Istorija Bratislave
Bratislava, poznata kroz istoriju i kao (nem.) Prezburg (mađ.) Pozsony i (srb.) Požun. glavni i najveći grad Slovačke i sedište Bratislavske pokrajine, u svojih skoro 1000 godina postojanja, predstavlja važan evropski centar. Njen geografski položaj na jednoj od najvećih evropskih reka - Dunavu i blizina važnih mediteranskih i orijentalnih kultura, kao i zapada evropskog kontinenta, predstavlja najvažniju kariku srednje Evrope.
_-_panorama.jpg)
Praistorija
uredi
Na prostoru današnje Bratislave, pronađeni su ostaci skeleta dve vrste predaka današnjih ljudi: Pliopithecus vindobonensis koji datira iz perioda Miocena, pre 25-15 miliona godina, kao i Griphopithecus suessi iz perioda između 10-14 miliona godina, odnosno kasnog Miocena. Oba ostatka skeleta su pronađena u jednom od predgrađa Bratislave - Djevinska Nova Ves . Iz perioda Paleolita, pronađeni su ostaci ručnog oruđa i sekira od kamena, koji su pripadali vrsti Homo heidelbergensis . Takođe, pronađeni su i ostaci Neandertalaca.
Prvo poznato stalno naselje je iz perioda neolita, koje se nalazilo da teritoriji sadašnjeg Bratislavskog zamka. Takođe, iz bronzanog doba postoje nalazi starijeg i mlađeg naselja, kao i naselja na prostoru Devinskog zamka, koje se nalazilo na strateškoj poziciji: na brdu iznad ušća reke Morave u Dunav.
U ranom gvozdenom dobu imamo nalaze naseobina na teritoriji samog grada, za koje se veruje da su neka od tračanskih plemena koji su se odvojili prema severu. Pronađeni su ostaci nekoliko bogato ukrašenih grobova koji su najverovatnije pripadali plemićima.[1]
Najveći razvoj ovog kraja je bio u vreme Latenske kulture ( franc. La Téne) , koja se prostirala na teritoriji gotovo čitave Evrope, sa centrom u severoistočnoj Francuskoj i jugozapadnoj Nemačkoj. Tada se na teritoriji današnje Bratislave javlja važno keltsko utvrđeno naselje Opidium , sa kovačnicom novca u samom centru naselja. Bratislava je tada postala po prvi put pravo naselje. Zbog učestalih napada Dačana, sredinom prvog veka, preostali Kelti se povlače prema lokalitetu Devin, gde se osniva zaštićenije naselje.[2]
Period od 1. veka do 10. veka
uredi
Do kraja postojanja Rimskog carstva, prostor oko današnje Bratislave se nalazio na samoj granici prema varvarskim plemenima, pre svega germanskim. Pronađeni su ostaci rimskog utvrđenja Gerulata, sa okolnim vilama i farmama, kao i neprobojno naselje na brdu Devin.
Sloveni su se naselili u ove krajeve između petog i šestog veka nove ere , tokom Velike seobe naroda, a ubrzo za njima su pridošli Avari. Posle početnih sukoba sa Avarima, osnovana je jedna od prvih poznatih slovenskih država, koje je trajalo oko 35 godina, poznat kao Samovo carstvo. Od osmog veka, javljaju se dva važna naselja i prva zvanična pominjanja Devina i Prezburga (nemačkog naziva za Bratislavu), koja su postala dva važna politička centra Nitranske kneževine.[3]
Na teritoriji današnjih Češke i Slovačke, 833 godine javlja se Velikomoravska kneževina, poznata i kao Velika Moravska. Nastaje ujedinjenjem Njitranske i Moravske kneževine , koju je obavio knez Mojmir I . Tokom ovog perioda, u Moravskoj, a samim tim i u Prezburgu dolazi do širenja hrišćanstva i pismenosti među Slovenima, zahvaljujući radu braće Ćirila i Metodija iz Soluna.
