Википедија

Istorija Mrkonjić Grada

Mrkonjić Grad je opština u jugozapadnom dijelu Republike Srpske, odnosno u zapadnom dijelu BiH. S obzirom na povoljan geostrateški položaj i veliko rudno i šumsko bogatstvo, ovaj kraj se odlikuje burnom i živopisnom istorijom.

Mrkonjić Grad

Predistorija uredi

Dosta je tragova koji svjedoče da se čovjek ovdje nastanio još prije 2.500 godina - prvenstveno zbog iskopavanja rude bakra i gvožđa. U doba Ilira ovdje je živjelo pleme Mezeja, u čijem su susjedstvu bili Dalmati i Desidijati. O njihovom prisustvu svjedoče ostaci ilirske keramike (pronađeni ispod Kurbasan kamena kod izvora Suljinovac) i brojne gradine nastale krajem bronzanog doba.[1]

Antika uredi

Za vrijeme Rimskog carstva, područje današnje opštine je ulazilo u sastav provincije Ilirik. Na prelazu starog i novog vijeka, ovdje su se vodile borbe ujedinjenih ilirskih plemena (pod komandom vojskovođe Batona) i rimske vojske (kojom su zapovjedali generali Oktavije i Germanik). Borbe su završene oko 9. godine nove ere pobjedom Rima.

U to vrijeme je nastala i magistrala Salona – Servitium, koja je povezivala Dalmaciju sa Panonijom. Počinjala je kod Mliništa i išla do Bočca, a zatim rijekom Vrbas prema sjeveru. Postojalo je još nekoliko važnih puteva - ka Kotoru, Šipovu, Jezeru itd. S obzirom na saobraćajnu i rudarsku važnost kraja još iz predrimskih vremena, ovdje se u antici stvorio dinamičan splet naselja i priključnih puteva. Prema rezultatima arheoloških istraživanja stjecište i raskršće tih puteva je bilo naselje Leusaba (srednjovjekovno Varcarevo), smješteno ispod Grabeža oko izvora Vrćenac.[2]

Između izvora Suljinovac i lokaliteta Čergalište i danas je očuvano oko 300-400 metara rimskog puta i izlizani natpis u stijeni. Tragovi i dijelovi naselja su otkriveni u Starom Selu (rimski žrtvenik), Bjelajcu (nadgrobni spomenik sa tekstom), Majdanu (antička bazilika), Peckoj (rimska tvrđava), Trijebovu (bronzana glava Meduze) i dr.[2][3]

Srednji vijek uredi

 
Bočac stari grad

U srednjem vijeku, ovo je bio dio župe Donji Kraji, koja je pripadala feudalcima Stipanićima-Hrvatinićima. O tom periodu svjedoči 29 nekropola i 500-600 pronađenih stećaka (nadgrobnih spomenika), koji su razasuti svuda po opštini. Naročito lijepo su obrađeni (arhitektonski i likovno) oni u Baljvinama, Šehovcima, Gustovari i Liskovici.[4]

Na tri mjesta u mrkonjićkoj opštini postoje i danas ostaci tri srednjovjekovna grada-tvrđave:

  • Grad Sokol nad kanjonom rijeke Sokočnice, koji je Tvrtko I Kotromanić poklonio 1366. godine Vukcu Hrvatiniću za pobjedu nad Ugarima tri godine ranije;
  • Prizrenac (ili Prizren), koji je smješten visoko na desnoj strani kanjona rijeke Sane, sa vidikom prema Ključu i Mliništima. To je bila tvrđava-osmatračnica, što govori i njegovo ime. Narodna tradicija ga veže za legendu o tzv. „Crnoj kraljici“;
  • Bočac, nad kanjonom rijeke Vrbas, kao jedno od najvažnijih utvrđenja vrbačkog odbrambenog sistema (prvi put se spominje 1446. godine).[4][3]

Smatra se da je u periodu srednjeg vijeka nastao i kovački zanat, koji se u manjoj mjeri održao do danas.

