Zakon o rudnicima

Zakon(ik) o rudnicima ili Novobrdski zakonik je skup zakona koje je 29. januara 1412. godine objavio despot Stefan Lazarević (knez 1389—1402, despot 1402—1427), ali se smatra da je formulisan još 1390. godine. Sam dokument je jedinstven pravni spomenik srednjovekovne Srbije i po svojoj pravnoj i istorijskoj vrednosti prevazilazi srpske nacionalne okvire. Pored zakona koji se odnose na samo rudarstvo, u sklopu teksta se nalaze zakonske odredbe koje se tiču uređenja i života u Novom Brdu (tzv. Statut Novog Brda), koje je u to vreme bilo najveći rudnik na Balkanskom poluostrvu. Sam spis je očuvan u nekoliko poznijih prepisa, od kojih je najznačajniji ilustrovani prepis iz XVI veka, koji je otkriven 1959. godine kada je poklonjen Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, a danas se nalazi u Arhivu SANU.

Ilustracija iz prepisa Zakona o rudnicima (XVI vek)

O zakoniku o rudnicima

Despot Stefan je na molbu građana odlučio da obrazuje komisiju od 24 člana koja će napisati ovak zakonik. Svi članovi ove komisije morali su biti iz Novog Brda, i " Dobri ljudi" kako bi bili kvalifikovani za ovaj posao. Ovaj zakonik izdat je u obliku povelje, što je bilo uobičajeno i za druge evropske zemlje koje su imale razvijeno rudarstvo.

Ovaj zakonik bio je namenjen rudarima iz mesta Novo Brdo. U srednjem veku se rudarski zakoni nisu donosili za čitave zemlje već samo za određene njene delove, ali su njihove odredbe bile primenjivane i u rudnicima koji su tek nastajali.

Struktura zakonika

Ovaj zakonik se sastojao iz 2 dela. U prvom delu su se nalazili propisi vezani za organizaviju rudarske proizvodnje i propisi o svemu što je bilo bitno za omogućavanje nesmetanog obavljanja proizvodnje. Imao je 51 član. Ovi članovi su obuhvatali: pravo provetravanja i dovođenja vazduha kroz tuđe rovove, odnose povodom probnog kopa i rudnog kopa, zakup okna, alata i mašina, rešavanje sporova koji bi nastajali prilikom eksploatacijerude, osnivanje rudarskih družina, kupoprodaja rudarske baštine i mnoge druge oblasti. Ovaj, prvi, deo zakonika je služio kako bi se obezbedilo nesmetano obavljanje rudarske proizvodnje, bez prekida rada u rudnicima i topionicama.

Drugi deo zakonika zapravo predstavlja gradsko pravo Novog Brda za vreme despota Stefana. Ovaj deo se sastoji od 22 člana. Oni su propisivali: globe, takse, visinu tih globa i raspodelu među gradskim vlastima, nadležnost sudova, red na trgu, obaveze prodavca, najviše cene mesa, drveta, kože, tkanina, najviše cene zanatskih proivoda, ali i položaj katolika, obaveze knjiženja svih promena u svojini nad nekretninama, kao i prava i dužnosti gradskih stanovnika.

Rudarstvo u Srbiji u srednjem veku

Pokretanje rudarske proizvodnje u srednjovekovnoj Srbiji otpočelo je sredinom XIII veka dolaskom rudara Sasa. Brzo su obnavljani rudnici u Srbiji i Bosni, na rudonosnim lokacijama poznatim iz antičkog i praistorijskog doba. Dve su pretpostavke odakle su Sasi došli i pod kojim su se okolnostima naselili u Srbiji. Jedna je da su Sasi došli iz Erdelja u vreme tatarske invazije (1241–1242), a druga da su došli kao kolonisti na poziv kralja Uroša I (1243–1276). Prvi put se spominju u povelji Uroša I, sa mestom delovanja u Brskovu.

Zahvaljujući Sasima Brskovo je brzo dobilo uređenje po uzoru na ono koje su doneli iz domovine. Sasi su kao građani Brskova učestvovali u upravljanju gradom, uživali su autonomiju, imali su svog kneza, crkvu, sveštenstvo i autonomno sudstvo. Iz Brskova su se prema potrebi premeštali. Na Rudniku se pojavljuju krajem XIII veka, a u Trepči i Novom Brdu početkom XIV veka. Njihovim dolaskom uvodi se naprednija tehnologija proizvodnje i osnove rudarskog prava. Svoja znanja i kulturu utiskuju u srpsku sredinu, uvode rudarsku terminologiju, uređuju rudarske centre i slično.

