraljevića i izjasne za Austriju.

Zebnja Austrijanaca pojačana je naročito nakon Kraljevićeve prepiske sa Srbijancima, kao i odlaska na poklonjenje generalu Marmonu u Dalmaciju. Na jesen 1808. sa generalom Marmonom i upravnikom Dandolom, u Dalmaciji se susreo i Jančić, zatraživši tom prilikom 1.000 vojnika neophodnih za pobjedu nad Turcima u Bosni. Jančić je Francuzima nudio cijelu Bosnu, uz garanciju da istu želju ima i Srbija. Marmon mu je obećao pomoć, ali u „datom trenutku”. I Srbijanci su, kad ih je Rusija svojom neaktivnošću dovela u kritičnu situaciju, u jednom trenutku 1809. razmišljali da zaštitu potraže od Napoleona, uz garanciju da će to uraditi i bosanski Srbi. U instrukcijama Karađorđevom poslaniku u Beču, istaknuto je da se od Francuza očekuje samo materijalna pomoć i novac, kao i da će se srpska vojska sjediniti sa francuskom na Uni i kod Dubrovnika. Ponudu je Napoleon odbio najviše iz obzira prema Turcima. Ovo je bila šansa i za Kraljevića, koji je kao odani francuski prijatelj, pozivao u to vrijeme Jančića da dođe u Sremsku Mitrovicu, kako bi se dogovorili oko ustanka i vidjeli sa Karađorđem.

Konzul Miteser je 27. septembra 1809. dobio naređenje iz Beča, da vijesti o srpskim pripremama ustanka u Bosni prenese turskim vlastima i da odgovornost za to prebaci na Francuze i Ruse. I dok je naredba putovala do Travnika, ustanak je već bio ugušen. Interesantno je, što su Turci za podizanje ustanka optužili Austriju, pa se Mitezer morao pred oko pedesetak aga i begova u Travniku pravdati, da je Austrija imala najmanje ineteresa da pomaže srpski ustanak u Bosni. Potkazivanje ustanika sa sigurnošću se može pripisati austrijskom inspektoru u Staroj Gradišci Kotvicu, kome se 28. avgusta 1809. godine Jančić obratio, da jedno njegovo pismo otpremi do Sremske Mitrovice ili Zemuna. Kotvic je to učinio uslovljavajući Jančića da mu saopšti sadržaj pisma.

Ruska spoljno–politička aktivnost bila je po potrebi usmjerena i na podizanje Hercegovine. Ruski izaslanik Stefan Sankovski, koji je izvještaje o Hercegovini dobijao od tamošnjih popova, pisao je nakon propasti Drobnjaka 4. septembra 1806. pivskom arhimandritu Gagoviću o potrebi podizanja Hercegovine protiv turskih saveznika Francuza. Nakon pogoršanja odnosa sa Portom, Sankovski je početkom 1807. razdijelio proglas među Hercegovce, pozivajući ih na ustanak. Petar I Cetinjski, koji je 22. februara 1807. izradio plan invazije na Hercegovinu, aprila iste godine je od njega odustao. Umjesto da Hercegovcima i Crnogorcima pruži podršku, ruski glavni zapovjednik admiral Senjavin je u aprilu 1807. otplovio u Egejsko more da pomaže Britancima u napadu na Bosfor i Dardanele. Ovaj potez uticao je na Sankovskog da početkom maja 1807. odustane od cijelog ustaničkog plana. Rusija je tokom 1809. obnovila ratne sukobe sa Turcima, pa su se Srbi u Bosanskoj Krajini našli u ulozi ruskih saveznika. Rodofinikin je 1809. javljao Bagrationu, da bi ustanicima u banjalučkom kraju trebalo sa ruske strane doturiti oružanu pomoć. Da li je to i ostvareno, nije poznato, ali se zna da je Jančić uspostavio vezu sa Rodofinikinom, a sva njegova pisma u kojima je od Rusa tražio pomoć, ostajala su bez odgovora. Sumnje u Kraljevića pojačane su kada jedno Jančićevo pismo, koje je Kraljević primio na Božić 1809. godine, da bi bilo poslano na odobrenje u Rusiju, nije stiglo na odredište ni nakon tri mjeseca. Srbija je početkom 1809. ušla u novi rat sa Turcima sa idejom konačnog oslobođenja i ujedinjenja srpskih zemalja. Ruski general Prozorovski izrazio je sumnju u obećanja srpskog emisara u Jašiju Ivana Jugovića, da bi se bosanski Srbi pridružili koaliciji sa Srbijom i Crnom Gorom u novom ratu sa Turcima. Tokom rata između Austrije i Francuske 1809. izgledalo je kao da će Francuska i Rusija obrazovati koalaciju u borbi protiv Turske i Austrije. Car Aleksandar I je francuskom poslaniku u Petrogradu isticao, da bi Srbijanci mogli u Bosni za Francuze napraviti „korisnu diverziju”. U ovom pogledu, Francuzi su vjerovatno tražili Karađorđeve garancije, kada mu je konzul David poslao četiri oficira sa kojima je morao stalno da održava vezu.

Austrijsko praćenje situacije u Bosni nastavljeno je pogotovo 1809. godine, kada se strahovalo od mogućeg povezivanja ustanika iz Srbije sa razbijenim ustanicima u Bosni. Baron Laterman je pisao 6. oktobra 1809. iz Zagreba o navodnom ubacivanju dvadeset srpskih emisara krajem septembra 1809. u Bosnu, sa težnjom da se ustanak proširi i na Bosansku Krajinu. Austrijance je, prije svega, moralo da brine Karađorđevo imenovanje katolika Ivana Samardžića–Kosančića iz Jajca u januaru 1808. za svog buljubašu, uz obećanje da će ga proglasiti i za komandanta cijele „Turske Hrvatske” (Bosanska Krajina-B. T.), ako na ustanak protiv Turaka podigne katolike. Bosanski katolik Samardžić je, po nekim informacijama, trebalo da vodi koordiniranu vojnu akciju sa francuskom i ruskom vojskom, koje bi sa dvije strane upale u Bosni. Nije slučajno jedan od osnovnih zadataka austrijskog konzulata u Travniku bio kontrola i nadzor nad aktivnostima katoličkog stanovništva i njegovog klera. Najbolji primjer austrijske antisrpsko–katoličke agitacije u Bosanskoj Krajini bilo je, kada se septembra 1809. grupa katolika iz okoline Banja Luke, predvođena ivanjskim župnikom fra Jozom Ivićem oružjem suprostavila ustanicima. U Travniku se decembra 1809. govorkalo, kako je Napoleon tajnim ugovorom privolio austrijskog i ruskog cara da sporazumno rade protiv Turskog carstva, pri čemu bi svaki od saveznika dobio dio Bosanskog pašaluka. Porta je krajem iste godine upozorila bosanskog vezira, da „Moskov navaljuje na Oziju i Jerkjok”, i da se pripazi njihovih saveznika Srba „koji se ne razlikuju od Rusa”, pogotovo od njihovih aktivnosti u Bosni. Ipak, do francusko–ruske saradnje nije došlo. Koliko ovo ima veze sa propašću Jančićevog pokreta, može samo da se nagađa. Ono što je istina je, da je pretjerano Kraljevićevo oslanjanje na generala Marmona u Dalmaciji imalo za rezultat ubrzanu propast ustanka. Kao zaslužnom građaninu, Francuzi su Kraljeviću poklonili jednu zgradu u Šibeniku, dok mu je Napoleon lično darovao 1.500 dukata, imenujući ga 26. marta 1810. za dalmatinskog episkopa.

Poslije kraha Jančićevog pokreta, dolazak osloboditeljice Srbije u Bosnu ostao je bez izgleda. Samo poneki umniji bosanski Srbi naivno su očekivali spas od Francuza, kao što je bio slučaj sa popom Dimitrijem Stojanovićem iz Srpskog Volara kraj Prijedora. On je vladici gornjokarlovačkom Mojsiju Miokoviću pisao, da se na proljeće 1810. iskreno nada francuskoj akciji u Bosni. Francuzima su se nudili i neki anonimni mešetari iz banjalučkog kraja, što bi se moglo dovesti u vezu sa francuskim vijestima da će Karađorđe do Uskrsa 1810. napasti Bosnu. Njih, opet treba povezati sa takozvanim „Trećem memoarom o Bosni”, pisanim za generala Marmona, u kome se govorilo o spremnosti bosansko-krajiških Srba za podizanje novog ustanka u savezu sa Francuzima, pri čemu se planina Kozara navodila kao moguće mjesto okupljanja. Čak je neki pravoslavni iz Banja Luke posjetio februara 1810. francuskog konzula u Travniku, tražeći pomoć za oslobođenje, tvrdeći da u banjalučkom okrugu ima 30.000 ustanika spremnih za rat. Po drugi put, tokom februara, samozvani vođa banjalučkih Srba tajno je došao kod francuskog konzula, ponudivši da se Srbi iz toga kraja ponovo podignu na oružje u korist Francuza. Konzul David otpravio ga je oštrije nego prvi put, vjerujući da je riječ o špijunu bosansko-krajiških aga i begova, preko koga su ovi ispitavali okupacijske namjere Francuza. Karađorđe je 1811. bio spreman, kako je i naveo u pismu Napoleonu, priznati ga za cara, pod uslovom da se svi južni Sloveni okupe u jednu državnu zajednicu. Rusija u koju su Srbi polagali nadu pred sudar sa Napoleonom 1812. prepustila ih je konačnoj sudbini, poslije čega su bili poraženi.

Austrijanci su početkom jula 1811. imali informaciju, da se Srbijanci i Rusi spremaju upasti u Bosnu, kao i da je Karađorđe pozvao pravoslavne u ovoj provinciji da se pridruže ovoj akciji. Ovu su bile samo glasine, ali nada za prodor Rusa u Bosnu koja se nazirala u ugovoru sklopljenim između Rusa i Turaka u prvoj polovini januara 1812. godine, u kome je zacrtana klauzula, po kojoj bi Rusi u slučaju rata protiv Francuske imali slobodan prolaz vojske preko Bosne za Ilirske pokrajine, nije nikada ostvarena. Rusi su u ovoj „Jadranskoj ekskurziji” računali na 10.000 vojnika, koji bi preko Srbije i Bosne ušli u Ilirske provincije, a preko njih i u Italiju. Na podizanju ustanka Srba u Bosni, zajedno sa Karađorđem, radio je tada ruski potpukovnik u Beogradu A. Poljev. Plan nije ostvaren, jer se ruska vojska u međuvremenu, zbog dubokog Napoleonovog prodora prema Moskvi povukla iz Srbije. Tokom čitavog francuskog prisustva u Dalmaciji, protiv Francuza su energično bili, ne samo hercegovački sveštenici katoličke, već i pravoslavne crkve. Ovo je 1812. poslužilo novoj ruskoj spoljno–političkoj agitaciji protiv Francuza u Ilirskoj provinciji, kojom se, da bi se Francuzi zadržali na toj strani, željela pod vođstvom Gagovića izazvati pobunu u Dalmaciji. Čitava stvar je propala, jer su Rusi nerealno računali da se iz pokreta u Hercegovini i Bosni za njihovu akciju može podići 600.000 južnih Slovena. Takođe, nastojanje Austrije da preko Karađorđa zagospodari i Bosnom, tako što je nakon njegovog bijega iz Srbije u Austriju septembra 1813. zamalo imenovan za austrijskog kneza Srbije i Bosne, propalo je zbog njegovog odbijanja.

Ratne operacije u Bosni i Raškoj oblasti

Borbe 1806. godine

Prema Leopoldu Rankeu: „U bosni se već (1804) pomišljalo da sve listom što je Srbin i što u Hrista veruje skoči na Turke." Takvo raspoloženje javno ilustruje činjenica da su se već u ljeto 1804. godine među Srbima u Bosni i Hercegovini pjevale pjesme o ustanku i Karađorđu. To opšte nezadovoljstvo izrašće tokom 1805. godine u prave nemire i cijeli srpski narod, negdje javno, negdje tajno, manifestovaće svoju solidarnost sa srpskim ustankom i svoje nade striktno vezati za njegove pobjede i strepnje. Premda su pripreme za ustanak vršene sve vrijeme, do njega će doći tek 1806. godine kao direktna posljedica srpske ofanzive sa kraja 1805. godine, odnosno početka 1806. godine.

Grupisanje obostranih snaga početkom 1806. godine

Uvidjevši da se pobunjeni Srbi ne mogu nagovoriti na lojalnost niti lako savladati, Porta se već krajem 1805. godine odlučila na veliku ofanzivu, objavila je rat ustanicima sultanovim fermanom i odredila glavnog komandanta, rumelijskog valiju, Ibrahim-pašu skadarskog, kome je naredila da u proljeće 1806. godine sa jakim snagama koncentrično napade srpske pobunjenike, pokori ih i uspostavi osmansku vlast u Srbiji. U tom cilju naređeno mu je da dođe u Niš i tu izvrši koncentraciju glavnih turskih snaga za napad na Srbiju, što je on i uradio. Istovremeno je naređeno i prikupljanje jedinica na pomoćnim pravcima - na Drini i u rejonu Vidina, a takođe u cilju napada na Srbiju. Samo u unutrašnjom krizom duboko potresenom carstvu nije bilo lako izvršiti vojne pripreme pa se okupljanje vojske za napad na Srbiju prilično odužilo. Da bi odlučno odbili protivničku ofanzivu, ustanici su na sva tri fronta pripremali aktivnu odbranu. Glavnina vojske je bila predviđena za operacije na južnom frontu, pošto je pravać dolinom velike Morave imao najveći strategijski značaj. Zbog toga se rezerva nalazila kod Topole, odakle je mogla da interveniše na sva tri fronta, a po potrebi i prema Beogradu.

Na osnovu donijete odluke na smederevskoj skupštini, da ustaničke snage prodru na neoslobođenu teritoriju i tako preduhitre tursku ofanzivu, Karađorđe je naredio: Milenku Stojkoviću da zauzme Poreč i Kladovo, Petru Dobrnjcu da dejstvuje dolinom Morave ka Paraćinu i Ražnju, a Stanoju Glavašu da zauzme Kruševac i nastupa u pravcu Kuršumlije. Radič Petrović je dobio zadatak da prodre u dolinu Ibra i nastupa ka Novom Pazaru, a odredi Milana Obrenovića prema Višegradu i Novoj Varoši. Jakovu Nenadoviću je naređeno da osvoji Šabac, a prema Bosni da se drži defanzive.

U početku svoje preventivne ofanzive ustanici su postigli znatne uspijehe. Stanoje Glavaš je oslobodio Kruševac i očistio istoimeni okrug od Turaka. Petar Dobrnjac je osvojio Paraćin, Ražanj i Aleksinac, a trupe Osmana Pazvanoglua (3000 janjičara na konjima) potukao na Dživdžibari, sjeverno od Sokobanje i nanio im velike gubitke. Malo je nedostajalo pa da i sam Pazvanoglu bude zarobljen. Milenko Stojković je noćnim prepadon 25.-26. januara 1806. godine zauzeo Poreč i produžio dejstva ka Negotinu i Kladovu, koje ipak nije uspio da zauzme. Jedino su turske snage odbacile odred Radiča Petrovića sa Deževe, kod Novog Pazara.

Ofanziva ustaničkih snaga pod komandom Radiča Petrovića i Milana Obrenovića

Ustanak u Šumadiji i Podrinju pokrenuo je veliki broj ljudi na gornjem toku Lima i Tare na hajdučiju koja će sve do kraja ustanka dobijati stalne podsticaje slivajući se u solobodilački pokret na tom prostoru. Bosanski valija je 13/25. januara 1805. godine uputio drugu bujruldiju kojom je naredio zapovednicima, ajanima i kadijama od Travnika do Novog Pazara da prokrče tijesne staze, poprave mostove i pripreme hranu po konacima. Bosanskom namjesniku je 16/25. februara stiglo naređenje iz Istanbula da pošalje vojnu pomoć u Novi Pazar jer se broj ustanika iz dana u dan povećava.

Međutim, nešto južnije, Turci su još ranije imali problema. Prije sredine aprila 1805. godine bio je određen Smail-paša da uspostavi red i mir u Nikšiću i njegovoj okolini sa bosansko-hercegovačkim begovima i spahijama, o čemu su obaviještene kadije u Prijepolju, Starom Vlahu i Novom Pazaru. Međutim, ovi su izbijegavali da Smail-paši odu u pomoć. Kada je to saznao, bosanski valija je bujruldijom od 5/17. juna 1805. godine naredio sarajevskom kadiji i kadijama i pod kadijama Fojnici, Visokom, Prozoru, Neretvi, Birču, Srebrnici, Višegradu, Čelebi pazaru (Rogatica), Čajniču, Tašlidži, Prijepolju, Starom Vlahu, Novom Pazaru i Foči, kao i vilajetskim alajbegovima i njihovim zastupnicima da su bosansko-hercegovački begovi i spahije određeni da idu u pomoć Smail-paši u Onogošt. Valija navodi da je već poslao nekoliko bujruldija begovima i spahijama da odu u Nikšić, ali ovi nisu poslušali njegovu zapovijest. Zato on ponovo naređuje da se svi pozvani odazovu i odu pod barjak alajbegov inače će im se oduzeti zijameti i timari i dati drugom.