Godine 864. imamo i prvo pominjanje Devinskog zamka (-{Dowina}-) u Fuldiškim analima. Prezburg, međutim, prvi put se pominje tek 907. godine, kada se kod grada odigrala bitka između Bavaraca i novih pridošlica u Panonsku niziju: Mađara, uz veliku pobedu Mađara i učvršćivanje njihovog položaja na ovom prostoru.[4]
Bratislava u srednjovekovnoj Mađarskoj
uredi
Najveći upad Mađara u prostore Panonije odigrao se 896. godine, i kao nomadi, na konjima, okupirali su čitav prostor u slivovima reka Dunav i Tisa u prvom naletu, i polako osvajali nizijske delove današnje Slovačke. Posle prvobitnog naseljavanja, Mađari su odmah počeli sa vojnim akcijama i upadima u teritorije svih okolnih zemalja, što je izazvalo reakciju Franaca, koji su pokrenuli neuspešni protivnapad 907. godine, sa obe strane reke Dunav kod Prezburga (Bratislave). Tek je Car Oto I uspeo da zaustavi napade Mađara 955. godine u bici blizu Auzburga.[4]
Mađari su nakon te bitke napuštaju dotadašnji nomadski način života i prilagođavaju se uslovima života u ravničarskom prostoru. Prvi poznati Princ i osnivač mađarske države jeste Princ Geza iz plemena Arpadovci, koji prihvata hrišćanstvo od strane češkog biskupa Adalberta, zajedno sa sinom Vajkom. Pri krštenju, obojica dobijaju ime Stefan, te će sin posle smrti oca postati i prvi kralj Mađarske pod imenom Stefan I Ugarski. Od samog nastanka mađarske države, teritorija oko Prezburga je uključena u sastav kraljevine.
.jpg)
U periodu srednjovekovne Mađarske, Prezburg, odnosno na mađarskom Pozsony je postao jedan od važnih trgovačkih centara a sama tvrđava jedna od najvažnijih utvrđenja u Mađarskoj. Već od samog početka, verovatno sam kralj Stefan je ustanovio Pozsony (Požun) kao centar okruga. Mlada mađarska kraljevina je od samog početka bila izložena stalnim napadima, pre svega nemačkih careva, samim tim na udaru je bio i Požun.[4]
Već 1030, Konrad II organizuje prvi napad na Bratislavu,ali bez većeg uspeha. Drugi veći napad u predele Požuna desio se u julu . godine, kada car Henri Treći pokušava da pokori Mađarsku preko reke Dunav. Branioci Požuna su mu naneli teške gubitke.
Nastaje period relativnog mira za prostore Slovačke i Požuna sve do sredine 13. veka. Nakon 1242. godine, u Požun/Prezburg počinje naseljavanje nemačkog življa, i vremenom, oni će postati najbrojniji građani.[4]
U isto vreme dolazi do borbe za prevlast: Dinastija Babenberg od Austrije je izumrla, te se javljaju dva kralja: ambiciozni češki kralj Premilš Otakar Prvi i mađarski kralj Bela Četvrti. Nezadovoljni podelom teritorija otpočeli su dugogodišnji sukob nad teritorijama između Beča i Bratislave. Godine 1271. kralj Otakar upada u teritorije Slovačke i osvaja Stupavu, Devin i Požun, koje je do temelja spalio. Kralj Otakar ponovo napada i osvaja Požun već sledeće godine, ali usled previranja na vlasti u Svetom rimskom carstvu, požuruje da povrati vlast borbom. Odlučujuća borba se odigrala 26. avgusta 1278. godine na Moravske Pole , nedaleko od Požuna, između kralja Otakara i udruženih snaga mađarskog kralja Ladislava Četvrtog i Svetog rimskog cara Rudolfa od Hazburga. U toj bici, Otakar je izgubio život, zajedno sa svojih 14000 ratnika.
Požun je dobio gradske privilegije od strane mađarskog kralja Andrije Trećeg , 1291. godine i to je prvo poznato priznanje statusa grada. Pretpostavlja se da je imao status i privilegije grada i pre ovoga, ali nije ostalo sačuvano usled ratnih događanja.