Nastanak grada uredi

 
Krzlar-agina džamija

Naselje Mrkonjić Grad je na sadašnjem mjestu nastalo 1593. godine, kada je tu podigao svoj vakuf (zadužbinu) kizlar-aga Đukanović (u narodu poznat kao Krzlar-aga) porijeklom iz obližnjih Kotlina. On je uzet kao „danak u krvi“, a kada je odvođen u Carigrad ovdje su vojnici ubili njegovog oca. Krzlar-aga je sagradio džamiju, 24 dućana, musafirhanu sa 20 dimnjaka, hamam, pekaru, mekteb i vodovod, za koji je voda dovedena sa planine Lisine. Posebnom vakufnamom (koji se čuvao u Zemaljskom muzeju u Sarajevu) ostavio je 690.000 akči za unapređenje trgovine i zanatstva i za izdržavanje musafirhane u kojoj je svaki putnik (i njegov konj) besplatno mogao biti gost 24 časa.[1]

Grad spominje u svojim zapisima i poznati turski putopisac Evlija Čelebija 1660. godine, navodeći da su ga spalili uskoci Stojana Jankovića.[5][3]

Mjesto je kasnije nazvano Jenidže Jajce (Novo Jajce). Zatim dobija ime Varcarev Vakuf, pa Varcar Vakuf, a 1925. godine ime je promijenjeno u Mrkonjić Grad, u znak sjećanja na srpskog vladara Petra I Karađorđevića koji je kao Petar Mrkonjić učestvovao u bosansko-hercegovačkom ustanku 1875. godine.[1]


Od 1849. do 1851. godine u Varcaru je služio fra Ivan Franjo Jukić (1818—1857). On je ovdje osnovao i vodio prvu svetovnu školu i pokrenuo prvi bosanski književni časopis „Bosanski prijatelj“.[7] Iz nešto kasnijeg perioda je ostao zabilježen veliki požar koji se odigrao 3. septembra 1883. kada je izgorilo 98 kuća, 120 dućana, pravoslavna crkva i katolička kapela. Još jedan požar u naselju Rika se desio 1925. godine.[8]

Nakon austrougarske okupacije 1878. grad počinje intenzivnije da se razvija. Modernije se organizuje prosvjetni i administrativni život, pokreće se eksploatacija bakra u Sinjakovu, grade se putevi i sl. Prema zapisima iz 1910. godine ovdje je postojala dobro organizovana poštanska i telegrafska služba, opšta i pravoslavna škola, dva mekteba, opštinska administracija, ambulanta itd. Osim toga, ovaj period karakteriše i dobro razvijen kovački zanat i trgovina[7] - bile su čuvene kose varcarke.[9]

Prvi svjetski rat uredi

Ovdašnje stanovništvo je uzelo učešća u Prvom svjetskom ratu, a poznato je da su neki od njih poginuli na Pijavi, Karpatima, Galiciji, Besarabiji itd.[7]

Između dva rata uredi

 
Centar grada

U periodu između dva svjetska rata, Mrkonjić Grad je odlikovala velika nezaposlenost, nepismenost i slaba zdravstvena i socijalna zaštita. U to vrijeme klasne razlike su postajale sve izraženije, a posebno teško je živjelo seosko stanovništvo. Uslovi za rad su bili teški, a nadnice izuzetno male.[10]

Zanatstvo je i dalje bilo privredno obilježje grada i opštine, a posebno je bio veliki broj kovača, mutafdžija, opančara i obućara. Velikih industrijskih postrojenja u to vrijeme nije bilo.

Od političkih partija najveći uticaj u okolini je imala Zemljoradnička stranka, a u samom gradu Jugoslovenska radikalna zajednica. Tek od 1940. počinje aktivno djelovanje Komunističke partije Jugoslavije. Najzapaženiji komunisti su bili Akif Bešlić i Džemal Šehović.[11]

Drugi svjetski rat uredi

Nakon kapitulacije Jugoslavije, u Mrkonjić Grad je iz Ključa stigla njemačka izvidnica koja je sa čelnicima opštine dogovorila mirnu predaju grada. Međutim, u međuvremenu je iz pravca Jajca stigao IV đački bataljon jugoslovenske vojske i rasporedio se na položajima oko grada. Borba je trajala samo jedan dan i jugoslovenski vojnici su se povukli prema planini Lisini. Njemačka vojska je 14. aprila 1941. po prvi put ušla u Mrkonjić Grad.[12]