U međuvremenu, sredinom maja, plijenilo se oko Nove Varoši, a između 24. maja i 5. juna 1805. godine, ustanici su opljačkali Užice i Novu Varoš.

Pošto su Srbi napali Užice, sarajevski prvaci su se okupili na šerijatskom sudu i odlučili da upute molbu valiji da se deset barjaktara dobrovoljno javilo da sa po 50 vojnika svaki krenu u pomoć Užicu. U molbi su tražili od valije da im izda bujruldiju i da za njihovog vođu imenuje janičarskog agu Memiš-agu Mačkovića. Takođe su tražili da valija naredi da se iz cele Bosne pošalje što je moguće više aksera u pomoć Užicu. Na tu molbu bosanski valija je izdao bujruldiju između 20. jula i 1. avgusta 1805. godine kojim je odobrio molbu s tim da je ovaj odred od 10 bajraka po 50 vojnika pod komandom Memiš-age Mačkovića potčinjen Hasan-paši, mutesarifu zvornilkog sandžaka i komandantu cjelokupne turske vojske poslate u pomoć Užicu. Iz bujruldije bosanskog valije Sejdi Mustafa-paše 9.-21. avgusta 1805. godine saznajemo da je već bilo naređeno Sinan-paši (komandantu Taslidžanskog, Čajničkog i Prijepoljskog aksera), Hadži Salih-begu (komandantu Srebrničkog aksera), Mehmed-agi (komandantu Višegradskog aksera), Šeh Ali-agi (komandantu starovlaškog aksera) i Bećir-begu (komandantu Novopazarskog aksera) da u dogovoru sa Hasan-pašom svako krenu u nastupanje zasebnim pravcem ka Užicu. Zadatak im je bio da oslobode Užice opsade i da ga obezbijede. Kada je Memišaga Mačković stigao u Višegrad, obaviješten je od Hasan-age da su Srbi potučeni kod Užica i da zato ne nastavlja nastupanje iz Višegrada. Na to je Memiš-aga tražio odobrenje od valije da se sa svojih 500 vojnika vrati kući, a što mu je valija bujruldijom od 11/23. avgusta 1805. godine i odobrio. U stvari, istina o događajima oko Užica bila je nešto drugačija. Borbe za Užice su započele 19/31. jula 1805. godine napadom ustanika i trajale su do sutradan u 4 sata po podne, kada su Turci istakli bijelu zastavu i predali se nakon čega se pristupilo pregovorima. Uslovi primirja su ispunjeni 22. jula/3. avgusta kada su janjičari i njihove vođe napustili Užice dok po uslovima primirja ustanici nisu posjeli sam grad. Na vijest o primirju obustavljene su dalje ratne pripreme u Bosni.

U ljeto 1805. godine pobunili su se Drobnjaci. Uskoci i dio plemena Nikšića, a kasnije i dijelovi Morače i Rovaca, ali ne i ostala Brda. Na osnovu pretpostavke pljevaljskog kadije da se drobnjačka raja digla na oružje, uz pomoć eškije iz Morače, bosanski valija je 7.-19. avgusta 1805. godine naredio sarajevskom muteselimu hadži Ahmed-begu Palonju da se opremi nekoliko stotina boraca za pomoć pljevaljskom muteselimu Sinan-paši i kadiji. Paloš je tek 8.-20. septembra krenuo, sa 55 fojničkih konjanika ka Pljevljima. Na Drobnjake je 7.-19. oktobra 1805. godine krenuo iz Uskoplja i Sulejman-paša Skopljak. Njegov zadatak je bio da uspostavi red i mir i uguši nemire. I pored sultanovog fermana da se ustanak Drobnjaka i Moračana milom ili silom što prije uguši, Turci Bošnjaci su na savjetovanjima sa valijom u Travniku oko 1. novembra 1805. godine donijeli odluku da ne dižu vojsku dok ne prođe ramazan, a da se tek posle Bajrama zakaže novi sastanak koji je zaista i održan oko 1. januara 1806. godine. Bosanski valija je 4.-16. januara 1806. godine naredio i nekolicini sarajevskih prvaka da krenu Drobnjake i Moraču. Konačno je tokom januara i februara 1806. godine Sulejman-paša Skopljak uspio da umiri raju u Drobnjaku i okolini te je 26 uglednih plemenika sproveo kao taoce u Travnik (februara 1806. godine). Drobnjaci i ostala plemena dobila su od Turaka amnestiju, dok Moravčani i Rovčani nisu predali oružje i nisu se povinovali savjetima vladike Petra I da izjave pokornost bosanskom valiji. Krajem 1805. godine i prvih nedelja 1806. godine došlo je do ustaničkih akcija u Starom Vlahu, što je bilo uslovljeno navalom srpskih ustanika u pravcu Nove Varoši i Višegrada koje je predvodio Milan Obrenović. Naime, Radič Petrović je dobio zadatak da prodre u dolinu Ibra i nastupa ka Novom Pazaru, a odredi Milana Obrenovića prema Višegradu i Novoj Varoši.

Radič Petrović i Karađorđev barjaktar Tanasko Rajić krenuli su sa oko 1000 ljudi u nastupanje ka Novom Pazaru. Radič Petrović se nazivao „kordun komandant", a taj je položaj dobio posle oslobođenja Karanovca i čišćenja Požeške nahije. Čim je Radič započeo nastupanje dolinom Ibra, planuo je u tom kraju ustanak koji su pomogli studenički monasi kojima je Pravitljestvujušči sovjet 24. januara /5. februara 1806. godine uputio jednog Radičevog oficira Kuzmana i nešto džebane. Početkom februara u Sremu su austrijski oficiri saznali da je Radič Petrović sa 3600 ljudi izbio u Starom Vlahu na Carigradski drum istovremeno otvorivši komunikaciju Srbije sa Crnom Gorom. Radič se 9/21. februara 1806. godine javio Radoslavu Markoviću, novopostavljenom buljubaši Jelečke nahije, pozivajući ga da narod toga kraja digne na ustanak: „malo i veliko koji ima pušku, a koji nema neka uzme sekiru". Pozivu na ustanak odazvali su se istaknuti ljudi iz krajeva oko Ibra: Melentije Nikšić uz Brezova, pop Filip iz Gornje Brezove, pop Nikola iz Mrsaća, Đura Brničanin i mnogi drugi. Za kratko vrijeme podigla su se sva sela u Pazarskoj nahiji, po gornjem Ibru, Jošanici, Rogozni i Podgorju. Napredovanje ustanika prema Novom Pazaru pominje se već u turskom izvještaju od 13/25. februara 1806. godine kada su upućena i turska pojačanja u Novi Pazar. Iz ove bujruldije saznajemo da su ustanici navalili na Novi Pazar i ugrozili cijeli tamnošnji kadiluk. Zbog toga je, već ranije (vjerovatno između 1. i 13. februara 1806. godine) Sulejman-paša umjesto u Rogaticu upućen u Novi pazar gdje je preuzeo komandu nad tamošnjim turskim snagama postavši kliški mutesarif. tokom sledećih dana mu je poslato još vojnika (askera), a premda je imao u novopazarskoj tvrđavi 100 kanatara baruta i veliku količinu kuršuma i ostale džebane, dobio je jonj i jednog i drugog. U Novi Pazar je stigao i čauški ćehaja bosanskog ejaleta. Dva dana ranije dvema teskerama od 11/23. februara upućeno je po 150 vojnika iz jajačkog kadiluka i Ak Hisara (prethodno im je bilo naređeno da idu za Stari Vlah) za Novi Pazar. Koncentrisanje turskih trupa kod Novog Pazara je nastavljeno i sledećih dana pa je tako teskerm od 16.-28. februara 1806. godine upućeno 25 vojnika iz Kobaškog kapetanluka (pod Ibrahim-agom) , drugom teskerom, napisanom istog dana, upućeni banjalučki vojnici - konjanici i pješaci (pod komandom Ibrahim-age Sulejmanpašića), a teskerom od 17. februara/1. marta 1806. godine i 50 vojnika iz Đolhisara (Jezera) pod komandom Mahmut-age.

U međuvremenu, oko 10/22. februara, izdat je sultanski ferman kojim je bosanskom valiji naređeno da u dogovoru sa Sulejman-pašom krene u isti dan u ofanzivu na Srbe. I to on preko Šapca i Užica, a Sulejman-paša preko Bajine Bašte. Istim fermanom sultan obavještava valiju da je za seraskera turske vojske u pohodu na Srbiju odredio Rumelijskog valiku i Sakdarskog muteserifa Ibrahim-pašu. Takođe ga obaviještava da je ovaj rat protiv Srba proglašen svetim ratom i da su svi muslimani dužni da se odazovu pozivu na rat. Inače, ovaj ferman je stigao valiji, vjerovatno, prvih dana marta. Fermanom napisanim 20. februara/4. marta 1806. godine sultan izvještava bosanskog valiju da mu je brodovima iz Istanbula preko Dubrovnika poslata velika količina municije i baruta.

Usljed priprema za rat 13/25. marta 1806. godine umro je bosanski valija Mustafa Sejid-paša nakon čega su Bošnjaci koji su se zatekli u Travniku kao valijinog zastupnika, dok ne stigne novi valija, izabrali valijinog ćehaju Ibrahim Rešid-agu.

Tako su se tokom februara i marta (po novom) postepeno koncentrisale turske snage u Novom Pazaru. Pored već odranije raspoređenih turskih snaga, u Višegrad su se prikupila i snage Sulejman-paše, a stigle su i jedinice Kara Fejze. Sve ove snage su imale zajednički zadatak da najpre zaustave ustanike, a da zatim u protivofanzivni nastupaju dolinom Raške i Ibra ka Karanovcu. Sredinom marta 1806. godine (po novom kalendaru) Sulejman-paša se nalazio u Starom Vlahu i tu mu je upućeno još 100 vojnika iz Zenide pod komandom Serdar-age. Bujruldijom od 21. marta-2. aprila 1806. godine upućen je i nadturđija travničkog serdara sa 200 vojnika iz Travnika za Novi Pazar. Turci su krenuli u ofanzivu sredinom marta 1806. godine (po novom kalendaru). Srpske snage sudarile su se sa brojno jačin Turcima (oko 3000 boraca) na rijeci Deževi. Krvavi boj trajao je od jutra do večeri. Pred veče stiglo je Turcima pojačanje iz Novog Pazara pa su nakon toga oni uspijeli ne samo da potisnu već i da razbiju Srbe. U ovom boju, vođenom oko 10/22. marta Srbi su imali oko 70 poginulih boraca. Međutim, Srbi su uspjeli da se privremeno održe u okolini pa je posle dvije nedelje 25. marta/6. aprila bijen boj na Budićima, u kojem su Srbi ponovo poraženi. U tom boju je, pored ostalih, poginuo i Radičev barjaktar Đura Brančanin, pod kojim je bila podgorska nahija. Sutradan, 26. marta/7. aprila, Turci su opljačkali manastir Studenicu. Pored Đure u ovim borbama poginuo je i mladi đakon manastira Studenice Rufim, koga su ranjenog Turci zarobili i odvukli u Novi Pazar gdje su mu odsjekli glavu.

Napad Turaka je bio silovit, tako da se posle borbe kod Budića srpski front raspao. Narod je bježao ka Zapadnoj Moravi, a iguman Studenice je sa zbijegom ponio i mošti Stevana Prvovjenčanog. Knez Milić Lučić i pop Nikola Kostić su pokušali da organizuju odbranu, ali bez veće uspjeha. Tek uz velike napore, prije svega kneza Teodosija i buljubaše Radoja iz Konjuše uspijelo se u naporima za organizovanjem odbrane. Prema Turcima koji su 30. marta/11. aprila bili na Bresniku je isturena mrtva straža u osmatračkom šancu. Postojala je najava da će Turci nastaviti napredovanje pre svanuća na Vaskrs 1/13. aprila pa su knez Lučić i pop Nikola sa Demeronje postavili zasjedu još noću 30/31. marta tj. 11/12. aprila 1806. godine.

Borbama u Starom Vlahu, a zatim prodorom od Višegrada ka Užicu i od Novog Pazara niz Ibar Turci su do sredine aprila (po novom kalendaru) povratili teritorije koje su Srbi oslobodili u zimu 1805/6 godine. Mada je Turska vojska imala inicijativu, ona nije produžila nastupanje, najvjerovatnije zbog toga što je težište ofanzive prebačeno na sjever, tj. ka Šapcu. Pored toga, izvršen je i jedan slabiji napad, zapadnije, na snage Milana Obrenovića.

Kolone pod komandom Milana Obrenovića i Rake Levajca (bio potčinjen Radiču Petroviću) su imale uspijeha. Vjerovatno je posljednjih dana 1805. godine (po novom kalendaru) stigle su do Višegrada i Nove Varoši, pri čemu su zauzele i spalile Priboj i Višegrad, a Pljevlja i Rudo su držale pod opsadom. Napadnut je i Stari Vlah. Milan Obrenović je podigao šančeve na mjestima zvanim „Katići" i „Deretin", u kojima je ostavio sa nešto vojske protu Milutina Ilića Gučanina i Novaka Boškovića „da od one strane Turcima se ukazuju, i smetaju im napredovati." Ovom prilikom ustanicima se pridružio i starovlaški knez Maksim Rašković. U Vilovima (rujanska nahija) bijen je boj 26. decembra 1805. godine/6. januara 1806. godine u kome je poginulo više Ariljana, Dragačevaca i Čačana. Zbog teškog stanja oko Višegrada bosanski valija je 13/25. januara 1806. godine napisao dvije bujruldije. U njima se govori o tome kako se raja smederevskog sandžaka pokazala nepokornom i digla na ustanak. Pobunjena raja se okupila odo Višegrada i ugrožava most („ćupriju") kao i cijeli kadiluk. Zbog toga je prvom bujruldijom naređeno svim alajbegovima, begovima, ceribašama i spahijama bosanskog sandžaka da, pod komandom bosanskog alajbega Ibrahim-bega, hitno krenu u Višegrad. Zaprijećeno im je svima da će im ne samo biti oduzeti spahiluci, nego da će biti i kažnjeni ako odmah ne krenu u pohod. Druga bujruldija je upućena mulama, bosanskom sarajevskom kadiji, ešrafima, muderizima, drugim kadijama i hodžama, janičarskom zapovjedniku, hasećijama, agama mrtve straže, barjaktarima itd... Valija ih je obavijestio da je iz Rogatice i Višegrada dobio pisma kako su se ustanici okupili oko Višegrada sa „ružnom namjerom". Zbog toga je nekoliko dana ranije otpremljena vojska za Višegrad. Još prije toga određen je Hasan-paša iz Banja Luke sa vojnicima iz Fojnice, Visokog, Neretve i Prozora za čuvanje višegradskog kadiluka. Za glavnog komandanta turskih snaga oko Višegrada bio je određen bivši mutesarif zvorničkog sandžaka, Mehmed-paša, a za komandanta snaga oko Srebrenice Hadži Salih-beg carski silahćor. Ovaj drugi je trebalo, da u slučaju potrebe dođe u pomoć Višegradu sa 1000 vojnika iz Srebrenice, Birča i Kladnja. Šeh Suvar-beg memur bosanske tefterhane, kome je za ispomoć dodijeljen pisar iste teferhane Hadži Ahmed-beg Korčalija, bio je zadužen da vojnicima na maršu dijeli tain. Istovremeno naređeno im je da po Višegradu i Rogatici kupe zahiru za šta su, kao predujam, dobili iz valijine blagajne 1500 groša. Na kraju bujruldije, valija od prvo pomenutih traži da i oni krenu u pomoć Višegradu. Još ranije, čim su stigle firjačije iz Višegrada u Sarajevo, tamošnje starješine, probrane age i stare odžaklije su nakon dugog savjetovanja odlučile da otvore barjake mrtve straže, sa carskom dozvolom i da požure u pomoć Višegradu, a zatim krenu u pomoć i Užicu. Nešto kasnije, 28. januara/9. februara 1806. godine valija je naredio da se zahira za trupe oko Višegrada, pošto nema dovoljno oko Rogatice (iz koje je već nabavljan i tain) nabavlja iz okoline Neretve i uopše Neretljanske nahije. Iz ove bujruldije saznajemo da je, u međuvremenu, Salih-beg već uputio određen broj vojnika iz Srebrenike za Višegrad kao i da se očekuje dolazak u ugroženo područje i Sulejman-paše Skopljaka sa 5000 vojnika u Rogaticu. Ubrzo je 31. januara/12. febrara 1806. godine određen tefterhanski đatib džebhane Hadži-beg Zečević da Mehmed-paši donese dva čadora, tri tovara fišeka, 140 džunleta, kao i da mu dovede dva doktora. Sutradan, 1/13. februara 1806. godine valijin ćehaja je napisao teskeru kojom je naredio da se efendiji Šeh Alijaginom pruži sva pomoć u transportu dva tovara fišeka iz Travnika do Starog Vlaha za potrebe Sinan-paše komandanta snaga određenih da obezbjeđuju kadiluk Stari Vlah. Bujruldijom od 13/25. februara 1806. godine naređeno je Sulejman-paši da u dogovoru sa Mehmed-pašom, komandantom turskih snaga kod Višegrada, zajedničkim snagama napadnu ustanike 20. februara/4. marta 1806. godine, čiji se logor nalazio kod Dobroselice. Samom paši ostavljeno je na volju da posle odbijanja ustanika sam ode za Novi Pazar ili tamo uputi nekog drugog da komanduje u njegovo ime. U bujruldiji se, dalje, naređuje da svi vojni obveznici iz bosanskog ejaleta odu u vojske naprijed pomenutih paša ili da se pridruže vojsci samog valije koji se takođe spremao za napad na Srbiju. Ne postoje ni srpski ni turski izvori o tome na koji su način Sulejman-paša i Mehmed-paša izvršili ovo naređenje, ali uspjeli su da odbace ustanike iz Starog Vlaha i okoline Višegrada.