Godine 1465. Kralj Matija Korvin, pored univerziteta u ostalim mađarskim gradovima, osnovao i Univerzitet u Požunu pod nazivom Universitas (Academia) Istropolitana. Nažalost, prvi pokušaj visokoškolskog obrazovanja Slovaka na matičnom prostoru je bio u krajnje nezgodnom momentu, te akademija nije preživela nakon smrti svog osnivača.[5]
Matija Korvin i habzburgovci pod vođstvom Fridriha Petog su stupili u konflikt oko austrijskih zemalja, uključujući i neke delove današnje Slovačke. Fridrih Peti je bio jedan od mogućih naslednika mađarske krune, ali zakonodavna skupština je izabrala Korvina, pošto Frederik nije Mađar. Pod blagoslovom pape Pavla Drugog, Matija Korvin je ušao u rat za Češku, zbog navodne odbrane katoličanstva protiv husitskog pokreta. Sebe je uspeo da proglasi za kralja Češke, ali nikad nije osvojio Prag. Nakon toga, okrenuo se prema osvajanju austrijskih teritorija, te je izvršio i opsadu Beča 1485. godine, koja će pasti u mađarske ruke do 1490. godine. Te godine, Matija Korvin naprasno umire, te Frederik uspeva da povrati sve otete austrijske teritorije. Ipak, ne uspeva da ostvari nameru da preuzme i mađarsku krunu, te potpisuje mirovni ugovor u Prezburgu 1491. godine sa krunskim naslednikom Vladislavom II Jageloncem Mlađim. Pod ugovorom, habzburgovac Maksimilijan Prvi bi nasledio mađarsku krunu, ako mađarski kralj Vladislav ne bi ostavio muškog potomka, što se nije desilo.[4]
Srednjovekovna mađarska država ipak nije dugo opstala nakon ovog mira. Nakon bitke na Mohaču 1526. godine, Kraljevina Mađarska je doživela krah i biva osvojena od strane Otomanske imperije. Turci uspevaju da osvoje Budu i da izvrše opsadu Prezburga, ali ne uspevaju da ga osvoje. Prezburg postaje privremeni vojni kamp, te Turci odlučuju da napadnu Beč, ostavljajući Prezburg. Prestonica svete mađarske krune se seli u Prezburg i ostaje do oslobađanja Bude.
Habzburški period
uredi
Mađarska kraljevina ulazi u sastav Habzburške monarhije po propasti u bici kod Mohača. Osvajanjem Bude, sedište kraljevine Mađarske se seli u Prezburg , koji istovremeno postaje i sedište Mađarske zakonodavne skupštine sve do Mađarske revolucije 1848. godine, ali i mesto gde su se budući mađarski kraljevi i kraljice krunisali, sve do 1830. godine. Prvi kralj koji je krunisan je Ferdinand Prvi
Period Habzburške vladavine je obeležila i anti-habzburško raspoloženje. Gabor Betlen, transilvanijski princ, pokrenuo je pobunu protiv Beča 1618. godine. Uspeo je da osvoji prvo istočnu Slovačku, a u septembru 1619. godine i Košice, gde je sebe proglasio vladarom Mađarske i zaštitnikom nekatolika. Iz Košica, uspeva da osvoji skoro čitav prostor današnje Slovačke, okupirajući i Prezburg , 14. oktobra 1619. godine. Njegovi simpatizeri su mu predali mađarsku krunu, ali je zvanično proglašen kraljem tek 1620. godine na Zakonodavnoj skupštini u Banskoj Bistrici, kada su ovu odluku prihvatili i Turci, sa kojima je bio u vazalnom odnosu. U trećem miru u Prezburgu, Betlen završava svoju anti-habzburšku kampanju. Umire 1829. godine.
U sledećem periodu Prezburg je postao središte anti-protestantskog pokreta, i u njemu su osnovani jezuitski licej ali i evangelistička gimnazija. Tokom pobune Imrea Tokolja 1682-1683. godine, Požun je jedini grad u današnjoj Slovačkoj koji je odbio kapitulaciju. Sam grad, ali ne i tvrđava su ipak osvojeni 1683. godine, mada su ubrzo oslobođeni, nakon poraza Turaka ispod Beča. Okolina grada je još jednom osvojena ali i uništena tokom pobune Ferenca Rakocija 1704. godine.