Početkom juna 1941. održan je sastanak na Šehitlucima kod Banje Luke, gdje je dogovoreno podizanje ustanka protiv njemačkih trupa na teritoriji čitave Bosanske Krajine. Na području mrkonjićke opštine borbe su počele 29. jula iste godine. Grad je prvi put oslobođen 28. avgusta 1941, ali je držan svega nekoliko dana. Nedugo nakon toga u selu Medna je formiran III krajiški partizanski odred, a za komandanta je imenovan Danko Mitrov. U jesen iste godine na ovo područje su došle italijanske trupe, a počeo je sa radom i četnički pokret na čelu sa Urošem Drenovićem.[13]

Ustanici, koje je predvodio Simo Šolaja, su 25. februara 1942. po drugi put ušli u grad ali nisu uspjeli u potpunosti da ga oslobode. To im je pošlo za rukom tek 24. avgusta 1942. U to vrijeme su se oslobađali i drugi dijelovi Bosanske Krajine, a Vrhovni štab NOVJ čelu sa Titom se smjestio na Mliništa. Krajem iste godine u selu Orahovljani je formirana VII krajiška brigada.[13]

Tokom 1943. nastavile su se borbe, a grad je nekoliko puta prelazio iz ruke u ruku. Prvi put je oslobođen na duže vrijeme u noći između 15. i 16. avgusta 1943. Nekoliko dana kasnije u selu Ribnik je osnovana i XIII krajiška brigada.[13] U jesen su počele pripreme za Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a, koje je održano u Mrkonjić Gradu 25. novembra 1943.[14][3]

Grad je konačno oslobođen 2. avgusta 1944. Partizanske jedinice su Mrkonjić Grad oslobađale ukupno 39 puta u toku Drugog svjetskog rata, što je jedinstveno u čitavoj bivšoj Jugoslaviji. Sa područja opštine je u ratu učestvovao 1.171 borac, od čega je poginulo njih 524. Osim toga bilo je i 1.615 civilnih žrtava, a 252 ljudi je ubijeno u ustaškom zatvoru koji je radio tokom 1941. i 1942. godine.[15]

Rat 1992-1995 uredi

 
Ratna razaranja

Mrkonjić Grad je tokom rata u više navrata bio granatiran i tom prilikom je poginula nekolicina stanovništva i oštećeni civilni objekti.[16][17] U gradu je 12. novembra 1992. srušena Krzlar-agina džamija, a iste godine je srušena džamija Hamidija[18] i zapaljena katolička crkva u naselju Rika.[19] Nedaleko od grada pripadnici VRS su 2. juna 1995. oborili avion NATO snaga F-16. Njegov pilot Skot O`Grejdi se katapultirao i šest dana skrivao na području Mrkonjića, dok ga američki marinci nisu spasili šest dana kasnije.[20] U mjestu Oborci kod Donjeg Vakufa su 13. septembra 1995. streljana 24 Muslimana i 4 Hrvata sa područja mrkonjićke opštine, koji su bili na radnoj obavezi. Ovo se dogodilo u zoni odgovornosti Prvog krajiškog korpusa VRS, ali nije dokazano ko je neposredni izvršilac.[21]

U samom gradu se nisu odvijale borbe sve do operacije Južni potez, kada su 10. oktobra 1995. godine Hrvatska vojska i Hrvatsko vijeće odbrane zauzeli Mrkonjić Grad. Gotovo cijelo stanovništvo je tada krenulo prema Banjoj Luci. Oni koji su ostali su uglavnom pobijeni i sahranjeni u masovnoj grobnici na pravoslavnom groblju.[22] Iz ove grobnice je ekshumirano 181 tijelo[23][24], od čega 42 civila, 136 pripadnika Vojske Republike Srpske i 3 policajca srpske nacionalnosti.[25] Na području čitave opštine su evidentirane ukupno 364 žrtve[26], od čega 210 sa područja opštine.[27] U jesen i zimu 1995. i početkom 1996. je uništen i veliki dio industrije i privrede uopšte, kao i većina srpskih vjerskih objekata. Prema podacima Opštinske komisije za procjenu ratne štete, uništene su i 3.644 kuće i 700 stanova, a oštećeno je još 6.017 stambenih objekata.[28][29]