Sredinom marta 1806. godine Sulejman-paša se nalazio u Starom Vlahu i tu mu je upućeno još 100 vojnika iz Zenice, pod komandom Serdar-age. Milan Obrenović se iz okoline Višegrada povukao u tjesnac između Dobrača i Radaljeva kod manastira Klisure. Turska vojska je pljačkajući kroz starovlaška sela stigla do Radaljeva. Sulejman-paša je tu prebacio težište svog nastupanja. Oko „Cvijeti", tj. 7/19. aprila, Turci su napali srpske položaje i ubrzo su osvojili i njih i one na Gradini. Srbi su odbačeni iz osjetne gubitke. U borbama je poginuo knez požeške nahije Ristivoje, a možda i obor knez Mihailo Radulović. Turci su ubrzo ušli u Arilje gdje su sa 14 oka baruta pokušali da dignu u vazduh crkvu. Ipak dalje nisu nastupali, zadovoljivši se da ojačaju garnizon u Užicu. Nove borbe vođene su 21. maja/10. juna i 22. maja/11. juna kod naselja Lopaša. Na kordonskoj liniji (podignutoj 1805. godine) poginulo je 200 do 300 srpskih vojnika, ali su Turci ipak potučeni i odbačeni ka Užicu. Sam turski komandant Orda-aga je poginuo. Postoji narodna pjesma u kojoj se pjeva kako je na treći dan Trojice 1806. godine prota Milutin Ilić Gučanin u selu Lopašu sreo sarajevskog Ord-agu, razbio mu vojsku i odsjekao mu glavu. Nešto ranije, kada je Mehmed-paša krenuo u napad iz Višegrada ka Užicu, valijin kajmakam je bujruldijom odredio za čuvanje mosta u Višegradu 50 vojnika iz prozorske nahije pod komandom tamošnjeg prvaka Daud-bega.

Malo prije toga, Bimbaša Raka Levajac je sa svojom kolonom napredovao između Radiča Petrovića i Milana Obrenovića. Za zauzimanje Nove Varoši obećano mu je unaprijeđenje. Zadatak mu je bio da pošto oslobodi Novu Varoš i uzbuni Starovlašane potpomogne nastupanje Radiča Petrovića na Novi Pazar. Mežutim, iz pisma koje je Radič poslao Raki Levajcu 3/15. marta 1806. godine iz Rudne saznajemo da je Raka doživio neuspijeh. Zbog toga ga Radič savjetuje da ne klone duhom, nego da prikupi snage i sačeka dok on ne oslobodi Novi Pazar, a onda će zajedno napasti Novu Varpš. Dalje iz istog pisma se saznaje i to da je Sulejman-paša već stigao do Novog Pazara, ali sa relativno slabim snagama. Na osnovu turskih izvora znalo se da se Sulejman-paša još uvijek nalazio u Starom Vlahu, pa je ovdje vjerovatno bilo riječi o nekom dijelu njegovih trupa. Raka Levajac će ostati na zauzetim položajima bar do kraja marta, motreći na prostor između Nove Varoši i Novog Pazara. Kasnije se i on povlači.

Krajem 1806. godine vladalo je relativno zatišje u Raškoj oblasti. U to vrijeme Turci su smatrali za opasnu zonu samo prostor između Drine i Sjenice dok je komunikacijski pravac i dalje bio bezbjedan. Uostalom, preobučeni francuski oficiri na putu u Istanbul imali su pratnju samo do Sjenice.

Karađorđe, portret Vladimira Lukiča Borikovskog iz 1816. godine, Narodni muzej Beograd

Borbe na Drini 1806. godine

Za napad na Srbiju 1806. godine prikupljene su jake snage na drinskom frontu. Njihov glavni zadatak bio je da Šabac i Beograd oslobode opsade i tako spriječe ustanici da zauzmu ova dva grada. Da bi se oslobodio turskog pritiska iz Bosne, Karađorđe je zamolio vladiku Petra I da crnogorske snage pomognu srpskoj vojsci. Međutim, Crnogorci su u to vrijeme bili angažovani u teškim borbama sa Napoleonovim trupama u Boki kotorskoj, a pomoćne snage su morali da ostave prema Baru, Žabljaku, Podgorici, Spužu, Nikšiću i Trebinju, da bi samu Crnu Goru obezbijedili od eventualnog napada turskih snaga iz rejona Skadra. Naravno, nisu se smjeli potcijeniti ni ispadi turskih snaga iz niza utvrđenih gradova duž granica Crne Gore.

Nešto prije toga usljed velike nebudnosti posade Šapca (oko 250 ustanika), Turci su uspijeli da ga 6/18. decembra 1805. godine zauzmu na prepad. Zbog proslave Svetog Nikole ustanici su toga dana malo više popili i pospali. Tu nesmotrenost su glavom platili jer su ih Turci sve posjekli i Šabac je ponovo osvojen. Ustanici su odmah posle toga opkoliki Šabac sa 3000 vojnika sa namjerom da ga osvoje. U sklopu ustaničkih ratnih planova za 1806. godinu Jakovu Nenadoviću je naređeno da osvoji Šabac, a prema Bosni da se drži defanzive. Da bi ukazale efikosnu pomoć opsjednutoj posadi Šapca, dvije kolone turske bosanske vojske forsirale su Drinu i prodrle na oslobođenu teritoriju Srbije. Desna kolona je nastupala ka Valjevu, a lijeva u pravcu Šapca. Desna kolona je doprla do Brankovine, gdje je od ustaničkih snaga potučena i odbačena preko Drine. Lijeva kolona je, 31. januara/12. februara 1806. godine, razbijena kod Jelenče i odbačena u pravu Šapca. U toj borbi poginulo je oko 200 Turaka, a dosta ih je ranjeno i odnijeti su u Šabac.

S obzirom na razvoj događaja na drinskom frontu, Karađorđe je s južnog fronta otišao da rukovodi operacijama na zapadu. Da bi pojačao trupe na drinskom frontu, odnosno da bi u prvom redu zadržao prodiranje desne turske kolone ka Valjevu, Karađorđe je naredio da se odvoji dio snaga iz opsade Beograda, sa tim da se - pod komandom Janka Katića - hitno prebace u rejon Valjeva. Tu je trebalo da dođe i Vujica Vulićević s konjanicima iz rejona Smedereva. I njemu je naređeno da žurno stigne kod Valjeva. Pravilno je što je Karađorđe pridao veliki značaj stabilizovanju odbrane na zapadnom frontu, koji je momentalno postao težište odbrane. Major Volgemut je iz Kostajnice poslao 2. marta 1806. godine izvještaj o prodoru srpskih ustanika preko Drine i rješenosti Turaka da se odupru ovom napadu ako treba i prisilnim uključivanjem hrišćana u svoju vojsku. Tako je turska vojska sa prisilno mobilisanim hrišćanima, podijeljena u tri dijela, krenula ka Drini. Ovde je riječ vjerovatno o ustanku raje u sarajevskom kadiluku.

Serasker turske vojske na srpskom vojištu Ibrahim-paša uputio je bujruldiju 25. marta/6. aprila 1806. godine bosanskim starješinama u kojoj je zahtijevao da svi Bosanci sposobni za rat budu spremni da krenu u ofanzivu ka Šapcu čim im on naredi pokret.

Za bosanskog valiju imenovan je 28. marta/9. aprila 1806. godine sultanovim fermanom Husrev Mehmed-paša. Mehmed-paša je pošao iz Soluna oko 22. aprila/4. maja za Novi Pazar gdje je izvršio smotru vojske koja se tamo nalazila. Tu je pozvao iz Sarajeva i Travnika više hodža i aga sa kojima se sastao oko 10/22. maja 1806. godine. U razgovoru je zaključeno da u skladu sa naredbom umrlog ranije bosanskog valije Sulejman-paša sa svojim vojnicima krene u nastupanje iz pravca Užica, a novi bosanski valija da napadne u pravcu preko Šapca. O ovom planu valija je 19. juna/1. jula 1806. godine obavijestio bujruldijom bosanske starješina u Sarajevu zahtijevajući od njih da čim prime bujruldiju da se sa svim vojnicima okupe na Glasinačkom polju. Sulejman-paša je sa nešto vojske krenuo 18/30. juna iz Novog Pazara na Glasinačko polje, a valija je za njim krenuo 20. juna/2. jula. Plan je bio da odatle krenu zajedno za Zvornik, a odatle bi valija produžio na sjever, a Sulejman-paša ka Užicu.

U međuvremenu, da bi pojačali branioce Šapca, 400 bosanskih Turaka na konjima - noću 28/29. marta tj. 9/10. aprila - prešlo je Drinu u blizini njenog ušća u Savu. U pokretu k Šapcu, ti konjanici su se sudarili sa Srbima. Oko 250 od njih se smjelo probilo i ušlo u Šabac, a ostali su 30. marta izginuli u borbi.

Noću 4/5. aprila tj. 16/17. aprila je jedan turski odred (oko 1500 ljudi) prešao Drinu kod Lješnice i produžio nastupanje ka Šapcu. Taj odred je kod Novog Sela naišao na ustanike, koji su ga sa svih strana napali. U toj borbi je toda dana poginulo 80 ustanika i 500 do 600 Turaka. Ostatak odreda se spasio bjekstvom na lijevu obalu Drine, gdje je zatekao prikupljenu kolonu (oko 2000 Turaka), spremne za prelazak Drine kod Lješnice. Do prelaska Drine tada nije došlo zbog poraza turskog odreda kod Novog Sela. U početku aprila (po starom kalendaru) je drugi turski odred (oko 5800) ljudi preduzeo nastupanje od Sokola ka Svileuvi i dalje u pravcu Valjeva. Taj odred je, 3./15. aprila, zanoćuo u Čučugama (kod Uba). Njega su, noću 3/4. aprila tj. 15/16. aprila, energično napali Jakov Nenadović i Luka Lazarević sa oko 2000 ustanika. Turci su iznnenađeni noćnim napadom, u kome su strahovito potučeni i do Sokola gonjeni u stopu. U tom boju je preko 2000 Turaka potučeno. Pred Vaskrs 1806. godine Janko Katić, sa Vujicom i Milisavom Čamdžijom, bio je boj sa Turcima koji su porobili selo Sovljak. U boju se naročito istakao Milisav Čamdžija.

Pred Đurđevdan 1806 upao je Kulin kapetan u jadransko selo Dobrić, pobio u njemu 74 ljudi, opljačkao ga i poveo u roblje oko 300 glava, ponajviše ženskih osoba. Kulin kapetan se sa njima zadržao u turskom logoru u Mačvi. Ovo roblje je nešto kasnije otkupio knez Ivo od Semberije. Turska ofanziva iz 1806. godine, zamišljena koncentrično sa svim strana, svela se svega na dva pravca, dolinom Morave i pravcem Šabac-Beograd. Pazvan-oglu vidinski nije se odazvao. Sa te strane prešli su diverziju oni Turci koji su ranije istjerani iz Hasan-pašine palanke i gradova istočne Srbije. Njih, najviše 4000 ljudi, sa namjerom da krenu ka Smederevu u cilju privlačenja srpskih snaga sa juga. U tome nisu uspijeli jer ih je Milenko Stojković 24. juna/6. jula 1806. godine potpuno potukao u dolini Porečke rijeke.

Za vrijeme operacija na zapadnom frontu i Gušanac je bio aktivan, samo što te akcije nisu bile koordinirane s dejstvom turske bosanske vojske. Njoj je posada Beograda, da je bila brojno jača, mogla da ukaže efikasnu pomoć dejstvom ka Obrenovcu i Valjevu - u duboku pozadinu drinskog fronta. Za energično nastupanje u tom pravcu bile su potrebne snage jače od onih kojima su raspolagali branioci Beograda. Kada je na Drinskom frontu nastalo zatišje, ustanici su pokušali da se nagode sa Portom, da bi oslobođenu teritoriju zaštitili od turske ofanzive. Zbog energične intervencije Francuske, Porta nije usvojila austrijsko posredovanje za nagodbu sa Srbima. Pošto su se pojavili ustanici i hajduci, a bila je moguća i pobuna hrišćana u Bosni, čega su se bosanski Turci naročito plašili, glavna turska snaga u toj pokrajini nije smjela, u proljeće 1806. godine, da pređe Drinu i da se odlučno angažuje u operacijama u Srbiji. Naime, negdje početkom (od februara do aprila) 1806. godine pojavili su se ustanici (eškija) i hajduci u sarajevskom kadiluku u Butmiru, Hadžićima, Rakovici, Kulešu, Drozgonetvi, Pazariću, Stanovićima, Vogošći, Nahorevu i u čifluku Crnoj reci. Zbog toga je za ta naselja (džemate) bio određen Pozder Mustafa da sa 15 pandura proganja ustanike koji su uznemiravali raju i prolaznike. Pored toga, u prvoj polovini maja 1806. godine Stojan Čupić je sa četom ustanika prešao preko Drine u Bosnu, da pali turska sela, odakle se vratio krajem maja. Interesantno je da se u jednom austrijskom izvještaju govori kako je po povratku srpskih odreda od Brčkog u tim krajevima mirno. Londonski Tajms je jednom dopisu iz Zemuna od 19. juna/1. jula 1806. godine pisao: „Ustanak jača u Bosni" i da „u nekim krajevima dolazi do krvavih obračuna hrišćana i Turaka." Francuska štampa je takođe pisala o masovnom ustanku hrišćana u ljeto 1806. godine u Bosni, a nešto kasnije je pisano o razgorijevanju ustanka, koji se širio na sve veći broj okruga u Bosni.

Tek kada je maja mjeseca bosanski valija preuzeo komandu pod snagama u Bosni, Turci su počeli ozbiljnije da planiraju ofanzivu. U to vrijeme Turci iz Krajine i iz Posavine rasporedili su se kod Save i na zvorničkom drumu. Banjalučki, travnički i ostali Turci nalazili su se na desnoj obali Drine kod Crne Bare. Ustanike je najviše ugrožavao jedan turski odred kod Badovinaca koji su ustanici, po povratku Stojana Čupića iz Bosne, napali 27. maja/8. juna 1806. godine. Posle žestoke borbe Turci su poraženi i, po svemu sudeći, protjerani preko Drine. Ipak su uspijeli da tokom povlačenja zapale selo Brodac.

Teško je reći zašto je bosanski valija o ratnom planu obavijestio bosanske starješine tek 19. juna/1. jula 1806. godine, kao i zašto su Sulejman-paša i on krenuli na koncentracijsku prostoriju (Glasinačko polje) tek 18/30. juna, odnosno 20. juna/ 2. jula. Nije jasno šta ih je zadržalo u Novom Pazaru sve do kraja juna, tj. početka jula.

Sa druge strane nije sporno da moral u turskoj vojsci koja se okupljala za pohod na Srbiju nije bio najviši. Tako je Husrev Mehmed-paša svojom bujruldijom od 20. juna/2. jula 1806. godina smijenio Šejh Ali-agu, komandanta trupa u Užicu zbog toga što se „nije lijepo vladao sa svojim vojnicima" i na njegovo mjesto postavio sarajevskog muteselima Hadži Ahmed-bega Paloša. Upravo u to vrijeme došlo je do prilično masovnog dezertiranja vojnika iz posade u Užicu, zbog čega je valija od sarajevskih prvaka bujruldijom od 2/14. jula 1806. godine zatražio da svi dezerteri budu strogo kažnjeni. Da bi olakšala tešku situaciju posade Šapca, jedna turska kolona (oko 3000 ljudi) je prešla Drinu 13/25. juna 1806. godine. U nastupanju ka Šapcu, ta kolona je naišla na žilavu odbranu oko 400 ustanika, pod komandom Luke Lazarevića. Malobrojni branioci su s velikim zalaganjem vodili trodnevnu borbu (13/25. juna, 14/26. juna i 15/27. juna) s Turcima. Ustanici su u borbi utrošili skoro svu hranu, olovo i barut. Karađorđe je sa oko 2000 boraca, usiljenim maršem, 16. juna stigao na bojište i odmah stupio u borbu. Nakon dvodnevne borbe (16/28. juna i 17/29. juna) Turci su razbijeni. U petodnevnim ogorčenim borbama poginulo je oko 250 ustanika i 500 Turaka.