Prezburg se najviše uzdigao tokom vladavine Marije Terezije. Uprkos prvim popuštanjima prema mađarskoj vlasteli, Marija Terezija je uskoro preuzela čvrst stav prema Mađarima i preselila kompletnu vlast iz oslobođene Bude u Prezburg, i postavila svog zeta Alberta, vojvodu od Tešina za nadvojvodu. U tom periodu, gradske zidine su srušene radi širenja grada, mnoge barokne zgrade su sagrađene, otvoren je prvi park i prvo pozorište (1776), i time je Prezburg postao najveći grad na teritoriji današnjih Slovačke i Mađarske. Nakon smrti Marije Terezije, njen sin, naslednik Jozef II Habzburški, seli kraljevsku prestonicu u Beč a administraciju u Budu, ostavljajući Prezburg samo kao mesto krunisanja i sedište mađarske zakonodavne skupštine
Bratislava u 19. veku
uredi
.jpg)
19. vek na ovim prostorima označavaće dalji razvoj Prezburga kao grada. U Prezburg se iz Trnave seli Kraljevska akademija 1787. godine , a na Luteranskom Liceju se otvara posebna katedra za čehoslovački govor i književnost. Prvi pokušaj standardizacije slovačkog jezika je bio rad Antona Bernolaka koji je radio pri katoličkoj školi u Bratislavi.[6]
Prvu deceniju 19. veka obeležile su tenzije, a zatim i otvoren sukob Habzburške monarhije sa Napoleonovom Francuskom. Godine 1805. potpisan je mirovni ugovor u Prezburgu[7], nakon pobede Napoleonove vojske u bici kod Austerlica. Ipak, mir nije dugo trajao i pri pohodu na Rusiju, Napoleon osvaja teritorije oko Prezburga, bombardujući grad i tvrđavu, koju ostavlja u ruševinama. Tvrđava će biti obnovljena tek krajem pedesetih godina 20. veka.
U godinama koje slede, polako se javljalo buđenje slovačkog nacionalnog bića. Međutim, Slovaci su uglavnom živeli u seoskim područjima, a vrlo mali broj u gradovima, posebno u Prezburgu, koji je bio dominantno nemački i mađarski. Istovremeno, pokrenuta je opšta akcija hungarizacije svih aspekata života i buđenje i mađarskog nacionalnog bića radi uspostavljanja drugačijeg odnosa snaga u |Habzburškoj Monarhiji.
Na sednici zakonodavnog tela u Prezburgu, mađarski postaje zvaničan jezik na svim nivoima vlasti, administracije i školstva na celoj teritoriji Mađarske, uključujući i današnju Slovačku. Godine 1848, ponovo na zakonodavnoj skupštini u Prezburgu, proglašava se novi mađarski ustav kojim se ukida feudalni sistem i kmetstvo, što će mesec dana kasnije potvrditi i Ferdinand Prvi Hazburški potpisivanjen Martovskih zakona i raspuštanjem zakonodavne skupštine[8].
Naslednik krune, Franc Jozef odlučuje da poništi odluke poslednje prezburške zakonodavne skupštine i tom odlukom Mađari će pokrenuti Mađarsku revoluciju 1848-1849. godine. Nakon gubitaka na nekoliko važnih bitaka, mađarski revolucionari će priznati poraz i to će označiti kraj mađarske kraljevine u okviru Habzburške monarhije. Franc Jozef uvodi centralističko-apsolutistički režim, ali ubrzo popušta u cilju stvaranja dvojne Austrougarske monarhije .
Prezburg će nakon Mađarske revolucije ući u relativno miran period razvoja sve do kraha Austrougarske monarhije tokom Prvog svetskog rata, pre svega zahvaljujući tome da je većinsko stanovništvo bilo nemačko i mađarsko.
Dvadeseti vek
uredi
U toku samog Prvog svetskog rata dolazi do javljanja vrlo čvrste struje koja je zahtevala stvaranje zajedničke nacionalne države Čeha i Slovaka, a po neminovnoj propasti Austrougarske monarhije, zahtevalo se da se Česi i Slovaci osnuju zasebnu nezavisnu državu, što se desilo 28. oktobra 1918. godine u Pragu. Prezburški stanovnici, koji su većinski bili Nemci i Mađari su odbili da predaju vlast novoj čehoslovačkoj vojsci a Prezburg je proglašen otvorenim gradom.
