Žandarmerija (Kraljevina Jugoslavija)
Žandarmerija je bila pomoćni rod Jugoslovenske vojske, njen sastavni deo u pogledu organizacije i discipline, koji je u statusu specijalne trupe obavljao zadatke u pogledu očuvanja javne bezbednosti, održavanja javnog reda i mira i obezbeđivanja izvršenja zakona.
Njihova potčinjenost je bila dvojaka: u pogledu budžetskih pitanja i jednog dela aktivnosti stajali su pod Ministarstvom unutrašnjih dela, dok su u pogledu nabavljanja naoružanja, sanitetskog materijala i veterinarske opreme bilo u nadležnosti Ministarstva vojske, mornarice i vazduhoplovstva.
Istorijat
urediPredistorija
urediŽandarmerija je u Kneževini Srbiji osnovana 1861. godine, ukazom kneza Mihaila Obrenovića.
Od 1919. do 1941. godine
urediZakon o žandarmeriji (1922)
urediMinistarski savet Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca je u januaru 1919. godine ustanovio žandarmeriju koja je brojala 10.000 pripadnika podeljenih u šest brigada formiranih po poluvojnoj strukturi. Žandarmi su odigrali značajnu ulogu u suzbijanju komita nakon Božićne pobune, kao i razbijanju pobune kačaka.
Prvi zakon o žandarmeriji je donet 1922. godine, a naredne godine je izvršena reorganizacija iz brigada u pukove. Sredstva za rad žandarmerije su obezbeđivanja u budžetu Ministarstva unutrašnjih dela, a Ministarstvo vojske, mornarice i vazduhoplovstva ju je opremalo naoružanjem, sanitetskim materijalom i veterinarskom opremom.
U septembru 1923. godine, za komandanta Žandarmerije je imenovan general Vojislav Tomić, potonji komandant Grada Beograda i čovek koga će kralj Aleksandar I u testamentu 1934. godine označiti za zamenika kneza Pavla Karađorđevića na mestu prvog namesnika.[1]
Jedna od značajnijih uloga žandarmerije u međuratnom periodu, jeste bilo hapšenje hajduka. Najpoznatija akcija žandarma ovog tipa jeste bilo hapšenje slavonskog razbojnika Jova Stanisavljevića Čaruge 1925. godine, koji je osuđen na smrtnu kaznu i javno obešen u Osijeku. Takođe, žandarmi su učestvovali i u izvršavanju smrtne kazne.
Zakon o žandarmeriji (1930)
urediKralj Aleksandar I Karađorđević je svojim ukazom 14. oktobra 1930. godine doneo novi Zakon o žandarmeriji.[2] Ovim zakonom je bilo predviđeno da se brojno stanje žandarmerije popunjava dobrovoljcima, pri čemu prednost imaju podoficiri, izuzev narednika. Kandidat za prijem u žandarmeriju je, pored državljanstva Kraljevine Jugoslavije, morao da ispuni još nekoliko uslova, poput odsluženog vojnog roka, dobrog zdravlja i visine od najmanje 164 centimetara. Kandidat nije mogao biti stariji od 30 godina, morao je biti neoženjen, udovac bez dece ili razveden bez dece, a morao je biti i pismen. Pod besprekornim vladanjem kandidata se podrazumevalo da nije bio osuđivan u prošlosti.[3] Žandarmerijska služba je trajala tri godine, uz mogućnost produženja na 10 godina po ličnom zahtevu, pa čak i nakon toga. Žandarmerijski oficiri regrutovani su iz sastava aktivnog oficirskog kadra, rezervnih oficira i žandarmerijskih narednika-vodnika i narednika uz određene uslove.[4]
Obuka žandarma vršila se na posebnim žandarmerijskim kursevima. Imali su izvesnih privilegija u pogledu lečenja i korišćenja sredstava javnog prevoza u ograničenim slučajevima, a ukoliko su služili konjički kadar žandarmerije dobijali su konja od države ili dodatke za izdržavanje sopstvenog ako su ga posedovali.