Karađorđe je dobio izvještaj da su jake turske snage u pokretu od Sofije ka Nišu pa je na tu vijest sa 5000 boraca pošao sa zapadnog na južni front i snage na Velikoj Moravi pojačao na 19.000 ljudi. Pošto je posavršavao važnije poslove na jugu, Karađorđe je otišao put Beograda. Jedna turska kolona (oko 2000 do 3000 ljudi), pod komandom Hadži-bega srebreničkog, izbila je 5/17. jula na Rožanj. Namjera njenog komandanta je bila da dejstvuje dolinom Kolubare, s težnjom da se u rejonu Obrenovca sjedini s trupama bosanske vojske, koje su nastupale desnom obalom Save. Ta kolona je, 20. jula/1. avgusta, razbijena na Bratačiću. Turci su se, noću 20/21. jula, tj. 1/2. avgusta, povukli ka Ražnju. Ustanici su ih gonili i tom prilikom zaplijenili dosta oružja i konja.

Lijeva turska kolona imala je više uspijeha, njoj se Mačva predala bez veće borbe. Sulejman-paša Skopljak je, 5/17. jula, sa oko 5000 ljudi stigao u Šabac. Osim snaga u rejonu Šapca, Turci su na zapadnom frontu imali: oko 6000 ljudi kod Zvornika (docnije kod Loznice) i oko 7000 ljudi u rejonu Sokola. Tih 7000 boraca je bilo namijenjeno za dejstva u pravcu Valjeva.

Sulejman-pašine trupe su prema narodu u Zapadnoj Srbiji bile strahovito svirepe: popalile su i opustošile mnogo sela, a stanovnike su ubijali bez obzira na pol i starost. Ipak je uspjelo da se oko 8000 stanovnika (djece, žena i staraca) spasi bjekstvom u Srem. Ustanička bura, u vidu snažnog protivnapada, bila je na pomolu. Kod ustaničkog vođstva nije bilo kolebanja u preduzimanju energičnih protivmjera. Srednja turska kolona (oko 6000 ljudi) prešla je Drinu i zadržala se kod Loznice. Ova kolona i ona kod Šapca bile su pod komandom Sulejman-paše Skopljaka. Njegova namjera bila je da se srednja i lijeva kolona sjedine kod Šapca, pa kada glavne turske snage iz rejona Niša pređu u ofanzivu dolinom Morave, sa tih 11.000 ljudi nastupa u pravcu Obrenovca, sa težnjom da se ustaničke snage sa zapada nabace na Beograd i tu ih s naslonom na Dunav i Savu s posadom Beograda unište.

Čim je izvješten o turskim zvjerstvima u Mačvi, Karađorđe je sa oko 6000 boraca pošao iz rejona Beograda na zapadni front. Pokret je vršen u dvije kolone: desna u pravcu Šapca, a lijeva ka Valjevu. Voždov cilj je bio da energično napadne i potuče bosanske Turke.

Ojačane jedinice Jakova Nenadovića i Luke Lazarevića potukle su, 20. jula/1. avgusta, u Krnjiću i Mesariću Sulejman-pašine snage i odbacile ih ka Šapcu. I turske trupe u nastupanju ka Valjevu su napadnute. Ojačane ustaničke jedinice su, 28. jula/9. avgusta, potukle desnu tursku kolonu i odbacile je preko Drine. Turska bosanska vojska popalila je oko 120 sela u zapadnoj Srbiji, a otjerala je u Bosnu 7000 lica oba pola i 8000 komada stoke.

Turci su u nedelju 29. jula/10. avgusta 1806. godine poslali svoju konjicu u nasilno izviđanje srpskih položaja. Karađorđe je protiv njih poslao samo konjicu pod komandom Cincar Marka i Lazara Mutapa. Do sudara je došlo na rijeci Dumači i premda srpski izvori govore o samo 20 poginulih Turaka, izgleda da je ovaj poraz ostavio snažan utisak na Turke. Turski komandanti Sulejman i Sinan-paša su oabijestili bosanskog valiju da je riječ o velikoj bici i zatražili su hitno pomoć, na šta im je valija poslao 2000 ljudi pod komandom svog ćehaje Ibrahim paše. Zbog toga je valija izdao dve bujruldije 30. jula/11. avgusta, u kojima je zahtjevao opštu mobilizaciju muslimana u Bosni. Na valijin zahtjev sličnu bujruldiju je uputio bosanski kajmakam Bešir-beg 12/24. juna 1806. godine. Na osnovu ove bujruldije od 12/22. juna ejaletski prvaci su skupili najveći mogući broj vojnika u Zvorniku. Upravo u to vrijeme stiglo je valijinoj vojsci iz Istanbula deset tovara šatora i čergi. Međutim, glavnina turske vojske je u međuvremenu pretrpila strahoviti poraz na Mišaru, pa pošto je još jednom izrvšio smotru ove vojske, valija je 8/20. avgusta krenuo iz Zvornika za Travnik. Time su ofanzivne operacije za jedno duže vrijeme napuštene, bar na frontu na Drini.

Povoljna situacija na istočnom i južnom frontu, kao i nedovoljna aktivnost posade Beograda, omogućile su Karađorđu da brzim upućivanjem pojačanja ne samo popravi situaciju na zapadnom frontu, već i da taj front jače aktivira i pokrene ga u odlučne akcije. Kod Beograda su povremeno ostavljane minimalne snage da posadu grada drže u šahu. Takav postupak je bio pravilan jer je bilo bitno da se potuče najopasnija protivnička grupa. U konkretnoj situaciji to je bila turska bosanska vojska. Da je posada Beograda bila brojno jača, mogla je efikasnije da izvrši svoju ulogu, kako u rejonu ovog grada, tako i u smislu njenog energičnog dejstva u dublju pozadinu ustaničkih snaga na drinskom frontu.

Neuspjesi turskih kolona u borbama 20. i 28. jula, tj. 1. i 9. avgusta, omogućili su Karađorđu da prikupi snage za predstojeći sudar u boju na Mišaru, gdje su Turci 1/13. avgusta poraženi. Uzeta u cjelini, ta pobjeda je bila impresivan turski poraz. Ona je zasjenila sve taktičke uspjehe, postignute na zapadnom frontu 1806. godine. Obim turskog poraza na Mišaru je prevazišao očekivanje. Karađorđe je razborito planirao boj i vješto rukovodio dejstvom trupa u sudaru sa nadmoćnijim protivnikom. Potučeni Turci su, posle boja, gonjeni u stopu i malo ih je u Bosnu umaklo. Ustanici su na drinskom frontu izborili odlučnu pobjedu. Turski istočni „korpus" je u avgustu 1806. godine imao oko 10.000 ljudi. On je, 23. avgusta, sa dvije kolone napao jedinice Milenka Stojkovića, koje su se pod jačim pritiskom povukle. Karađorđe im je hitno uputio pojačanje (oko 6000 ljudi). Na timočkom frontu su, 31. avgusta/12. septembra, oživjele nove borbe. Toga dana su potučene obje Sači-pašine kolone. Obostrani gubici bili su znatni. Ustanici su u toj pobjedonosnoj borbi zaplijenili četiri topa.

Pošto je turska bosanska vojska potučena na Mišaru, Karađorđe je otišao da rukovodi operacijama na južnom frontu. Tamo su ustaničke trupe (oko 27.000 ljudi) jedva odolijevale napadima jakih turskih snaga (oko 40.000 boraca) kod Deligrada. Uprkos silnim naporima, Turci nisu uspijeli da u bici kod Deligrada savladaju ustanički otpod 22. avgusta/ 3. septembra 1806. godine. Zbog poraza bosanske vojske na Mišaru, neuspjelog napada glavnih turskih snaga kod Deligrada i pada Prokurlja 23. avgusta/4. septembra 1806. godine, kao i usljed vješto izvedene diverzije Stanoja Glavaša, glavne turske snage su se prema naređenju Ibrahim-paše povukle u pravcu Niša, jer su im lijevi bok i pozadina bili ugroženi. Turski gubici su iznosili oko 2000, a ustanički oko 1500 ljudi.

Dok se ovo odigravalo na južnom frontu, oko 18.000 bosanskih Turaka oklijevalo je na Drini, očekujući ishod operacija u dolini Velike Morave. Drugim riječima, stajali su u mjestu i pasivno čekali rezultat bitke, dajući mogućnost protivniku da izvrši manevar i potuče glavne turske snage na južnom frontu. Možda su Srbi bili u pravu što su smatrali, kako iznosi jedan austrijski izvještaj od 19. septembra 1806. godine, da nemaju čega da se boje sa bosanske strane jer je bosanski vezir, zahvaljujući uticaju trojice vladika koje je okupio oko sebe, naklonjen Srbima.

I tako dok je Porta 2/14. avgusta 1806. godine objavila stranim predstavnicima Istanbulu da su Srbi pokoreni, glavni komandant turske vojske, serasker Ibrahim-paša, po odobrenju iste te Porte sklopio je oko 2/14. septembra 1806. godine primirje sa Karađorđem na šest nedelja. Po potrebi moglo se primirje produžiti na još dvije nedelje. Od dana potpisivanja primirja neprijateljstva su imala prestati na svim frontovima. Trebalo je da ustanici prekinu opsadu Niša i povuku se iz Ključa, a Turci napuste Ćiprovac i Prvalu. Bosanska vojska je, posle poraza na Mišaru, bila rasturena u bijedne ostatke, počevši od Šapca pa sve do Sarajeva, Travnika pa čak do Banja Luke. Ova vojska je bila više sposobna da ugrozi unutrašnji mir u pašaluku nego da ozbiljnije suprotstavi srpskoj vojsci. Putevi u Bosni su bili zakrčeni bjeguncima i ranjenicima. Bježeći u malim grupicama janjičari su usput pljačkali i činili razna razbojništva. Nije bilo bezbjedno ni oko samog Travnika. U Sarajevu je zavladalo bezvlašće. Za poraz vojnici su krivili Portu, svog vezira Mehmed-pašu, seraskera Ibrahim-pašu, Austriju i Francusku. Za vezira su pričali da planira predaju Bosne Francuzima. Porti i seraskeru su prebacivali da su namjerno izložili pogibiji Bosance, ostavljajući ih same da se bore protiv Srba. Kod hrišćana je zavladala velika radost.

Valija Mehmed-paša je i dalje ostao na Drini nastojeći da ponovo uspostavi udrmani front. U pomoć mu je stigao i kajmekam Bešir-beg sa nešto vojske mobilisane u unutrašnjosti. Na Drinu je došao i mostarski kapetan Dadić na čelu svojih trupa.

Skopljak-paša, sa svojom razbijenom vojskom, nalazio se još uvijek pod Šapcem. Oko Šapca i u Mačvi, na putevima, nalazile su se ustaničke zasjede, spremne da spriječe Turcima bilo kakvo korišćenje informacija. Vjerovatno neobaviješten o primirju (a možda se nije ni obazirao na njega), Sulejman-paša je u dva navrata napadao tokom septembra mjeseca ustanike koji su cernirali Šabac. Oba puta je odbijen sa velikim gubicima. Nakon toga su u Šapcu ostali Sulejman-paša, Hasan-paša iz Srebrnice, Đali-paša i Ali-aga Vidajić (kao komandant šabačke tvrđave) sa oko 500 do 600 vojnika, dok su ostali Turci pokušali da se probiju. Stojan Čupić ih je sa jednim svojim odredom dočekao u Mačvi i prosto „zbrisao". Turski garnizon u Šapcu se održao samo zahvaljujući tome što im je hrana doturana sa austrijske strane.

Posle poraza turskih bosanskih snaga na Mišaru, u Bosni su oživjele hajdučke akcije, naročito na Kozari. Turci su vjerovali da ih Karađorđe šalje kako bi pobunio Bosnu. Interesanstno je da je u bosanskoj turskoj vojsci bilo i Srba i da su se neki istakli u borbama, zbog čega su ih turske vlasti oslobodile harača.

Zbog teškog položaja turske posade u Šapcu, bosanski balija je bujruldijom od 14/26. novembra 1806. godine zatražio od bosansko-sarajevskog kadije i drugih sarajevskih velikodostojnika da za njegovog kajmakama Bešir-bega koja je uputio u Šabac sa 200 vojnika, mobilišu još jedan broj vojnika koje bi uputili u Šabac. Nekih dvadesetak dana kasnije valija je bujruldijom od 30. novembra/12. decembra 1806. godine dozvolio sarajevskom janjičarskom zabitu, natturnađiji, da u skladu sa šerijatskim ilamom s narodnom molbom, može da vrati iz Višegrada u Sarajevo vojnike koji su još prije skoro godinu dana otišli u Višegrad da iz njega istjeraju srpske ustanike.

Borbe 1807. godine

Početkom 1807. godine Karađorđe je donio odluku da ustanak prenese u Bosnu kao i u Staru Srbiju i Hercegovinu, a da uzgred opsjedne i Užice, pa je u skladu sa tim 2/14. aprila 1807. godine pismeno naredio Jakovu Nenadoviću, Luki Lazareviću, Stojanu Čupiću i ostalim njihovim vojvodama da čim prime njegovo pismo mobilišu svu vojsku iz valjevske i šabačke nahije pa da se upute preko Mitrovice na Drinu, koju bi prešli sa zadatkom da u Bosni dignu ustanak. Istovremeno, Karađorđe je planirao da preko Užica krene na Višegrad, da i u tom kraju izazove ustanak. Usput bi u Užicu ostavio oko 500 ljudi. Međutim, još prije nego što je poslao spomenuto pismo, on je donekle izmjenio naređenje tako što je naredio da glavnina vojske ostane sa srpske strane Drine, a da samo Stojan Čupić sa manjim dijelom pređe Drinu, sa zadatkom da popali Janju i Bijeljinu, i da digne ustanak u tom dijelu Bosne. Istovremeno je naredio Jakovu Nenadoviču da sa nekoliko pratilaca dođe k njemu (Karađorđu) da se dogovore o detaljima budućih ratnih operacija. Ipak, Karađorđe ni pored početnih uspijeha, nije uspio da digne ustanak u Bosni. Odnos koji je imao sa Rusima i upad Mula-paše vidinskog u Negotinsku Krajinu prisilili su ga da i on se uputi tamo. Nasuprot tome, Nenadovićeve i pop Lukine snage su upale u Bosnu i postigle značajne uspjehe. Interesantno je da se u starijoj vojno-istorijskoj literaturi o ovoj srpskog ofanzivi govori kao o potpuno neuspjeloj operaciji.

Donja Drina u proljeće 1807. godine

Zbog vrlo teškog ekonomskog stanja u Bosni januara 1807. godine poslali su Turci Bošnjaci molbu, zajedno sa ličnim valijinim pismom, na Portu u kojoj su zamolili da im se, zbog gladi i nekoliko uzastopnih nerodnih godina, pošalje pomoć u novcu, ratnoj opremi i zahiri. Izlazeći u susret Bošnjacima, sultan je uputio ferman u kome je navedeno da se neće u Bosni pokupiti 25.000 ovaca i koza, kao što je ranije naređeno, a da i se ublažio nedostatak mesa u Istanbulu. U isto vrijeme, januara 1807. godine, smjenjen je sa sarajevskog kadiluka Esad-efendija Selaniklija, a na njegovo mjesto je imenovan Hafiz Ahmed-efendija, raniji beogradski kadija. Januara 1807. godine stigao je u Bosnu sultanov ferman, napisan oko 15/27. decembra 1806. godine u Istanbulu, u kome se valija obavještava da je Turska zaratila sa Rusijom i od njega se traži da, ukoliko srpski ustanici napadnu Bosnu, brani granice ove porkajine sa vojnicima sa kojima je već ratovao sa Srbima. Početkom 1807. godine bilo je sve očiglednije da prijeti opasnost od ustanka i u Bosanskom pašaluku. O tome je valija pisao u Istanbul, odakle je krajem aprila stigao ferman, napisan 6/18. marta 1806. godine. U fermanu sultan naređuje da od raje pokupi oružje jer „... stanujuća po kadilucima, varošicama, ispostavama i selima, treba da se brinu i rade sijanjem, obrađivanjem zemlje i ostalim poslovima, a ni na kakav način ne treba da imaju oružje i ratnu spremu. Stari je običaj u mojoj carevini, da se po gdjekad oni pretraže i što se nađe u njihovim rukama, od oružja nađe, da se oduzme." Dalje se govori kako se taj običaj izgubio pa je raja nabavila dosta oružja koje je iskoristila u pobuni. Zbog toga je potrebno pokupiti oružje od raje. „Također u bosanskom ejaletu, u kadilucima, kasabama, nahijama i selima u rukama stanujuće raje ili po njihovim crkvama ili na drugim mjestima gdje god se nađe oružje, i ostale vojne potrebe." Oduzeto oružje je trebalo prodati muslimanima, a dobijene pare dati raji od koje je oruže uzeto. Oružje koje se ne proda treba popisati, sačuvati za kasniju prodaju, a tada dobijen novac treba dati onima od kojih je određeno oružje uzeto. Isto tako se ne smije dozvoliti da raja ubuduće posjeduje oružje. Ko se od raje odupire pretresu, treba da bude kažnjen, ali se ne smije ni dozvoliti da oni budu kažnjavani kod kojih se ništa ne nađe. Međutim, od raje koja se bavi trgovinom nije trebalo oduzimati oružje, jer je njima ono bilo potrebno za ličnu zaštitu na putu.