Ipak, čehoslovačka vojska ulazi u grad 1. januara 1919. godine i proglašen je sedištem slovačkih političkih organa uprave. Ubrzo nakon ulaska vojske, dotadašnji mađarski univerzitet se zatvara i umesto njega, 6. januara 1919 otvara se prvi čisto slovački Univerzitet Komenskog[9]. Nakon preuzimanja civilne vlasti od strane Slovaka, došlo je do pobune većinskog nemačkog i mađarskog stanovništva, što je izazvalo vojnu reakciju i ostavilo devetoro mrtvih i oko 30 ranjenih demonstranata. Nakon preuzimanja vlasti, grad menja zvanično ime iz Prezburg (Požun, Prešporok) u Bratislavu, kakvo ime će zadržati do današnjih dana.[10]
U međuvremenu nastaju tenzije između češke i slovačke vlasti, te 1938. godine dolazi do ustavnih promena pod uticajem nacionalističke Slovačke narodne partije i proglašenja autonomije Slovačke unutar Čehoslovačke republike i osnivanja Slovačke zemljane Skupštine, sa glavnim gradom Bratislavom. Premijer Slovačke je postao Jozef Tiso, rimokatolički sveštenik . To se desilo 17. avgusta 1938. godine i trajala je do 14. marta 1939. , kada Slovačka proglašava nezavisnost od Čehoslovačke republike pod podrškom Nacističke Nemačke koja istovremeno ulazi u Prag i aneksira Bohemiju i Moravsku.
Ovo je prva nezavisna slovačka republika u istoriji. Glavni grad je postala Bratislava a prvi i jedini predsednik Jozef Tiso. Bratislava u tom periodu će proterati celokupno stanovništvo jevrejskog porekla, najveći deo će završiti u nacističkim logorima. Jedan deo grada (Devin) će postati deo aneksirane Austrije a najveći deo grada će zapravo biti u rukama nacista. Američko vojna avijacija će izvršiti vazdušni napad na Bratislavu, 16. juna 1944. godine, uglavnom na industrijska postrojenja naftne industrije. Po procenama, poginulo je oko 300 ljudi, mada ta brojka, po nekim istraživanjima prelazi 770 žrtava.[11]
Prva slovačka republika je de facto prestala da postoji 4. aprila 1945. godine kada u Bratislavu ulazi Crvena armija, a de jure je prestala da postoji kada je pronacistička vlada kapitulirala 8. maja 1945. godine. Jozef Tiso će posle rata biti osuđen za ratne zločine i pogubljen.[12]
Nakon kapitulacije, nemačko stanovništvo je proterano iz grada, te prvi put Bratislava je potpuno slovački grad. Već naredne godine skoro sva okolna sela, uključujući nekoliko mađarskih s, koja su pripala Slovačkoj nakon Pariske mirovne konferencije su priključena Bratislavi. Posle preuzimanja vlasti od strane komunističke partije 1948. godine, Bratislava postaje jedan od gradova Istočnog bloka.
Grad doživljava transformaciju, te se otvaraju nove kulturne institucije: Slovačka filharmonija, Slovačka nacionalna galerija Slovačke, Slovačka akademija nauka, Slovačka nacionalna televizija, nekoliko novih fabrika i spomenika, uglavnom na uštrb već postojećih istorijskih zgrada. Najveća akcija je bila obnova Bratislavske tvrđave 1953-1962. godine kao i izgradnja drugog mosta preko Dunava. Nakon Praškog proleća, neuspelog pokušaja liberalizacije komunističke vladavine u Čehoslovačkoj, Bratislava postaje glavni grad Slovačke Socijalističke Republike, dela federalizovane Čehoslovačke.