Po Dejtonskom mirovnom sporazumu Mrkonjić Grad je vraćen Republici Srpskoj 4. februara 1996. Od tada se ovaj datum proslavlja kao Dan opštine. U grad se vratio dio stanovništva, uglavnom srpske nacionalnosti.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ a b v Gojko Jokić: „Mrkonjić Grad - Grad I zasjedanja ZAVNOBiH-a“, 1979. godine
  2. ^ a b „Antika”. Arhivirano iz originala 18. 04. 2008. g. Pristupljeno 20. 09. 2007. 
  3. ^ a b v g Lovrenović I: „Mrkonjić-Grad – monografija“, Narodni univerzitet, Mrkonjić-Grad 1973.
  4. ^ a b „Srednji vijek”. Arhivirano iz originala 12. 05. 2008. g. Pristupljeno 20. 09. 2007. 
  5. ^ „Rađanje Vakufa”. Arhivirano iz originala 12. 05. 2008. g. Pristupljeno 20. 09. 2007. 
  6. ^ Miroslav Karaulac: „Vodič kroz Varcar Vakuf“, 1984. godine
  7. ^ a b v „19. stoljeće”. Arhivirano iz originala 07. 11. 2008. g. Pristupljeno 20. 09. 2007. 
  8. ^ „Požar u Varcar Vakufu”. Mrkonjic-grad.com. Pristupljeno 07. 09. 2011. 
  9. ^ "Vreme", 11. jun 1938
  10. ^ „Između dva svjetska rata”. Arhivirano iz originala 12. 05. 2008. g. Pristupljeno 20. 09. 2007. 
  11. ^ „Uoči rata”. Arhivirano iz originala 12. 05. 2008. g. Pristupljeno 20. 09. 2007. 
  12. ^ „Prva bitka”. Arhivirano iz originala 12. 05. 2008. g. Pristupljeno 20. 09. 2007. 
  13. ^ a b v „Ustanak”. Pristupljeno 20. 09. 2007. 
  14. ^ „ZAVNOBiH”. Arhivirano iz originala 03. 12. 2008. g. Pristupljeno 20. 09. 2007. 
  15. ^ „Prema slobodi”. Arhivirano iz originala 12. 05. 2008. g. Pristupljeno 20. 09. 2007. 
  16. ^ „Granatiranje grada”. mrkonjicgrad.com. Pristupljeno 25. 03. 2013. 
  17. ^ Obradović, Goran (19. 10. 2009). „Hapšenje Puma”. Glassrpske.com. Pristupljeno 07. 09. 2011. [mrtva veza]
  18. ^ Council of Europe Arhivirano na sajtu Wayback Machine (16. septembar 2011), Pristupljeno 7. 2. 2010.
  19. ^ „Župa Mrkonjić Grad”. Biskupija-banjaluka.org. Arhivirano iz originala 05. 01. 2009. g. Pristupljeno 07. 09. 2011. 
  20. ^ „Incident kod Mrkonjić Grada”. F-16.net. 19. 06. 1995. Pristupljeno 07. 09. 2011. 
  21. ^ „Godišnjica zločina”. dw-world.de. Pristupljeno 04. 03. 2009. 
  22. ^ „Zločini počinjeni u Mrkonjić Gradu”. Pristupljeno 11. 02. 2010. 
  23. ^ „Pravda stala na granici”. Pristupljeno 11. 02. 2010. 
  24. ^ „Serbs unearth 181 bodies in mass grave”. Independent.co.uk. 06. 04. 1996. Pristupljeno 07. 09. 2011. 
  25. ^ Pomen za žrtve, Pristupljeno 24. 11. 2008.
  26. ^ „Sjećanje na 364 žrtve”. Pristupljeno 07. 02. 2010. 
  27. ^ Zločin u Mrkonjić Gradu, , Pristupljeno 7. 2. 2010.
  28. ^ 08:08 (19. 03. 2008). „Vijesti”. Index.hr. Pristupljeno 07. 09. 2011. 
  29. ^ „Glas javnosti”. Glas-javnosti.rs. 21. 09. 2007. Pristupljeno 07. 09. 2011. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_Мркоњић_Града&oldid=26892117”