Godine 1807., 15. aprila g. David je javio da su Srbi prešli Drinu i da su, zahvaljujući sporosti i nepotrebnim formalnostima Turaka, došli na rastojanje tri do četiri dana marša od Travnika. Jedan tatarin iz Zvornika, tvrđave smještene na samoj obali Drine, koja se smatrala jednim od ključeva Bosne, javio je da su Srbi prešli Drinu na dva mjesta i ponovo se spojili u blizini tri sela bosanskih hrišćana koji su odmah i sami uzeli oružje i pridružili im se. Kretali su se u tri kolone prema Janji, gdje su iznenadili turske predstraže, masakrirali nekoliko porodica i spalili jednu gradsku četvrt, a potom se ustrijemili ka Bijeljini. Već narednog dana ih je Ali-paša napao svom snagom i posle tri sata ubrzanog marša ih sve natjerao u Drinu, izuzev nekih 500 boraca koji su se ukopali u jednoj šumi. Bosanski valija je tvrdio da je bilo prešlo ne više od 3000 Srba koji su se prethodno dogovorili sa pravoslavnim stanovništvom da napadnu Turke sa leđa i tako olakšaju Srbima frontalni napad. Zvornički Ali-paša, „premda odbičan bosanski prostak i više uporan nego inteligentan vojnik" (David) neočekivano je pokrenuo vojsku u toku noći, iznenadivši pravoslavna sela i Srbijance koji to nisu očekivali jer Turci nikada nisu napadali noću. Tako je uspio da Srbe natjera u Drinu, gdje su se skoro svi podavili. Potom je nekoliko stotina turskih konjanika prešlo rijeku da bi se vratili iz Srbije sa velikim stadima opljačkanih ovaca i goveda. Sve hvaleći njihovu hrabrost valima im je ipak prebacivao zbog te neopreznosti koja je mogla da ih košta velikih gubitaka. Francuski konzul u Travniku je ukazao Mehmed-paši na potrebu da njegova vojsa češće primjenjuje ono što je učinio Ali-paša jer će tako moći češće da iznenadi neprijatelja i pomrsi mu račune što bi, uz veliku hrabrost turskih boraca, moglo da se pokaže kao ispravna taktika. Ali-paša je smatrao da je ovaj pokušaj Srba bio samo ratna varka, da se ispipa teren, raspoloženje stanovnika i motivacija Turaka. Znali su Srbi i sami da 3000 boraca neće stići daleko, ali su ih ubacili ispred glavnine žrtvujući ih da bi bolje isplanirali ozbiljniju invaziju. Konzul je paši rekao da nije samo u interesu turaka da Bosnu ne zahvati plamen pobune jer je to isto toliko interes Francuske. Srbi bi, naime, mogli da se vrate sa podrškom Rusa i Crnogoraca, a tada Turci uprkos njihovoj sili i hrabrosti ne bi mogli da se odupru tolikoj sili ako ne pozovu u pomoć svoje francuske saveznike.

U Bosnu je 15/27. aprila stigao sultanov ferman, napisan oko 28. marta/9. aprila 1807. godine u carskoj ordiji. U ovom fermanu sultan je naređivao bosanskom valiji da krene u pohod na srpske ustanike. Sultan ga dalje izvještava da je od mešihata izašla fetva da nema nikakve razlike između stranih podanika i raje koja se odmetnula i stala ubijati muslimane. Zbog toga se odmetnuta raja može ubijati, zarobiti i njihova imanja zaplijeniti bez obzira što su oni sultanovi podanici. Na osnovu ove fetve krv srpskih nevjervnika se mogla prolivati i svi muslimani koji pođu na taj put bez dvojbe će biti gazije. Na kraju, sultan je u fermanu obavijestio bosanskog valiju da je za seraskera za pohod na Srbiju odredio Rumelijskog valiju Osman pašu, dok su niški muhafiz Huršid Ahmed-paša i ostali mirimirani bili njemu podređeni. Bosanski valija je sa svima njima trebalo pismeno da se dogovori o planu buduće ofanzive. O ovom fermanu je javio iz Travnika i austrijski konfident Antun Vilić 18/30. aprila 1807. godine.

Hasan-paša i Sali-beg su sredinom aprila potukli srpsku vojsku od 8000 ljudi, nakon čega je bosanska konjica provalila u Srbiju počinivši strahovite zločine. Još jedna vrlo jaka srpska jedinica krenula je ka Novor Pazaru, a Srbi koji su istjerani iz Bijeljine povukli su se do Zvornika i započeli bezuspješnu opsadu. Ali-paša ih je natjerao da se povuku u Srbiju, ali se veliki broj srpskih boraca udavio u nedostatku skela za prelaz.

Aprila mjeseca 1807. godine zatražile su Sarajlije da otvore devet barjaka mrtve straže iz devet orti. Valija im je, bujruldijom od 18/30. aprila 1807. godine, ovo dopustio, s time da tri bajraka odu u Višegrad, a šest bajraka u Novu Varoš. Njihov zadatak je bio da spriječe da se prekine Carigradski drum. U svakom bajraku age su morale da budu bogate, vojnici zdravi, dobro naoružani i da budu pješaci. Pored toga trebalo je da se u svakom bajraku upiše što je moguće više nafera. Ovih devet bajraka je krenulo iz Sarajeva oko 27. aprila/9. maja 1807. godine. Avgusta 1807. godine otpremljen je Ali-aga Šarić iz Stoca sa 60 vojnika da čuva Višegrad i višegradsku ćupriju.

Rumelijski paša je krajem aprila obavijestio bosanskog pašu u Zvorniku da su „đauri" iz njegove provincije ustali na oružje, da bi se ujedinili sa Srbima koji su napredovali ka Nišu i da te hrišćane nikako ne treba potcjenjivati ako se ima u vidu koliko su dugo uspijeli da se odupiru Pazvan Oglu koji nikada nije uspio da ih pokori. Da je jedna kolona Srba išla ka Vidinu, da se tu negdje sastane sa Rusima kako bi im olakšali prelaz preko Dunava. Istovremeno je komandant artiljerijskog bataljona Šaroa stigao u Travnik preko Slavonije, gdje je već zatekao bunu protiv austrijskih vlasti.

Naprijed već spomenutih 500 Srba, koji su se ukopali u jednoj šumi na bosanskoj obali Drine, dobili su pojačanje od 300 ljudi. Turci su ih, u drugoj polovini aprila, napali i otjerali sa tih položaja, natjeravši ih u rijeku gdje se većina podavila dok je jedna polovina ostala mrtva na obali čije su uši poslali valiji u Travnik. Nakon pobjede, Turci su kao i obično prešli Drinu i ulogorili se na desnoj obali radi pljačke.

Do kraja aprila Bošnjaci su već razvili zastave i započeli sa prikupljanjem ljudi po selima. Kapetani iz Gradačca, Dervente, Doboja i Tešnja su upućeni ka Drini da zaustave napredovanje srpskih snaga koje su prešle Drinu kod Bijeljine. Sva okolina Bijeljine već je bila pod kontrolom srpskih snaga, dok su pojedini srpski odredi nastupali ka Tuzli, a opsjednut je i Zvornik. Gradački kapetan, koji je komandovao naprijed spomenutim tutskim snagama, raspolagao je sa 2000 vojnika, dok su preostala tri kapetana imala po hiljadu ljudi. Premda su ovi kapetani bili ubijeđeni da će im i Francizi uskoro pomoći u borbama na Drini, pisali su bosanskom paši poruku da oni sami ne mogu da potisnu srpske snage i zato su molili da im ostali bosanski kapetani smjesta upute pomoć. Nakon ovog njihovog zahtjeva upućeni su kuriri ostalim bosanskim kapetanima da smjesta požure sa svojim snagama u Travnik, u kome je započeta ubrzana izrada municije dok su četiri francuska artiljerska oficira pomagala Turcima da četiri topovske cijevi postave na lafete. Na pripremi i transportu baruta u Travniku bilo je prisilno angažovano 80 katolika.

Istovremeno su Turci Bošnjaci, plašeći se ustanka hrišćanske raje, pojačali pritisak na njih. Tako su u Zvorniku za vrijeme službe napali na ulici pravoslavne hrišćane sa vladikom na čelu i masakrirali ih, a tom prilikom su stradali i neki katolici koji su se tu zatekli.

Po izvještaju majora Rukavine komandi Ličke regimente iz Srba od 9. maja Turci su nastavili sa mobilisanjem snaga za napad na srpske ustanike. Takođe je i on izveštavao da Francuzi pomažu bosanskim Turcima. Opat Vlatković je 10. maja 1807. godine iz Svilaja obavestio savetnika Ratoliskog da bosanski vezir priprema pohod na srpske ustanike jednom kombinovanom tursko-francuskom armijom. S turske granice francuske novine „Journal de l' Empire" su dobile vijest od 29. aprila/11. maja 1807. godine da su Turci na juriš zauzeli Užice koje je bilo u rukama Srba. Srpski garnizon od 600 ljudi se povukao u unutražnjost Srbije. Nešto kasnije, francuske novine „Gazette de France" su dobile vijest iz Beča od 5/17. maja 1807. godine da su svi dotadašnji pokušaji ustanika u Bosni bili uzaludni. „Journal de l' Empire" je iz Zemuna dobio izvještaj od 20. maja/1. juna 1807 godine u kome su bili dati detalji o ponovnom srpskom zauzimanju Užica. Tom prilikom se posle kraćeg otpora posada Užica predala pod uslovom da može nesmetano da se povuče u Bosnu. Nakon predaje Turci iz Užica su otišli u Srebrenicu, gdje su se nastanili.

Bosanski valija je 2/14. maja 1807. godine saznao za ubrzano povlačenje Rusa iz Vlaške i Moldavije, ali je već nekoliko dana kasnije. 6/18. maja, preko ćehaje saznao da su Srbi ponovo prešli Drinu, na nekoliko mjesta, istovremeno stigavši do Bijeljine. Pričalo se da su bolje naoružani i obučeni nego u vrijeme njihovog prvog upada u Bosnu, kao i da su to samo prethodnice prilično velike vojske koja je još u Srbiji. Sa druge strane, u turskoj vojsci je pod komandom velikog vezira došlo do veoma ozbiljne pobune koja se proširila na sve strane, tako da je u Bosni kao uostalom i u ostatku Osmanskog carstva zavladala velika anarhija. Premda je skoro ostao bez vojnika, valija je pohitao u Zvornik i tamo saznao da su se janjičari pobunili protiv Ali-paše, odbijajući da napuste tvrđavu i krenu na Srbe koji su očigledno spremali opsadu Zvornika. Valija je odsjekao glavu janjičarskog agi, a ostale prisilio da krenu. U međuvremenu, Srbi su u jednoj šumi na lijevoj obali Drine već bili opkolili 400 Turaka. Valija je pod okriljem noći stigao na brdo kraj šume; između drveća i žbunja je pobo kolje na koje je stavio turbane, a između njih rasporedio ono malo vojnika koje je doveo. U samu zoru je pripucao sa leđa Srbima, koji su se sada našli i sami opkoljeni,, toliko uplašeni pri pogledu na tolike turbane da su se razbježali ostavljajući tih 400 vojnika da se priključe valiji. Dok se bosanski valija tukao sa Srbima severno od Zvornika, velika grupa ustanika prešla je Drinu u oblasti Vlasenice i uputila se ka Zvorniku koji se našao između dvije vatre. Ukoliko bi se Srbi zauzeli kao jedan od ključeva Bosne, ne bi više bili sigurni ni Sarajevo ni Travnik. Francuski konzul je smatrao da ova hrabrost pa i drskost Srba, posebno posle povlačenja Rusa, može biti rezultat samo austrijske pomoći. Bosanski valija je konačno uspio, do kraja maja (po novom kalendaru), da sa jedva šačicom ljudi odbaci Srbe sjeverno od Zvornika i da ih natjera da se vrate na desnu obalu Drine. Valija je tom prilikom i sam bio ranjen, a skoro se i udavio u pokušaju da goni neprijatelja preko rijeke, te je jedva izvukao živu glavu, ali je ipak poštedio 200 zarobljenika. Zatim se ustremio na drugu srpsku jedinicu koja mu je izmakla prešavši Drinu kod Zvornika. U međuvremenu pozvao je u pomoć i dio svojih vojnika koji su se pod komandom njegovog ćehaje i seraskera Ibrahim-paše nalazili u Sjenici. Šest stotina artiljeraca upućenih u Istanbul stiglo je 9. juna u Travnik.

Nešto kasnije, vjerovatno početkom juna (po novom kalendaru), bosanski valija je pogubio 11 pobunjenih janičara, da bi zastrašio ostatak janičara koji su nakon toga u velikom broju počeli da se braćaju pod bajrake. Valija je zatim prešao Drinu sa dvije svoje jedinice - 4000 vojnika pod komandom zvorničkog Ali-paše prešlo je rijeku kod samog Zvornika, dok je Ismail-paša sa 12000 ljudi prešao rijeku negdje kod Bijeljine. Naime, Srbi su imali, blizu Bijeljine, jako utvrđen logor na desnoj obali Drine. Pored toga, sa lijeve - bosanske strane su završavali drugi logor. Oba logora su bila povezana baterijama postavljenim na jednom riječnom ostrvu između njih i bili su branjeni sa 8000 srpskih vojnika. Ova utvrđenja su Turci zauzeli u kratkom i žestokom napadu, koji je lično predvodio bosanski valija 8. juna 1807. godine. Po tvrđenju francuskog konzula Davida srpski gubici su bili veliki. Tijela izginulih Srba prekrila su Drinu. Ostaci srpskih snaga su odstupili ka nekim šumama u okolini Šapca. Turci su zaplijenili veliku količinu topova, logorske spreme i hrane, a bilo je dosta i zarobljenih Srba.

O ovim borbama je pisala i francuska štampa, koja je iz Travnika dobila vijest od 26. maja/7. juna 1807. godine da je turska vosjka od 12000 pješaka pod Ismail-pašom i 4000 konjanika pod Ali-pašom prešla Drinu i napala utvrđene srpske snage. U borbi je, po toj vijesti, zarobljeno oko 8000 srpskih vojnika, uz mnoštvo topova i druge ratne opreme. Ova bitka dobijena je bez pomoći francuskih artiljeraraca, koje je uputio, zajedno sa topovima, general Marmon na tursku molbu.

O borbama na Drini, od sredine maja pa do sredine juna, nešto više govori jedan izvještaj Jakova Nenadovića, objavljen u Beogradu početkom jula 1807. godine. Ono što se može razumjeti iz izvještaja Jakova Nenadovića, to je da su Srbi prodrli u Bosnu, ali su bili prisiljeni da se povuku preko Drine u Srbiju posle pretrpljena nekoliko uzastopna neuspijeha od 12/24. maja do 24. maja/5. juna. Turske trupe pod komandom Hasan-paše su bile vođene od francuskih oficira. Takođe, pored turske artiljerije u borbama su bila angažovana 72 francuska artiljerca, sa 12 topova i koji su nanijeli dosta štete Srbima. Srbi su dobili značajna pojačanja pa su 6. i 7. juna ponovo napali Turke kod Crne Bare i Gorjaka. Bojevi su bili kratkotrajni i žestoki, ali sa nejasnim rezultatima. Konačno, pošto su primili dodatna pojačanja, Srbi su 2/14. juna 1807. godine preduzeli žestok napad u kome su odnijeli značajnu pobjedu. Ove borbe su značajne jer su u njima sa turske strane učestvovali i francuski artiljerci. Naime, Napoleon je 1807. godine sklopio savez sa Turskom u okviru koga je iz Dalmacije upućen jedan broj vojnika i ratne opreme u Bosnu kao pomoć Turcima u borbi protiv srpskih ustanika. Tokom borbi u istočnoj Bosni, juna 1807. godine, Srbi su dva puta odbili turski napad, pri čemu je poginulo 200 Turaka, a sedam francuskih artiljeraca zarobljeno. Zarobljena su i četiri turska i dva francuska topa. Interesantno je da su jedan od dva zarobljena francuska topa Francuzi već ranije negdje na ratištima Evrope zarobili. Bio je to top od 6 funti Mod. 1766, proizveden u nekadašnjoj Poljskoj kraljevini. Upravo je ovaj top preliven 1864. godine da bi se od njega izlile medalje povodom pedesete godišnjice Drugog srpskog ustanka.