Pad komunizma i postkomunistički period
uredi
Bratislava je 1988. godine bila centar prvih masovnih demonstracija protiv komunističke vladavine u Čehoslovačkoj i Evropi, poznatoj i kao Demonstracija sveća, koju su organizovali disidentske katoličke grupe, koje su zahtevale religijske slobode u Čehoslovačkoj. Mirne demonstracije koje su okupile oko 5000 vernika su nasilno ugušene od strane policije.[13]
Već sledeće godine, u Pragu i nekoliko drugih gradova odigrala se Plišana revolucija između 17. novembra i 29. decembra 1989. godine koja je dovela do kraha komunističkog režima u Čehoslovačkoj. Dan pred početak revolucije, bile su studentske demonstracije u Bratislavi.[14]
Naredne godine, održani su prvi slobodni izbori na kojima su pobedile opozicione stranke, do tada zabranjene na teritoriji Čehoslovačke. Ubrzo, počeli su i zahtevi za nezavisnost Slovačke, što se i desilo mirnim putem 17. jula 1992. godine. Bratislava je time postala glavni grad Slovačke.[15]
Slovačka je postala članica Evropske unije 1. maja 2004. godine, tako da je Bratislava postala jedan od glavnih gradova ujedinjene Evrope.[16]
Razvoj etničkog sastava Bratislave od sredine 19. veka do danas
uredi.jpg)
| Godina | Slovaci | Nemci | Mađari | Jevreji |
|---|---|---|---|---|
| 1850 | 18% | 75% | 5% | Nepoznato |
| 1880 | 8% | 68% | 8% | 16% |
| 1910 | 14.42% | 41.92% | 40.53% | Nepoznato |
| 1919 | 33% | 36% | 29% | Nepoznato |
| 1930 | 33% | 25% | 16% | 3.83% |
| 1940 | 49% | 20% | 9.53% | 8.78% |
| 1961 | 95.15% | 0.52% | 3.44% | 0% |
| 1970 | 92% | 0.5% | 3.4% | 0% |
| 1991 | 93.39% | 0.29% | 4.6% | 0% |
| 2001 | 91.39% | 0.28% | 3.84% | 0% |
Reference
uredi- ^ Batora Jozef (2012). „Settlement Strategies in the Early Bronze Age in South-Estern Slovaki”. Archaeopress Archaelogy: 325.
- ^ Mac Congail. „THE GLASS REVOLUTION – Evolution of European Glass Jewelry in the Later Iron Age”. Journal of Celtic Studies in Eastern Europe and Asia-Minor. Pristupljeno 24. 4. 2020.
- ^ Bowlus, Charles R. (1995). Franks, Moravians, and Magyars: The Struggle for the Middle Danube, 788-907. University of Pennsylvania Press,. Pristupljeno 24. 4. 2020.
- ^ a b v g d Spiesz, Anton (2006). Illustrated Slovak History. Wauconda, Illionois: Bolchazy-Carducci Publishers, Inc.
- ^ „Akademia Istropolitana”. Visit Branislava. Pristupljeno 24. 4. 2020.
- ^ „Anton Bernolák”. World of History. Arhivirano iz originala 21. 03. 2017. g. Pristupljeno 24. 4. 2020.
- ^ Duda, I. „Požunski mir”. LEKSIKOGRAFSKI ZAVOD MIROSLAV KRLEŽA. Pristupljeno 24. 4. 2020.
- ^ „March Laws”. ENCYCLOPÆDIA BRITANNICA. Pristupljeno 24. 4. 2020.
- ^ „História”. Univerzita Komenského v Bratislave. Pristupljeno 24. 4. 2020.
- ^ Husová, Beáta. „Bratislava, the capital and its inhabitants in 1919-1920”. Muzeum Mesta Bratislava. Arhivirano iz originala 21. 10. 2020. g. Pristupljeno 24. 4. 2020.
- ^ „Slovakia Felt Horrors of Air War for First Time 75 Years Ago”. News Now - The news agency of the Slovak Republic. Arhivirano iz originala 09. 08. 2020. g. Pristupljeno 24. 4. 2020.
- ^ Greguš, Peter. „Aj menšie zlo predkladá účet”. Slovo. Arhivirano iz originala 08. 08. 2010. g. Pristupljeno 24. 4. 2020.
- ^ „Candle Demonstration - 25 March 1988”. Svieckova manifestacia. Arhivirano iz originala 24. 03. 2008. g. Pristupljeno 24. 4. 2020.
- ^ „The "Velvet Revolution"”. Radio Prague's History Online Virtual Exhibit!. Pristupljeno 24. 4. 2020.
- ^ Innes, Abby (2001). Czechoslovakia : the short goodbye. New Haven: Yale University Press. ISBN 9780300090635.
- ^ „Slovakia”. European Union. Pristupljeno 24. 4. 2020.
- ^ Salner, Peter (2002). „Ethnic polarisation in an ethnically homogeneous town”. Czech Sociological Review. 9 (2): 235—246.