Brojni sačuvani toponimi u Srbiji podsećaju na Sase. U srednjovekovnoj Srbiji eksploatisane su rude zlata, srebra, bakra, olova, cinka i gvožđa. Po snazi Nemanjićke države može se zaključiti da su rudnici bili bogati i izdašni. Rudarstvo je bilo okosnica bogatstva, ekonomske, političke i vojne moći srednjovekovne Srbije. Francuz Bukar je 1332. godine zapisao: „Trenutno u Srbiji ima sto rudnika zlata i isto toliko rudnika srebra. Osim toga postoje i rudišta srebra koja se tek otkrivaju.” Kratovil je 1454–1455. zapisao: „Ali ono što je u Srbiji od svega najznačajnije, to je da se tamo zlato i srebro mogu naći kao što se voda nalazi u izvorima, da se uz reku sreće šljunak u kome ima toliko zlata koliko i u Indiji, a koje je pritom znatno lepše.” Poznata su ispirališta zlata na zlatonosnim rekama: Pek, Bukovačka reka, Lisičji potok, Komča, Rečica. U dolini Mlave, pored Novakovog potoka, otkrivena su stara okna i galerije. U Velikom Bubnju i Jokinom potoku otkriven je piritni i zlatonosni kvarc.

Sa razvojem rudarstva i metalurgije jača trgovina i zanatstvo, podižu se novi gradovi. Brojni su centri srednjovekovnog rudarstva sa razvijenim gradskim životom i kolonijama dubrovačkih trgovaca. Rudnička mehanizacija i oprema funkcionalno je znatno unapređena ili je osmišljena, napravljena i uvedena u upotrebu nova. Radi bezbednosti uvedeno je podgrađivanje podzemnih prostorija drvenom podgradom, za uklanjanje vode iz jame koriste se klipne pumpe napravljene od izdubljenih stabala, za izvlačenje rude upotrebljavaju se drveni izvozni strojevi koje pokreće voda, čovek ili domaća životinja.

Upotrebom vatre i vode za razaranje stena i silaskom sa eksploatacionim radovima na veće dubine javlja se potreba za vetrenjem jama. U tu svrhu konstruišu se ventilatori na principu meha ili vodeničnog kola. U jamskom transportu koriste se sipke i kolica, a u transportu rude do topionice ojačana kola sa konjskom ili volovskom vučom. Prisutne su novine i u pripremi mineralnih sirovina, uvode se u upotrebu mehanički i hidroseparatori, a za usitnjavanje rude koristi se kameni točak. Inovacije na postojećoj opremi i mašinama, smišljanje novih konstrukcija i gradnja opreme delo su kreativnosti srednjovekovnih rudara.

Kovnice novca u srednjovekovnoj Srbiji bile su u: Rudištu, Srebrnici, Smederevu, Plani, Trgovištu, Rasu, Brskovu, Koporiću, Zvečanu, Prizrenu, Peći, Prištini, Novom Brdu, Skoplju, Ohridu, Skadru i Baru. Kovanje novca bila je privilegija vladara. Rudnici su imali obavezu da deo iskopane rude ustupe vladaru. To je bio porez koji se nazivao urbur i njega su ubirali urburari. Rudarska proizvodnja i trgovina metalom slobodno se odvijala, bilo je dozvoljeno sticanje trajne svojine nad rudnikom, tzv. baština. Uz rudnike i rudarske centre, odnosno trgove, postavljane su carine koje je vladar davao u zakup. Rudnici su mogli imati više vlasnika.

Istorijski uslovi za donošenje zakonika o rudnicima

Kada je trinaest godina posle kosovske bitke mladi Stefap Lazarević primio iz ruku Jovana VII Paleologa znake despotskog dostojanstva, Srbija je, iako veoma umanjena i y senci stalnih pritisaka na njen integritet, krenula putem uputrašnje stabilizacije i privrednog prosperiteta. Odlučan y savlađivanju separatističkih tendencija velikaša i y organizovanju stabiliog pravnot poretka, a istovremeno izvanredno umešan diplomata y naizmeničnim pregovorima sa Ugrima i Turcima, prihvatajući vazalni odnos, despot Stefan je produžio život srednjovekovne srpske države. Za ostvarenje svojih ciljeva despot Stefan morao imati i odgovarajuća materijalna sredstva, a jedan od osnovnih izvora njegovog bogatstva bili su prihodi od rudnika. Najveđi rudarsko- trgovački centar na Balkanu bilo je y to doba Novo Brdo. Ono je pripadalo i despotovom ocu, knezu Lazaru. Despot Stefan Lazarević kaže za Hovo Brdo da je to njegov grad i pocvećuje mu posebnu pažnju.