I tako se od početka maja cijela Bosna digla na noge jer su se Turci konačno probudili i shvatili opasnost. Dok je bosanski valija ratovao na Drini, druga turska vojska je krenula sa Ibrahim-pašom na čelu ka Sjenici, dok je treća pod komandom Sulejmana-paše krenula u Hercegovinu. Zbog turskih pobjeda nad Srbima i Crnogorcima činilo se da se opasnost polako udaljava od Bosne, tim prije što ruske snage u Vlaškoj nisu bile baš voljne da se sukobe sa Francuzima. Što je još značajnije, Francuzi i Turci su do nogu potukli Crnogorce i Ruse koji su ozbiljno ugrožavali Hercegovinu i Dubrovnik. Međutim, neki turski komandanti, pa čak i janjičari, posebno oni iz Sarajeva, nisu baš hitali da se odazovu pozivu bosanskog valije koji ih je surovo kaznio za neposlušnost. Otprilike u isto vrijeme jedan srpski sveštenik je uhvaćen čak u Tuzli gdje je pokušavao da pobuni raju, zbog čega je platio glavom.

Kao odjek uspijeha Karađorđeve vojske, kojom je bio osvojen i popaljen Višegrad i vođene borbe za Srebrenicu, pokret raje u Bosni bio je u punom jeku i ustanak je bio, pod francuskim obaviještenjima u proljeće 1807. godine na vidiku. Čak su četiri spiska emisara, sa proklamacijom Karađorđevom, bila uhvaćena u Gračanici i Maglaju i kod njih su pronađene adrese jataka. Karađorđeve poslanike je inače izdao jedan bosanski Srbin koji je i pomogao u njihovom hvatanju. Nažalost, iz raznoraznih razloga, do velikog ustanka neće doći. Dok su Srbi i tokom ljeta još uvijek bili pod oružjem, bosanskim Turcima su jula 1807. godine uz veliku pompu stigla dva fermana iz Istanbula. Istovremeno je ono malo turskih snaga što se još zateklo na granici između Bosne i Srbije napuštalo položaje i vraćalo se kućama. Navodno, oni su to uvijek činili krajem avgusta, što je uostalom bilo i sasvim razumno jer su vojnici do tada već istrošili i zalihe hrane i municije i izmorili konje.

Tokom ljeta je na bosansko-srpskoj granici vladalo zatišje. I dok su Turci tokom ljeta napuštali jedinice krajem septembra i prvih dana oktobra, turske snage u Bosni prema Srbiji su trajno jačane koncentracijom trupa iz Visokog, Vranduka, Sokoca, Gračanice i Gradačca. Hasan-paša je, po francuskim podacima, 8. septembra 1807. godine imao oko 25000 ljudi pod svojom komandom. U šest sati izjutra ove turske snage prešle su Drinu i krenule ka gradu Sokolu. Premda francuski izvještači govore da se ovaj prelaz Drine dogodio južno, negdje čak u okolini Sjenice, s obzirom da su Turci predveče istog dana stigli do grada Sokola, taj prelaz izvršen je znatno sjevernije, vjerovatno negdje oko Bratunca. Možda je i riječ o nekadašnjem muslimanskom selu Bačevac, koje se nalazilo u ataru današnjeg sela Strmova. Kroz Strmovo protiče rijeka Bačevka. Turske snage su u početku brzo napredovale jer su se Srbi planski povukli, tako da su Turci već predveče, kao što smo naveli, prodrli u Soko. Tokom 11, 12, 13. i 14. septembra Srbi su vršili manje kontranapade, a onda su 15. septembra izvršili odlučujući napad u kome su razbili Turke i primorali ih da se još istog dana povuku preko Drine, pretrpjevši u ovim borbama teške gubitke. Već 16. septembra Srbi su prešli Drinu i krenuli u nastupanje u dubinu Bosne. Premda su Francuzi izvještavali da su Srbi tok 18. septembra 1807. godine stigli do Vareša, takvo napredovanje od 70 do 80 km za dva dana potpuno je nevjerovatno. Ako je bilo borbi oko Vareša, to su mogli biti samo lokalni ustanici. U Bosni su počeli da strahuju da je cilj ustanika prodor ka Dalmaciji, čime bi praktično odsjekli Bosnu od ostatka Osmanskog carstva. Upad Srba u Bosnu je izazvao pravo zaprepašćenje među muslimanskim stanovništvom ovog ejaleta. Bosanski valija je izdao bujruldiju u kojoj je pozvao sve muslimane da uzmu oružje u ruke i krenu na Srbe. Sam valija je krenuo iz Travnika 8/20. oktobra na čelu vojske od 3000 vojnika. I turski izvori govore o tome da su Srbi septembra 1807. godine prešli Drinu i ugrozili Srebrenicu, Raču i okolinu i da je naročito Hasan-paša u Srebrenici u velikoj opasnosti. Na to je Jahja-beg, valijin zastupnik, naredio da se svi janjičari koji su se radi odmora vratili kući smjesta vrate na položaje. Odmah zatim je bujruldijom od oko 20. septembra/2. oktobra naredio Mustafa-agi i Abdulah-agi Halilbašićima da krenu u pomoć posadi Srebrenice.

Činilo se da Bosni ponovo prijeti opasnost od Srba koji su navodno duž obale Drine skoncentrisali preko 20000 boraca. Naime, Srbi su završili poljske radove i pokupili letinu pa su bili i slobodni i spremni da krenu na Bošnjake da bi opljačkali i njihove ambare. Turci su ih, međutim, pretekli iskoristivši jedan srpski praznik i pod vođstvom Ismail-paše i Sali-bega prešli Drinu na poprilično nezgodnom mjestu gdje ih Srbi nisu očekivali. Tako su ih iznenadili, neke u snu, a druge pijane, pa su se vratili u Bosnu sa jednom zaplijenjenom zastavom i više odsječenih glava. Valija je obaviješten da je zaplijenjeno 700 pušaka i nebrojeno mnogo pištolja sa srebrnim ukrasima, što bi moglo da znači da su Turci iznenadili jednu elitnu srpsku jedinicu. Do Bosne su stigle i glasine da su se Srbi u Slavoniji i Banatu pobunili protiv dvora u Beču, prešli Savu i Dunav i pridružili se kod Beograda i Šapca srpskim ustanicima sa osmanske teritorije. Srbi su u drugoj polovini oktobra prešli Drinu, spalili jedno selo, odrubili nekoliko glava, oteli nekoliko žena i vratili se na svoju stranu rijeke. Pričalo se da ih ima 12000 pa je cijela Bosna već drhtala od straha, a bogate Sarajlije sklanjale svoja blaga. Veliki vezir je bio zaokupljen drugim poslovima oko Ruščuka i tako nije imao vremena da se bavi još i Srbima koji su to očigledno shvatili i u velikom broju krenuli na Bosnu.

Srpske jedinice, po francuskim procjenama, jačine od 27 do 28 hiljada ljudi, pod komandom Miloja Petrovića, dejstvovale su 3/15. oktobra protiv turskih snaga u blizini tvrđave Soko. Srvi su izašli kao pobjednici, prisilivši Turke da odstupe preko Drine kod Bačevice. Srpske trupe su prešle Drinu kod Bačevca noću 16/71. oktobra da bi nastavile sa nastupanjem 18. oktobra, pošto su uputile jak detašman prema Višegradu. Istog dana prešao je Jakov Nenadović Drinu blizu Loznice i u silovitom jurišu „na bajonet" rastjerao tursko obezbjeđenje koje je branilo prelaz. Nenadović je stigao pod Srebrenicu 8/20. oktobra, praktično bez ikakvog otpora. On je sa dijelom svojih snaga (3 do 4 hiljade ljudi) 9/21. oktobra opkolio Zvornik, a 11/23. oktobra je sa 1000 ljudi opkolio Srebrenicu. Srpski komandanti su se sastali blizu Kruške. Izgledalo je kao da Srbi žele da nastupaju ka prijestonici Bosne i da u međuvremenu zauzmu tri tvrđave - Višegrad, Zvornik i Srebrenicu. Zato su Šabac i Užice napustile baterije opsadnih topova. Vojni posmatrači su smatrali da postoji velika opasnost da ove tvrđave zaista i padnu. Tokom borbi 4/15. do 11/23. oktobra Srbi su zaplijenili veliku količinu srebra kao i veliki broj rogate stoke. Prilikom prelaska iz Bosne u Srbiji je viđeno jedne odjeljenje kako sprovodi oko deset hiljada grla rogate stoke.

Po jednom austrijskom izvještaju iz Zemuna od 22. oktobra/3. novembra 1807. godine, Srbi su prešli Drinu i potukli turske snage. Nekoliko muslimanskih sela je spaljenom a mnogo Turaka Bošnjaka je zajedno sa porodicama uhvaćeno. Takođe je zaplijenjena velika količina hrane. Oko 1200 hrišćanskih porodica je prešlo sa srpskom vojskom u Srbiju.

Bosanski valija je 24. oktobra/5. novembra 1807. godine izdao bujruldiju u kojoj je naredio pripremu napada na Srbiju. Međutim, Turci Bošnjaci nisu imali nikakvu želju za ovako nečim, pogotovo što su vojni magacini bili prazni. Štaviše, zbog nastupajućeg Bajrama nije bilo nikakvih šansi da neko izvrši ovo naređenje. Pošto nikakve pomoći iz Istanbula nije bilo već duže vrijeme, austrijski general Festenberg, iz Zagreba, pretpostavljao je da ako valija stvarno namjerava da napadne Srbiju, onda je to jedino mogao da uradi ako bi obezbjedio pomoć nekih 6 do 7 hiljada francuskih vojnika iz Dalmacije. Paše i kapetani su ponovo postepeno okupili trupe sa kojima su odmarševali na Srbe. Između 7/19. i 12/24. oktobra 1807. godine ove trupe su priključene ostacima snaga Hasan-paše, ranije razbijenim. Mustić-aga iz Albanije pristigao je sa nekih 6000 Arnauta, mnogi drugi manji odredi su takođe pristigli. Valija je preuzeo komandu nad svim ovim trupama i 4. novembra uspješno očistio planinu Makšan, kao što je ranije i planirao. Istog dana Turci su imali kratak i snažan sudar sa Srbima koji je završio bez odluke. Srpske snage, koje su do tada bile podijeljene na dva dijela od kojih se jedan nalazio na Drini, a drugi na Bučavi, spojile su se 7. novembra kod Kruške posle kratkog okršaja koji se završio posle devet časova. U ovom sukobu glavnina Arnauta Mustić-age je bila najvećim dijelom posječena. Na vijest da se Srbi nalaze na Krušci, dio turskog garnizona u Travniku je odmah krenuo da se pridruži ostatku turske armije. Osman-aga, komandant Sarajeva, napustio je ovaj grad sa vojskom od 5000 ljudi, sa kojom se 9. novembra pridružio valijinoj armiji kod Vareša. Značajno je i da su još početkom novembra Srbi i dalje ugrožavali Srebrenicu, Raču i okolna mjesta. Po izvještaju austrijskog generala Festenberga od 1/13. novembra 1807. godine, bosanske trupe koje su raspoređene prema Srbiji bile su u vrlo lošem stanju. Među većinom vojnika nije postojalo raspoloženje da se ostane na položajima i zbog toga je većina otišla kućama. Ostale su samo age i begovi. Vojska sve vrijeme ratnih operacija nije primala platu, a i hrana je stizala neredovno. Zbog toga su Turci Bošnjaci bili zadovoljni što niko od njih ne traži da idu u napad. Ovo je, u stvari, po mišljenju austrijskih obavještajaca bio i glavni razlog zatišja na srpsko-bosanskoj granici. Inače, u to vrijeme su se u sarajevskom kadiluku pojavili srpski ustanici kojima je pomagalo lokalno stanovništvo. Tako su ustanici u selu Sokule poubijali muslimansko stanovnišstvo, u čemu su im pomagali neki seljaci iz sela Krive Rijeke, Bergula, Čolanića, Hadžića i Borak. Na osnovu bujruldije od 6/18. novembra 1807. godine naprijed spomenuti seljaci su pohvatani i zatim kažnjeni u Sarajevu.

U Sarajevu se, krajem oktobra i početkom novembra intenzivno radilo na utvrđivanju grada. Preko 16000 ljudi je bilo angažovano na izradi baterija i reduta čiji je osnovni zadatak bio zatvaranje svih prilaza Sarajevu. Građani Sarajeva su formirali tri velike vojne jedinice od po 8 do 10 hiljada ljudi. Sarajlije su svakodnevno vježbale sa oružjem. Takođe i ostala utvrđenja u Bosni su stavljena u pripravnost i dovedena na potpuno upotrebljiv nivo. Ali na opšte iznenađenje, Srbi su negdje sredinom novembra stali čekajući nova naređenja. Po nekim izvještajima bosanski valija je ponudio srpskim starješinama da im dobro plati ako povuku vojsku iz Bosne, ali su ovi odbili ponudu.

Sovjet je 9/21. novembra pismom uputio naredbu trupama u Bosni da se povuku u Srbiju pošto prethodno unište sve izgrađene baterije i redute. Premda su Turci prekinuli primirje, stav Sovjeta je bio da dalji prodor srpskih snaga u Bosnu direktno podriva sklopljen mir. U skladu sa ovom naredbom Srbi su postepeno napustili Bosnu i zauzeli svoje stare položaje u Srbiji. I inače, Srbi su tvrdili da je razlog za njihov upad u Bosnu kažnjavanje Bošnjaka zbog njihovih pljačkaških pohoda na Srbiju. Oba srpska kontingenta u Bosni zaplijenila su ogromne količine novca, municije, konja i rogate stoke. Samo u okolini Glasinca Srbi su, prije stupanja na snagu primirja i u Bosni, zaplijenili oko 3000 komada rogate stoke.

Interesantno je da je srpskim trupama na Bučanji i Drini, decembra 1807. godine, striktno naređeno da ne prelaze u Bosnu. Ako ih Turci napadnu, trebalo je samo da ih odbiju, ali nikako i da ih gone u Bosnu. Austrijski kapetan Holjevac je 31. oktobra/12. novembra 1807. godine uptio višim vojnim vlastima jedno pismo koje su potpisale neke srpske starješine i u kome tvrde da bi se oni podigli na oružje i očistili Bosnu od Turaka samo ako bi ih pomogao austrijski dvor. Krajem oktobra u Travnik su stigli jedan francuski pukovnik i četiri inžinjerijska ofirica koji su bili na proputovanju za Istanbul. Bosanski valija je 24. oktobra/5. novembra 1807. godine izdao bujruldiju u kojoj je naredio pripremu napada na Srbiju. Međutim, Turci Bošnjaci nisu imali nikakvu želju za ovakvo nešto, pogotovo što su vojni magacini bili prazni. Štaviše, zbog nastupajućeg Bajrama nije bilo nikakvih šansi da neko izvrši ovo naređenje. Pošto nikakve pomoći iz Istanbula nije bilo već duže vrijeme, austrijski general Festenberg, iz Zagreba, pretpostavljao je da ako valija stvarno namjerava da napadne Srbiju, onda je jedino to mogao da uradi ako bi obezbjedio pomoć nekih 6 do 7 hiljada francuskih vojnika iz Dalmacije.

Po izvještajima austrijskih obavještacaja od 6/18. i 7/19. novembra 1807. godine očekivalo se da će po isteku Ramazana (19. novembra/1. decemvbra 1807. godine) na osnovu valijinog naređenja od 24. oktobra/5. novembra i zajedničkog apela svih bosanskih kapetana doći do razgovora o formiranju armije od 25000 vojnika za rat protiv Srbije. Glavni problem je bio kako obezbjediti redovnu ishranu ove armije. Sa druge strane bilo je informacija i da se ova armija s prema za rat sa Austrijom.

Do kraja novembra najveći dio turskih vojnika iz bosanske armije vratio se kućama, a samo je manji dio ostao na granici. Po mišljenju austrijskih vojnih posmatrača poslednje operacije vođene na Drini u jesen 1807. godine su sa obje strane bile obični pljačkarski pohodi. Prema nekim vjestima koje je austrijski kapetan Kenđel poslao iz Korenice 7/19. decembra 1807. godine zagrebačkoj Generalnoj komandi, Srbi su planirali napad na Bosnu preko Novog Pazara prije svega zbog njegovog značaja. Po drugim vijestima, poslatim iz Zagreba nadvojvodi Ludvigu 7/19. decembra 1807. godine, bosanski Turci su se uglavnom vratili kućama iz vojske na Drini „još prije 6 nedelja", to jeste početkom novembra i kada su Srbi oko 14/15. decembra ponovo provalili u ravničarski dio Bosne, Bošnjaci koji su se nalazili na većoj daljini su „samo slegli ramenima" i svu krivicu bacali na pašu u Travniku. I po vijestima iz Zagreba od 14/26. decembtra 1807. godine bosanski Turci su se još uvijek spremali da krenu u rat protiv Srba. Inače, bosanske snage su još uvijek bile potpuno neaktivne na bojištu.