Pravo na odlazak u penziju, žandarmi su sticali sa 30 godina aktivne službe ili 55 godina života.[5] Za službu provedenu u Južnoj Srbiji od 1. septembra 1923. godine do 1. septembra 1930. godine, računao se beneficirani radni staž u dvostrukom obimu.[6]
Sredinom 1931. godine, žandarmerija je brojala 18.203 žandarma, od čega 442 oficira i 35 vojnih činovnika, te 2.499 policijskih izvršnih službenika. U januaru 1935. godine, izvršena je reforma žandarmerije, te je osnovano devet pukova (77 četa), jedan polueskadron sa sedištem u Beogradu i četa Dvorske žandarmerije.[7] Od decembra 1939. godine, žandarmi dobijaju svoje posebne šapke.[8]
Velebitski ustanak
urediU nameri da podignu opšti ustanak za nezavisnost Hrvatske, pripadnici ustaškog pokreta su tokom noći između 6. i 7. septembra 1932. godine, napali žandarmerijsku stanicu u selu Brušane blizu Gospića. Nakon brzog poraza, povukli su se i neki među njima otišli u emigraciju. Među vođama ustanka bili su Andrija Artuković i Juraj Rukavina. Rukavina je uhapšen i pred Državnim sudom za zaštitu države osuđen na smrtnu kaznu, ali je pomilovan od kralja i kazna mu je preinačena u doživotnu robiju.
Krvava litija
urediU vreme konkordatske krize, žandarmerija je bila angažovana na sprečavanju nereda i javnih skupova u organizaciji protivnika konkordata. Najpoznatiji događaj iz ovog perioda jeste krvava litija, koja se dogodila 19. jula 1937. godine. Tada je trebalo da bude održana litija od Saborne crkve u Beogradu do hrama Svetog Save na čelu sa episkopom ohridskim i žičkim Nikolajem Velimirovićem. Zamisao je bila da ova litija bude izraz protivljenja ratifikaciji konkordata.
U Knez Mihailovoj ulici je tokom litije došlo do velikog sukoba njenih učesnika sa žandarmima, koji su imali naređenje ministra unutrašnjih dela Antona Korošeca da se učesnicima litije onemogući prilaz do Doma Narodne skupštine. Reakcija žandarmerije je bila izrazito brutalna, usled čega je ovaj događaj i upamćen kao krvava litija.
Ovaj događaj je značajno uticao na izgradnju negativne slike o žandarmima, što je posebno koristila Komunistička partija Jugoslavije u svojim nastupima o Kraljevini Jugoslaviji kao reakcionarnoj državi zasnovanoj na autoritarizmu i upotrebi sile.
Drugi svetski rat
urediTokom Aprilskog rata 1941. godine, komandant Dvorske žandarmerije major Jezdimir Dangić je rukovodio obezbeđenjem kralja Petra II Karađorđevića na putu od Beograda prema Nikšiću, do trenutka napuštanja zemlje.
Komandant Vardarskog žandarmerijskog puka u Skoplju žandarmerijski pukovnik Jovan Trišić je nakon Aprilskog rata 1941. godine bio na čelu 453 žandarma koji su odbili službu pod okupacionom vlašću i vozom bili prebačeni u Beograd. Pukovnik Trišić je 23. juna 1941. godine preuzeo funkciju vršioca dužnosti komandanta žandarmerije pod Komesarskom upravom Milana Aćimovića i radio je na okupljanju žandarma koji su izbegli zarobljeništvo, ali je paralelno sa tim stupio u vezu sa pukovnikom Dragoljubom Dražom Mihailovićem. Energično se zalagao da žandarmi ne uzimaju učešća u izvršavanju egzekucija, čak ni nad zarobljenim komunistima.