Rudnik je y Novom Brdu otvoren je verovatno za vreme kralja Milutina. U leto 1349. y gradu je boravio car Dušai i primio veliko poslanstvo iz Dubrovnika, a y sledstvu toga izdao je 20. septembra te godine Dubrovčanima povelju. U drugoj polovini XIV veka Novo Brdo je već nadaleko čuven rudnik i značajan grad, y kome ima stalno nastanjenih Dubrovčana i drugih stranaca. Grad će biti y punom procvatu, kao mesto dobro organizovane eksploatacije rudnika i kao centar unutrašnje i spoljne trgovine, sve do pada Despotovine.

Značaj rudnika Novo Brdo bio je pre svega y kvalitetu rude koja ce tu dobijala. To je bilo glamsko srebro koje sadrži određen procenat zlata i koga je bilo, y manjim količinama, jedino još y susednom Janjevu. Bogata nalazišta srebra bila su i y Trepči, ali bez primesa zlata. Pored kvaliteta, radilo ce i o velikim količinama rude vađene y Novom Brdu. Prema knjizi dubrovačke kovnice za 1422. godinu, uvezeno je iz Srbije i Bosne za godinu dana 5,67 tona srebra, što je iznosilo više od jedne petine ukupne evropske proizvodnje.

Uz ovako bogat rudbik razvio ce i za ono doba veliki grad, dobro utvrđen, sa mnogim crkvama i šarolikim sganovništvom. Pored rudara, Sasa i sve više Srba, živeli su tu strani trgovci, Dubrovčani, Kotorani, Mlečani, a prodiranjem Turaka počeli su da pristižu i Grci, sve to uz domaće ,,baštinike“, punopravne građane.

O razvijenosti i botatstvu grada svedoči i iznenađujuće veliki broj zanatlija. U trgovačkoj knjizi Dubrovčanina Mihajla Lukarevića, iz tridesegih godina XV veka, nalaze ce imena više od pedeset zanatlija iz samoga grada, i 32 iz neposredne okoline. Bilo je i zlatara koji su radili y kovnici i kod kuće pravili „nakit y srpskom stilu“ , Novija arheološka otkrića ukazuju na razvijeno grnčarstvo i na jasno uobličenu domaću keramiku. Novo Brdo je bilo i ne manje značajan kulturni centar.

Ovako razvijen i značajan grad imao je ove uslove da bude organizovan kao posebai javno-pravni subjekt, da ima svoju autonomiju i eventualno svoj statut, kao što su ,to imali mnogi gradovi širom Evrope tog doba. Međutim, pitanje pravnog uređenja y Novom Brdu dugo nije bilo predmet interesovanja naših istoričara, iako su postojali neki dokumenti koji su ukazivali na postojanje novobrdske autonomije. Interesovanje za pravo u Novom Brdu pobuđeno je tek kada je 1962. godine objavljen rukopis Rudarskog zakona za Novo Brdo despota Stefana Lazarevića iz 1412.

Sačuvani rukopisi

Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevića, u ilustrovanom prepisu iz XVI veka, otkriven je 1959. godine. Neposredno nakon njega, pronađene su još dve verzije (latinična i turska) u kojima nema zakona o životu u Novom Brdu, a pojedini delovi su uključeni u Saski zakon Sulejmana Veličanstvenog (1520—1566).

Ilustrovani ćirilični prepis

Rudarski zakon Despota Stefana Lazarevića

Ilustrovani prepis Zakona o rudnicima, nastao je oko 1580. godine, a na osnovu nekoliko zapisa na njemu može se delimično pratiti njegov istorijat. Stotinak godina nakon nastanka, rukopis je 1674. godine otkupio od popadije Stojne pop Georgije za 120 aspri. Krajem veka, našao se u posedu hekim-baše Alipašića, koji je bio osmanski činovnik ili lekar. On ga je 1707. godine poklonio mitropolitu beogradsko-požarevačkom Mihajlu (1703—1707), nakon čega rukopis dolazi u posed patrijarha Arsenija IV Šakabente (1727—1748). Tokom tog perioda, njime su rukovali eklezijarh Filotej i jerođakon Mihailo, uz koje je zabeležena 1745. godina, dok je na drugom mestu upisana 1753. godine. Nikola Radojčić, koji je u ime SANU istraživao rukopis, smatra da se on iz patrijaršijske biblioteke preselio u Beč. Tokom naredna dva veka, rukopis se nalazio u privatnom vlasništvu, pošto na sebi nema pečata neke zvanične institucije, da bi se nakon Drugog svetskog rata pojavio na jednoj aukciji antikviteta. Tom prilikom, kupila ga je supruga jugoslovenskog ambasadora dr Francea Hočevara, koji je rukopis 11. aprila 1959. godine (tada je bio ambasador u Bukureštu) poklonio Srpskoj akademiji nauka i umetnosti. Rukopis je smešten u Arhiv SANU, a akademik Radojčić je 1962. godine objavio sam rukopis i svoj rad o njemu pod nazivom „Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevića”.