Krajem decembra 1807. godine stigla je vijest u Livno da su snage pod komandom Smail-age žestoko napadnute od strane srpskih jedinica. Srbi su se nalazili sa vrlo jakim snagama i u neposrednoj blizini Sarajeva, a da Turci nisu imali snage da ih odbace.

Vrlo veliku ulogu u vezama Srba sa obje obale Drine imale su tri pravoslavne vladike u Bosni i Hercegovini. Turci su naročito sumnjali na sarajevskog vladiku Venedikta Kraljevića koji je, uskoro, oktobra 1807. godine, prebjegao u Austriju, a s proljeća 1808. godine i u Srbiju. Tadašnji travnički vezir je krajem 1808. godine tražio da novi sarajevski mitropolit Kalinik, zajedno sa zvorničkim vladikom Joanikijem, boravi u Travniku, posebno zbog zagonetnog sastanka Kraljevića sa beogradskim mitropolitom Leontijem i vidinskim vladikom Aksentijem i to ne samo uz znanje već i po instrukcijama Konstantina Rodofinikina. Vezir je zahtjevao da i neki znatniji sarajevski trgovci pravoslavne vjere borave neko vrijeme u Travniku. A upravo u to vrijeme u Sarajevu i Travniku je borao i Petak Škuljević. Po izvještajima iz Karlovačko-varaždinske komande od 5/17. oktobra hrišćani iz Pounja su se digli na oružje. Međutim, vijesti koje su pristigle u Beč od nadvojvode Karla do 25. oktobra/6. novembra nisu potvrđivale ovaj ustanak u Pounlju. Kasnije vijesti su potvrdile postojanje manjih nemira u Pounju koji su se stišali do kraja oktobra.

Episkop Kraljević je pisao 22. oktobra/3. novembra 1807. godine pismo Jovanu Jančiću sa zahtjevom da podigne narod u Bosni na ustanak. Jančić je izgleda posumnjao da je sam Kraljević pisao ovo pismo pa je tražio da ga ponovo lično napiše ali je ipak izrazio sumnju da narod u okolini Bosanske Gradiške može sam, bez aktivnije pomoći srpskih ustanika iz Srbije da digne ustanak, pogotovo što Srbi u Bosni nemaju ni baruta ni oružja. Episkop Kraljević je, u pratnji svog sekretara i jednog đakona, prešao 28. oktobra/9. novembra 1807. godine iz Zemuna u Beograd.

Borbe u Raškoj oblasti i oko Višegrada u 1807. godini

U drugoj polovini 1806. godine širila se vijest u Travniku da je srpski vožd jedan dio svojih oružanih snaga uputio na Novi Pazar, a zatim na Prištinu, da bi se preko Sandžaka (ili Peći i Rugovske klisure) spojio sa Crnogorcima, pa i Rusima, na jadranskom primorju. Iz tog vremena postoji i jedan zanimljiv stari srpski zapis koji se odnosio na Bijelo Polje. On glasi: „To leto gradismo grad oko Beloga Polja, i bi velika muka i zulum sirotinji... I čuvasmo karaul ovu godinu". Te fortifikacije kulukom raje građene su ne samo zbog prepada ustaničkih četa nego i od hajdučkih skupina Vasojevića i drugih brđanskih plemena u Polimlju i Potarju. U to vrijeme i vladika Petar I počeo da mijenja stav, tj. očekivao je momenat kad bi se Brda digla protiv Turaka i uspostavila neposrednu vezu sa Srbijom. O pripremama za borbu protiv Osmanlija u Hercegovini Petar I pisao je Karađorđu.

Turski tabor kod Sjenice bio je spreman da napadne na ustaničko područje, premda se većina bosanske vojske vratila na zimovanje u Bosnu. Francuski oficiri iz Travnika, koji su pošli u Carigrad, zadržali su se u Sjenici da odatle prate prilike u Sandžaku i pripreme ustanika u Srbiji, te je bosanski valija poslao jednog povjerenika (prvih dana januara 1807. godine) da prati kretanje tih oficira. U Sjenici krajem zime postojao je logor osmanske vojske, spremne da krene u pomoć garnizonu u Užicu, gdje je uskoro Milan Obrenović započeo opsadu grada. Njegove jedinice su tom prilikom, radi obezbjeđenja prema Raškoj, zauzele položaje prema Novoj Varoši.

Na položajima prema ustanicima iz Srbije preko zime u Novoj Varoši ostala je samo feudalna gospoda, dok se bošnjačka sirotinja vratila zbog gladi u svoje kasabe. Prolaz od Pljevalja za Prijepolje je tokom 1807. godine bio prohodan i njim je prošao francuski putopisac Anri Pukvilj. Prvih dana marta crnogorske i ruske komande u Hercegovini planirale su dejstva kako bi se osiguralo spajanje sa srpskim snagama. Bilo je predviđeno da se posle zauzimanja Nikšića tamo ostavi garda od 200 ljudi, a svi ostali borci da se usmjere ka Novom Pazaru.

Početkom 1807. godine zaključilo je Bosansko zemaljsko vijeće da se od 220 pandura, koliko ih je ukupno bilo u Visočkoj, Fojničkoj, Neretljanskoj i Prozorskoj nahiji polovina uputi u Višegrad da čuva most, pa je u skladu sa tim i valija uputio te nahije i svoju bujruldiju. Međutim, pošto sve do sredine marta niko od ovih pandura nije uputio u Višegrad, valija je 11/23. marta 1807. godine uputio sarajevskom kadiji i potkadijama spomenutih nahija novu bujruldiju u kojoj je ponovio spomenuto naređenje o upućivanju 110 pandura da čuvaju višegradski most.

Krajem marta 1807. godine srpski kordon prema Novom Pazaru u velikoj mjeri je uticao na obustavu redovnog poštanskog saobraćaja između Bosne i Kosova, odnosno Albanije. Prolaz trupa ipak nije bio ugrožen, pa je jedan odred Arnauta kojim je komandovao Mutiš-aga prodro prema Bosni, a zatim na ustaničko područje; 600 ljudi je, naime, noću prošlo kroz uzani prostor Lima, da bi potom jedan dio ovog odreda rijekom Đetinjom stigao do Užica, a drugi dio odreda je ojačao posadu Sjenice. Prvih dana aprila kod Karanovca izvršena je koncentracija srpskog ljudstva za nastup ka Novom Pazaru, Prištini i Novoj Varoši; riječ je bila o 30000 ljudi, podijeljenih u tri kolone, koje su imale da se upute prema pomenutim varošima. Istovremeno, Mehmed-paša je sa 10000 vojnika maršovao prema tesnacima koji se nalaze oko manastira Studenice. Samo nekoliko dana kasnije jedna jaka srpska kolona krenula je ka Novom Pazaru sa zadatkom da zauzme Novi Pazar, da se dublje u Raškoj oblasti spoji sa Brđanima. Ta kolona bila je potučena od Kara Fejze i turskih jedinica iz Bugarske u tjesancu Vrane. Po francuskim podacima 3000 Srba ostalo je na bojnom polju, a 7-8 hiljada je zarobljeno i zatim pogubljeno. Brđani i Crnogorci spustili su se za spoj sa Srbijancima, ali na drugoj strani, prema Višegradu, no i oni su bili odbijeni uz neznatne gubitke. Sa Crnogorcima su u tri manje kolone pješačili i Rusi koji su boravili u Crnoj Gori, krećući se prema Novoj Varoši i Starom Vlahu. U Travniku se, 16/28. aprila, pretpostavljalo da su se Srbi posle poraza pred Novim Pazarom utaborili u Baranovcu i da su tamo primali nova pojačanja.

Posle neuspjeha ustanika pred Novim Pazarom, Karađorđe je riješio da sam pođe protiv Užica, a zatim i prema Novom Pazaru, kako bi ostvario prolaz za Kosovo i spoj sa Brđanima i presjekao Bosnu od ostalog dijela Carstva. Tokom nastupnog marša trebalo je sakupiti srpske borce koji su se posle poraza kod manastira Studenice rasturili po susjednim šumama. Pri polasku na Užice Karađorđe je ponovo, 14/26. aprila, pisao vladici Petru I, obavještavajući ga o krvavim borbama prema Vidinu, Nišu i Novom Pazaru. Nije predviđao da bi Francuzi mogli iz Dalmacije preko Bosne prodrijeti u Rašku, kako bi pomogli Turcima u ofanzivi na Beograd.

Nije jasno da li je istovremeno sa Karađorđem nastupao ka Užicu, upućen odred vojske ka Novoj Varoši ili je tek nešto nakon oslobođenja Užica Karađorđe poslao odred boraca prema Novoj Varoši, da iskopa šančeve i spriječi turski upad u užički kraj. U stvari, ono što je sigurno to je da je još i prije oslobođenja Užica izgrađen sistem manjih utvrđenja od Ponikava, gdje se odigrao okršaj sa Đul-begovim odredom, na Kremnima, na Torniku i Talambasu pa preko Zlatibora, a nekoliko manjih utvrđenja u pravcu Uvca spajalo je odbrambenu liniju s obnovljenim uporištima po Starom Vlahu, braneći pravac od Sjenice. Milan Obrenović je povukao svoje snage blizu neke male tvrđave, što je podstaklo bosanske muslimane koncentrisane oko Sjenice da počnu planirati da bi posle povlačenja ustanika mogli krenuti ponovo na Užice. U rovovima prema Novoj Varoši, na Zlatiboru i kod Višegrada stražarska odjeljenja su redovno mjenjanja i popunjavana. U to vrijeme je turska posada u Novoj Varoši osjećala veliku oskudicu u zahiri pa joj je kao pomoć iz jajačkog grada upućeno 10000 oka peksimita. U cilju obezbjeđivanja transporta ovog peksimita, bosanski valija je 18/30. aprila 1807. godine uputio bujruldiju sa naređenjem turskim starješinama duž puta od Travnika do Nove Varoši.

Po svemu sudeći to vrijeme je organizovao ustanički vojvoda kod Sjenice i da je to bio prizrenski trgovac Antonije Simonovič Čolak-Anta. Na bosanskom divanu u Travniku, krajem aprila, obraćena je pažnja obezbjeđenju Nove Varoši, kako borcima tako i hranom, te su nove obaveze nametnute nekim zapovjednicima u Bosni, kao i u Prijepolju i Pljevljima. Traženo je da se oko Višegrada i Nove Varoši, koja su naselja najviše bila ugrožena, postave stanice (karakoli) i mrtve straže.

Uoči prvog maja 1807. godine došlo je do sukoba između srbijanskih ustanika i Turaka oko Novog Pazara. Glavnu snagu tih turskih grupacija sačinjavali su ne Sandžaklije nego kosovski Arnauti. Austrijski obavještajci su javili da su kolone od po 10000 Turaka krenule prema Novom Pazaru i Novoj Varoši, očekujući udar i sa južne strane, od Brđana i Crnogoraca. Posle zauzeća Užica prvi borbeni rezultati predstavljali su tjeranje Turaka iz Lužnice i sa Zlatibora. Deprimirani muslimani navodili su kako se ustanici mogu približiti ne samo Novoj Varoši i Višegradu, nego i Sarajevu, tj. tamo gdje su se Turci Užičani sklonili. Bosanski namjesnik se tada posebno trudio da održi Sjenicu, te je u tu kasabu iz Bosne poslao pet tovara fišeka. Tu poziciju je održavao valijin ćehaja Ibrahim. Sredinom maja u tom pravcu krenulo je 20 tovara municije i drugih ratnih potreba. Sam vezir je mislio da svoj dolazak na front odgodi uslijed velike oskudacije u hrani i sijenu, ali je primio dva fermana, te je polazak svoje ordije odredio za 24. maj. Kadije su u mjestima konačenja imale da se do Višegrada i Nove Varoši pobrinu za smještaj vojske i po 1000 oka hljeba i 500 torbi ječma za prehranu. U isto vrijeme valija je naložio ćehaji Ibrahimu u Sjenici, Hasan-paši u Novoj Varoši, novopazarskom muteselimu Kurd Mehmed-paši i pećkom mutesariju Numan-paši u Novom Pazaru da pripreme jedinice za intervenciju kod Zvornika i Srebrnice, a zatim da preko Užica navale na oslobođenu Srbiju. Novoj Varoši valjalo je poslati deset bajraka pomoći. Kad je valija stigao u Sarajevo, 25. maja, naredio je da Pljevljaci sa nekolicinom iz uže Bosne krenu ka Višegradu i u odbranu Srebrenice, jer je izgledalo da je Novoj Varoši i Sjenici nedostajala samo hrana. Predstrožnost je povećana u Onogoštu, gdje je sredinom maja masakrirano 17 uhvaćenih crnogorskih emisara. U Drobnjacima, Morači i Vasojevićima te godine razvila se hajdučija kao stalna pojava. Na držanje tih plemena nisu uticale odredbe tilzitskog mira, zaključenog između Francuske i Rusije (7. jula 1807. godine). U toku jula 1807. Srbi su doprli do Sjenice; sa navodno 32 do 35 hiljada ljudi uspjeli su, kako se govorilo, da dignu na oružje i arbanaške hrišćane (Klimente, vjerovatno), koje je vodio Mustić-aga. Nastup Karađorđeve vojske izazvao je zabrinutost u Bosni, te je Hafiz-paša dobio nalog da iz Niša krene u ofanzivu dolinom Morave i tako privuče na sebe srpske snage iz Podrinja. Komandant Nove Varoši, Hasan-paša, uspio je da do 10. oktobra sjedini u jedan vojni zbor trupe stigle u okolinu Nove Varoši. Potom je prešao riječicu Buzavu i utvrdio se u blizini Sjenice.

Sredinom novembra 1807. godine bosanski komandanti u Sandžaku zapazili su da srbijanski ustanici i brđansko-crnogorski odmjetnici dejstvuju u sporazumu, kako bi izveli napad na Novu Varoš, Prijepolje i Pljevlja. Bosanski valija Mehmed Husrev-paša izdao je 18. decembra 1807. godine bujruldiju kojom je zahtjevao od odreda iz Bosne da zajedno, pod komandom alajbega Salih-age krenu na Stari Vlah, Prijepolje i Pljevlja, pokrećući i muteselime tih gradova, Hašim-bega i Smail-bega. U operaciji je trebalo da učestvuju četiri sandžak-bega i njihove spahije, posebno one koje se dotad nisu odazvale pozivu na vojnu. Zapovjedništvo je imalo biti povjereno Sulejman-paši Skopljaku. I u Sandžaku je konstantovan veliki broj odmjetnika.

Kemura daje podatke da su Višegrad i Rudo popaljeni 1807. godine. On kaže da je prilikom upada u Bosnu 1807. godine popaljen i Višegrad. Tom prilikom su po njenu ustanici spalili i džamiju Mehmet-paše Sokolovića kao i druge dobrotvorne zgrade ovog paše. On dalje tvrdi da su tom prilikom ustanici sa spaljenih zgrada skinuli 67 tovara olova i odnijeli u Srbiju. Kaže da je o svemu tome vidio jedan šerijatski hudžet koji je poslao višegradski kadija bosanskom valiji Ibrahim Hilmi-paši. Kao što smo vidjeli, Srbi su tokom 1807. godine više puta upadali u Bosnu i više puta su stizali do Višegrada. Teško je reći kada je od tih nekoliko slučajeva Višegrad osvojen i popaljen.

Borbe 1809. godine

Oko 1. marta 1809. godine stigle su pouzdane vijesti u Srbiju da je sarajevski episkop uspio da nagovori pravoslavne Srbe u nekoliko nahija da se pripreme za ustanak protiv bosanskih Turaka. Zbog toga su, kako navodi jedan austrijski izvještaj od 22. marta 1809. godine, kapetan Radič Petrović i Pavle Popović otišli na Drinu sa deset ljudi da se sjedine sa pobunjenicima kada se ovi budu približili rijeci. Krajem marta su svakodnevno iz Beograda upućivane velike količine municije prema Drini i Nišu, a povremeno su odlazili sa njom i topovi.