Žandarmi su se tako našli na meti partizana. Žikica Jovanović Španac je 7. jula 1941. godine u Beloj Crkvi ubio dva žandarma - narednika Bogdana Lončara i narednika Milenka Brakovića. Ovaj datum se u socijalističkoj Jugoslaviji proslavljao kao Dan ustanka naroda Srbije. Ivan Zafred je organizovao napade na žandarmerijske stanice u Belanovici i Čumiću.
U septembru 1941. godine, za komandanta žandarmerije je postavljen divizijski general Stevan Radovanović, dok je pukovnik Trišić došao na mesto njegovog zamenika. Jedan deo žandarma se, prirodno, stavio pod komandu Vlade narodnog spasa Milana Nedića i tako se našao na poslovima očuvanja javnog reda i mira kao i pre rata. Od Drinskog i Dunavskog puka predratne žandarmerije, formirana je Srpska državna straža, dana 10. februara 1942. godine. Srpska državna straža je tako preuzela ulogu predratne žandarmerije, a za njenog prvog komandanta imenovan je divizijski general Radovanović. Među predratnim žandarmima koji su pristupili najpre žandarmeriji, a potom Srpskoj državnoj straži, bio je i penzionisani žandarmerijski potpukovnik Milan Kalabić, koji je pod uticajem svog sina Nikole počeo da pomaže pukovnika Mihailovića, te je 1942. godine uhapšen od Gestapoa i odveden u Banjički logor, a potom je streljan.
Značajan broj žandarmerijskih oficira se stavio pod komandu pukovnika Mihailovića, odnosno pristupio Jugoslovenskoj vojsci u Otadžbini. Među njima su bili major Jezdimir Dangić, kapetan Milojko Uzelac, potporučnik Milutin Janković, narednik Filip Ajdačić...
Činovi u žandarmeriji
urediNajniži žandarmerijski čin jeste bio žandarmerijski kaplar, koji se sticao u vojnoj službi i priznavan je kao titularni.
Žandarmerijski pukovnici i brigadni generali morali su imati završen pravni fakultet ili Nižu školu Vojne akademije.[9]
- žandarmerijski kaplar (najniži čin)
- podoficirski činovi: podnarednik, narednik, narednik vodnik
- niži oficirski činovi: potporučnik, poručnik, kapetan prve klase, kapetan druge klase
- viši oficirski činovi: major, potpukovnik, pukovnik
- Đeneralitet: brigadni general[10]
Vidi još
urediReference
uredi- ^ „Testament kralja Aleksandra I Karađorđevića”.
- ^ „Zakon o žandarmeriji”. Službene novine Kraljevine Jugoslavije. 235: 1—14. 14. oktobar 1930. Arhivirano iz originala 07. 10. 2021. g. Pristupljeno 21. 05. 2022.
- ^ Član 30 Zakona o žandarmeriji, Službene novine Kraljevine Jugoslavije, br. 235, 14. oktobar 1930, str. 4.
- ^ Član 34 Zakona o žandarmeriji, Službene novine Kraljevine Jugoslavije, br. 235, 14. oktobar 1930, str. 4.
- ^ Član 97 Zakona o žandarmeriji, Službene novine Kraljevine Jugoslavije, br. 235, 14. oktobar 1930, str. 12.
- ^ Član 101, stav 3 Zakona o žandarmeriji, Službene novine Kraljevine Jugoslavije, br. 235, 14. oktobar 1930, str. 12.
- ^ Milić, Ivan. „Hladno oružje Vojske Kraljevine Jugoslavije (1918-1941)” (PDF). Zbornik Istorijskog muzeja Srbije: 303—328.
- ^ "Vreme", 5. dec. 1939
- ^ Član 53, tačke 6 i 7 Zakona o žandarmeriji, Službene novine Kraljevine Jugoslavije, br. 235, 14. oktobar 1930, str. 7.
- ^ Član 47 Zakona o žandarmeriji, Službene novine Kraljevine Jugoslavije, br. 235, 14. oktobar 1930, str. 6.