Sam rukopis ima orijentalni izgled, sa koricama (10 cm x 28 cm) unutar kojih se nalazi 27 listova (10 cm x 28cm):

• na prva dva se nalaze minijature
• od 3. do 26. se nalazi tekst Zakonika
• na 27. listu se nalaze pozniji zapisi

Korišćeni papir poseduje italijanske vodene žigove, dok su listovi povezivani na način karakterističan za osmanski period. Na svakoj stranici se nalazio zlatnom linijom oivičen pravougaoni prostor unutar koga je upisan tekst. Tok rukopisa je na 19. listu prepletenim ornamentom koji deli prvi deo rukopisa (Zakon o rudnicima) od drugog dela (tzv. Statut Novog Brda).

Latinični prepis

Latinični prepis Zakona o rudnicima, pronašao je akademik Petar Kolendić u Gradskoj biblioteci grada Splita. Rukopis nosi datum 26. jul 1638. godine, a nastao je bugarskom rudarskom centru Ćiprovcu. Pisan je latinicom na 13 strana, a većina ćiriličnih slova zamenjena je svojim latiničnim ekvivalentima, dok je za preostala slova korišćen sledeći sistem:

• ç je menjalo ч
• ss je menjalo ш
• x i ż je menjalo ж
• e i ĕ je menjalo ѣ
• y je menjalo ы i й

Pajerok je korišćen za apostrof, a titla za skraćenice. Na osnovu upoređivanja dva teksta, zaključeno je da je ovaj prepis baziran na starijoj varijanti od one korišćene u ćiriličkom, a podeljen je na poglavlja (35) koji su označeni arapskim ciframa.

Turski prevod

Turski prevod Zakona o rudnicima, pronađen je u sklopu osmanskog akta izdanog 25. aprila 1494. godine i poput latiničnog prepisa sadrži samo 35 poglavlja koja odgovaraju prvom delu ćiriličnog rukopisa.

Datiranje Zakona o rudnicima

U istorijskoj nauci je nastao spor oko datiranja Zakonika o rudnicima. U samom rukopisu se navodi da je nastao u godinu 6920, indikta 13, meseca januara 29. Neslaganje podataka leži u činjenici da godina 6920 od postanka sveta odgovara 1412. godini od Hristovog rođenja, dok se 13 indikt može odnositi na godine 1389/1390, 1404/1405. ili 1419/1420, tokom vladavine Stefana Lazarevića. Pored toga, dodatnu zabunu u datiranje unose anahroni podaci koji pominju sa jedne strane smrt kneza Lazara (1371—1389), savetovanju sa majkom Milicom (umrla 1405. godine) i patrijarhom Spiridonom (1380—1389), sultana Bajazita (1389—1402), dok se sa druge se pominje godina 1412, a sam Stefan sa titulom despota koju nosi tek od 1402. godine.

Prema akademiku Simi Ćirkoviću, koji je razmatrao argumente obe strane, najverovatnije je Zakon o rudnicima prvobitno formulisan 1390. godine, a Stefan ga je potvrdio 1412. godine nakon što je povratio kontrolu nad južnim delovima države (predeli južno od Zapadne Morave), posle pogibije svog mlađeg brata Vuka 1410. godine. On to tumači ustaljenom praksom vladara da nakon osvajanja ili dolaska u posed neke teritorije potvrdi prethodne povelje koje se odnose na te teritorije.

Vidi još

• Stefan Lazarević
• Novo Brdo

Literatura

• Grupa autora (2004). Novo Brdo (na jeziku: srpski i engleski). Beograd. ISBN 86-80879-32-0. 
• Datiranje Zakonika o rudnicima despota Stefana i sadržina njegovog ćiriličnog prepisa (Andreja B. Katančević, Pravni fakultet, Univerzitet u Beogradu, 2016)

Spoljašnje veze

• NOVO BRDO — GRAD I RUDNIK PREMA ZAKONU DESPOTA STEFANA, straica 143.