Sredinom marta 1809. godine Karađorđe je poslao Bosanca Petra Škuljevića (Skula) u Bosnu sa naređenjem da pokuša da nagovori Bosance na ustanak protiv Turaka. On se sredinom maja u Beogradu hvalio jednom austrijskom konfidentu da je uspio da nagovori 24 kneza i da je osigurao njihovu privrženost Karađorđu. Škuljević je u Bosnu nosio i posebno Karađorđevo pismo za episkopa koji se trenutno nalazio u travniku, a to je u to vrijeme bio vjerovatno tadašnji zvornički episkop Joanikije. U pismu je Karađorđe episkopa uvjeravao da je Rusija obećavala zaštitu Srbijancima i svim onim hrišćanima koje Srbijanci budu pomogli i da se zbog toga pravoslavni u Bosni nemaju čega bojati. Škuljević je stigao do jednog mjesta blizu Travnika odakle je pozvao episkopa da dođe kod njega, ali je ovaj poslao svog arhimandrita kome je Škuljević predao pismo i upoznao ga sa svojom misijom, istovremeno tvrdeđi da će se i Crnogorci sjediniti sa Srbijancima. Bivši sarajevski episkop Venedikt Kraljević je 12/24. marta 1809. godine iz manastira Bogovađe uputio pismo Jovanu Jančiću da preko Mitrovice i Šapca dođe k njemu u Bogovađu, te na dogovor sa Karađorđem. O vezama Kraljevića i Jančića detaljnije je pisao prof. Vasa Čubrilović. Jančić, inače sarajevski puškar, u jesen 1809. godine bio je vođa srpskog antiturskog pokreta u Posavini i Bosanskoj Krajini. Sa druge strane vladika Venedikt će otići u Dalmaciju, gdje će biti postavljen za pravoslavnog vladiku, naravno uz odobrenje francuskih vlasti. U svakom slučaju ova aktivnost vladike Kraljevića zahtijeva jedno posebno istraživanje koje bi možda moglo da baci više svjetlosti na planove Rusije, Francuske i Austrije vezane za Bosnu i Hercegovinu, pogotovo što se ovo sve dešavalo uglavnom u vrijeme Slobozijskog primirja (ljeto 1807 - proljeće 1809. godine). Kada se posle Napoleonove pobjede kod Vagrama javno mnjenje u Srbiji opredijelilo za saradnju sa Napoleonom, tamo su se već našla dva oficira iz francuske Dalmacije - Rade Vučinić i Nikola Škuljević, za posredovanje između Srbije i Francuske. Dok će Rade Vučinić, po odluci Praviteljstvujuščeg sovjeta od 16. avgusta 1809. godine biti srpski deputat, dotle će Nikola Škuljević (koji je bio nastanjen u Ljubljani, glavnom gradu Napoleonove Ilirije) biti neka vrsta Karađorđevog diplomatskog predstavnika.

Srpska ofanziva preko Drine 1809. godine

Kada su srpske starješine, u proljeće 1809. godine dobile informacije iz Karavlaške da Rusi nastavljaju rat sa Turcima, održan je 10. aprila 1809. godine sastanak Sovjeta kome su osim svih članova Sovjeta prisustvovali i Karađorđe i Rodofinikin. Na sastanku je odlučeno da i srpske snage krenu u ofanzivu na Turke na svim frontovima. Istovremeno su imenovane i četiri vojvode, od kojih je Jakov Nenadović određen za komandanta snaga predviđenih za napad na Bosnu. On je imao zadatak, koji je dobio prije 15. aprila, da sa svojim jedinicama pređe Drinu i da se onde ušanči i tako presječe sve komunikacije ka Sokolu. Pod komandom Jakovljevom nalazile su se sledeće nahije: Požeška, Užička, Valjevska, Šabačka i Mačvanska. Jakovu su bili potčinjeni Milan Obrenović, Hadži Prodan Gligorijević, Lazar Mutap, pop Luka Lazarević i Stojan Čupić.

Što se tiče bosanskog vojišta, Luka Lazarević je sa snagama iz Šabačke nahije prešao Drinu nizvodno od Lešnice i započeo odmetati pravoslavne Srbe i napadati Turke Bošnjake. Luka Lazarević je tom prilikom bio boj sa Turcima na Glavici, poviše Bijeljine, kada je poginuo razglašeni turski megdandžija Meho Orugdžić. Filip Višnjić je opjevao junački megdan Miloša Stoićevića, vojvode pocerskog, sa Mehom Orugdžićem ured polja, ispod Bijeljine. U istom boju Cincar Janko Popović sukobio se sa nekim Turčinom koji bi ga možda i savladao da mu nije pritrčao u pomoć Stojan Čupić i Turčinu, koji je bio u oklopu, nadžakom razbio glavu. U nastavku srpske ofanzive, Luka Lazarević je uspješno suzbio Turke i između Zvornika i Srebrnice, pri nastupanju na Sarajevo.

Knez Sima Marković sa trupama iz Beogradske i Valjevske nahije napao je najprije Soko grad ali pošto je odbijen, ostavio je oko njega samo slabija stražarska odjeljenja kakva su i ranije postojala na tom frontu. On je pak, sa glavninom svojih snaga prešao preko Drine uzvodno od Srebrenice pa je na tom prostoru počeo pravoslavne Srbe odmetati, istovremeno napadajući tamošnje Turke Bošnjake.

Ofanziva ka Novom Pazaru

Karađorđe se nije odrekao ofanzive prema Bosni, Hercegovini i Crnoj Gori jer je na stvaranju oslobodilačkog saveza radio i tokom 1808. godine, o čemu je Jugović obavijestio Prozorovskog. Uoči ofanzive, Karađorđe je 30. marta/11. aprila 1809. godine poručio crnogorskom vladici Petru da će početi ofanzivu i pozvao ga da i on krene u borbu. Karađorđe je pošao na jugozapadni front zbog velike važnosti ofanzive i teške situacije u okupiranim područjima koju su izazvali neuspijeli pokušaji ustanka.

Po austrijskim izvještajima - kada se Karađorđe približio Novoj Varoši, Turci su sve hrišćanske porodice sakupili i sve, bez obzira na pol i godine, poklali i sa svojim najboljim stvarima povukli se u Novi Pazar. Karađorđe je jedan dio svoje vojske postavio prema Novom Pazaru da ga blokira, pod komandom bimbaša Dimitrija Kujundžije i Pljakića, dok je on sam sa glavninom prodro prema Sjenici, da bi se sjedinio sa Crnogorcima koji su bili na 16 sati hoda od Sjenice. Interesantno je da su austrijski obavještajci smatrali da je i crnogorski vladika Petar I takođe bio kod Sjenice, gdje se, navodno, sastao sa Karađorđem sa kojim se dogovarao puna četiri sata, a zatim se vratio ka crnogorskoj vojsci.

Tokom nastupanja ka Sjenici srpska vojska je u selu Buđevu naišla na arnautsku predstražu pod komandom Ganića. Srbi su njega i njegovih 18 ljudi, noću, u jednu kuću zatvorili i žive spalili. Kada su drugi Arnauti vidjeli šta se desilo sa njihovim starješinom, odmah su se razbježali. U ovoj borbi su se proslavili binbaša Kara Pavle Simeonović i vojvoda Lazar Mutap. Sjenički grad osvojen je 23. aprila/5. maja 1809. godine. Po završenom sjeničkom boju krenup je 29. aprila/11. maja Karađorđe za Beograd radi dogovora sa Rodofinikom i Sovjetom. Kako je u međuvremenu Milan Obrenović zauzeo Novu Varoš, srpske jedinice su opkolile i Prijepolje, presjekavši drum koji je spajao Bosnu sa Istanbulom. „Sata stoji naša vojska na reki Limu", pisao je sam Karađorđe Prozorovskom. Pred odlazak Karađorđe je izdao potrebna naređenja vojsci na Limu, vjerovatno u pogledu njene odbrane.

Karađorđe je u povratku 24. maja došao na Javor gdje je saznao za poraz na Kamenici Odmah je uputio pismo Rodofinikinu sa zahtjevom da ovaj zatraži od Prozorovskog i Isajeva da krenu u ofanzivu i privuku Turke na sebe. U međuvremenu, dok je on bio odsutan, Sulejman-paša Skopljak je stigao u Prijepolje, odakle su se ustanici povukli, a kada je ovaj uputio svoju prethodnicu ka Novoj Varoši, Srbi su napustili i ove svoje položaje, prethodno zapalivši mjesto. Usiljenim maršem se približavao i Numan paša iz Peći sa svojim Arnautima, a radi spajanja svojih snaga sa snagama Sulejman-paše. Karađorđe je pravilno ocijenio da u cilju zadržavanja inicijative na ovom frontu mora da tuče najprije Sulejman-pašu, a zatim Numan-pašu prije nego što se oni sjedine.

Pošto je stigao u Sjenicu, Sulejman-paša je sa znatnim snagama, misleći da se Karađorđe još nije vratio, napao srpske položaje kod Sjenice. Posle žestoke bitke Turci budu do nogu potučeni. Po Protićevom tvrđenju, imali su oko 2500 mrtvih, dok su srpski gubici bili mali. U ovom boju su se naročito istakli srpski regulaši. Nakon boja Karađorđe je izdao zapovijest da vojska krene na pećskog Liman-pašu koji se nalazio u Suvodolu. Srpska vojska je stigla u Suvodol posle podne 26. maja/7. juna 1809. godine i odmah je napala vojsku Liman-paše koja se sastojala isključivo od Arnauta. U silovitom napadu Srbi su potpuno razbili Arnaute, nakon čega su preduzeli taktičko gonjenje radi eksploatacije pobjede. U boju je, po Protiću, poginulo najmanje 600 Arnauta dok su Srbi imali preko 120 mrtvih i ranjenih. Nakon pobjede na Suvodolu Karađorđe se sa glavninom najprije povukao prema Sjenici, a odatle je krenuo na Novi Pazar. Kada je srpska vojska stigla u Novi Pazar preduzela je 3/15. juna 1809. godine opsadu grada. Karađorđe nije namjeravao da napada grad već je planirao da nagovori Turke da se dobrovoljno predaju i napuste Novi Pazar. Međutim, Turci su očekivali da im dođe pomoć jer su već čuli za srpski poraz na Kamenici. Kada je uvidio da od predaje turaka nema ništa, Karađorđe je naredio noćni napad na Novi Pazar, koji je i izvršen 6/18. juna 1809. godine. Do podneva sljedećeg dana sva varoš je bila popaljena, ali zbog slabe koordinacije srpskih napadnih kolona novopazarska tvrđava se uspješno odbranila, a mnogi Turci su se održali u samoj varoši, zatvorivši se po kućama i podrumima odakle su gađali srpske vojnike. U ovim borbama Turci su imali teške gubitke, preko 300 poginulih, ne računajući zarobljene, ali su i Srbi imali oko 70 mrtvih i ranjenih. Među ranjenima su bili i kapetan Dimitrije Parezan i bimbaša Kara Pavle Simonović. Kada je dobio vijest o kritičnoj situaciji kod Deligrada, Karađorđe nije htio da se više zadržava oko Novog Pazara već je 10/22. juna uveče naredio povlačenje koje je i izvršeno u redu. Po podacima Petra Škuljevića, koje je ovaj dao jednom austrijskom konfidentu u Beogradu sredinom maja, kod Sjenice se već ujedinilo sa Karađorđem 8 bajraka, sa 800 Crnogoraca.

Turska protivofanziva

Po nekim, ne baš pouzdanim informacijama, do kojih je došao do 22. maja 1809. godine komandant Vojne komande u Zemunu, Srbi su izgleda bili posjeli i Višegrad i dobro učvršćeni most koji se u tom gradu nalazi. Takođe, vijesti koje su stigle u Zemun do 3. juna 1809. godine nedvosmisleno su potvrđivale da su se Srbi morali povući preko Drine, kako iz okoline Srebrenice tako i iz Bijeljine jer su Turci izvršili protivnapad sa vrlo krupnim snagama. Čak se bio prenio glas da je poginuo i bimbaša Stojan Čupić. Iste vijesti su javljale i o srpskom porazu kod Novog Pazara, gdje su Turci potisli bimbašu Dimitrija Kujundžića čije su snage imale 30 mrtvih i mnogo ranjenih.

Oko 14. juna 1809. godine prešli su Turci Drinu na pet mjesta, ali su ih Srbi tako žestoko pritisli da su morali da se posle četiri do pet dana povuku preko rijeke. Međutim, negdje oko 20. juna oko 100 Turaka je ponovo prešlo Drinu kod Janje i nedaleko od rijene se ušančilo. Oni su dovikivali Srbima da idu kući i obrađuju svoja polja jer će oni uskoro biti na Vračaru i teško onome koga ne zateknu kod kuće u domaćem poslu. Istovremeno je Karađorđe naredio oborknezu Simi Markoviću da nikako ne prelazi Drinu već da se utvrdi pripremajući se za odbijanje turske ofanzive. Inače od samog Karađorđa je 26. juna stiglo u Beograd pismo u kome piše da namjerava da od Novog Pazara krene preko Kuršumlije i Prokuplja za Niš, gdje bi napao Turke sa leđa.

Po vijestima pristiglim u Zemun 29. jula 1809. godine, pop Luka Lazarević je jula 1809. godine ponovo prešao Drinu kod Bijeljine sa, do tada, nepoznatim rezultatima. Isti konfident „F" je 2. avgusta dao detaljnije objašnjenje o događajima na Drini. Naime, najprije u petak 28. jula bila je kod Loznice velika bitna u kojo su Srbi do nogu potukli Bosance, među kojima su bili Ibrahim-paša iz Maglaja, Hasan-paša iz Srebrnice i Ali-paša Vidajić iz Zvornika. Srbi su zarobili dva topa, svu municiju, šest zastava, vrlo mnogo konja, sav prtljag i sve ono što su Turci imali u svom logoru. Zarobili su i Hadži Hasana, upravnika svih rudnika u Bosni, koji im je za otkup ponudio 100 kesa blaga, što su Srbi prihvatili. A zatim u subotu 29. jula 1809. godine Srbi su kod Ranitovca potukli turske snage na tom pravcu. Turci su izgubili veći broj logorskih šatora i sav prtljag, a preko 1000 Turaka je natjerano u Drinu, gdje su se mnogi podavili. Tom prilikom je, među drugima zarobljen i kapetan iz Brckograda (vjerovatno Brčkog) sa osam bosanskih hrišćana. Nakon ovih pobjeda obor knez Sima Marković i knez Antonije Bogićević izvijestili su Sovjet da su od Zvornika pa do ušća Drine u Savu svi turski logori uništeni, a svi Turci protjerani preko Drine. Istovremeno pop Luka Lazarević je javljao da je preko Drine uništio dobro izgrađene turske šančeve kod Bijeljine i Janje, pobivši, uz to, mnogo Turaka.

Čim je saznao za poraz na Kamenici, Karađorđe je naredio potčinjenim starješinama da se odmah povuku sa novooslobođenih teritorija i zaposjednu stare granice koje su trebale da obezbjeđuju vojne jedinice iz pograničnih nahija. Sa ostatkom vojske trebalo je da smjesta požure danonoćnim marševima ka Moravi.

Tako su trupe iz Beogradske nahije stigle sa Drine na Moravu upravo u vrijeme kada je Rodofinikin napuštao Srbiju, pobjegavši iz Beograda (27. avgusta 1809. godine).

Kada se srpska vojska vratila sa Drine, Bošnjaci su se prikupili na Drini prema Jadru, a kada su završili sa prikupljanjem, prešli su Drinu i opkolili Loznicu. Loznica je bila tako jako pritisnuta da je bila u velikoj nevolji. Turske vojske je bilo toliko mnogo da Jakov Nenadović, koji je bio stigao u pomoć, ne samo da ih nije mogao odbiti nego nije mogao ni da uđe u opsjednutu Loznicu.

Oktobra 1809. godine vladalo je zatišje na svim frontovima u Srbiji osim na Drini gdje je 6 do 7 hiljada Turaka još uvijek držalo pod opsadom Loznicu i Lešnicu. Iz jednog austrijskog izvještaja od 31. oktobra 1809. godine saznajemo da je Karađorđe zbog toga naredio starješinama nahija: Beogradskoj, Kragujevačkoj, Užičkoj, Rudničkoj i Valjevskoj da svoje snage smjesta pošalju na Drinu. U roku od tri dana samo iz Beograda je otišlo 300 do 400 ljudi. Vojnim obveznicima iz okoline Topole, inače direktno potčinjenim Karađorđu, naređeno je da budu spremni da mogu da krenu na prvu zapovijest. Posle nekoliko dana u jednom austrijskom izvještaju od 3. novembra 1809. godine tvrdilo se da Turaka sa srpske strane Drine ima 18 do 20 hiljada ljudi. Bosanski vezir se nalazio sa bosanske strane kod Bijeljine, odakle je slao poruke Jakovu Nenadoviću da se preda, obećavajući da se ni njemu, ni njegovim ljudima neće ništa desiti. Bosanski vezir je, takođe, ubjeđivao Jakova Nenadovića da nemaju čemu da se nadaju od Rusa, pa je Nenadović poslao glasnika u Bukurešt, u ruski štab da se raspita o njihovim planovima. U Beogradu i naročito Šapcu vladalo je još uvijek veliko uzbuđenje i nespokojstvo. Međutim, 5. novembra stigla je u Beograd vijest iz Podrinja da su Srbi u potpunosti potukli Turke na Drini i potisli ih preko rijeke. Mnogo Turaka je poginulo, a naročito mnogo ih se zbog nestašice brodova podavilo u Drini. Čim je odbio Turke sa Morave, Karađorđe je požurio u pomoć sa nešto vojske. Pošto se sastao sa Jakovom Nenadovićem, zajedničkim snagama su udarili na Turke i u potpunosti ih odbacio preko Drine.

Vidi još

• Prvi srpski ustanak
• Đorđe Petrović - Karađorđe

Literatura

• Srpska revolucija 1804-1815. i Bosna i Hercegovina; Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske; Naučni skupovi knjiga VI, Odeljenje društvenih nauka knjiga 8; Banja Luka; 2004. godina