Kneževina Bugarska

Kneževina Bugarska (bug. Княжество България) je nekadašnji samoupravni entitet u okviru Osmanskog carstva, sa sultanom kao vrhovnim suverenom.

Kneževina Bugarska Knяžestvo Bъlgariя
Zastava Grb
Himna Šumi Marica
Položaj države na karti Evrope 1890. godine
Geografija
Kontinent		Evropa
Regija		Balkansko poluostrvo
Glavni grad		Trnovo (1878—1879) Sofija (1879—1908)
Društvo
Službeni jezik		bugarski
Religija		pravoslavlje
Politika
Oblik države		ustavna monarhija
— Knez		Aleksandar I (1897—1886) Valdemar Danski (1886) Ferdinand I (1887—1908
— Premijer		Todor Burmov (1879; prvi) Aleksandar Malinov (1908; poslednji)
Zakonodavna vlast		Narodno sobranje
Istorija
Istorijsko doba		novi vek
— Osnivanje		3. marta 1878.
— Ukidanje		5. oktobra 1908.
— Status		bivša država
Događaji
— Berlinski kongres		1878.
— Trnovski ustav		1879.
— Plovdivski prevrat		1885.
— Nezavisnost		5. oktobra 1908.
Geografske i druge karakteristike
Površina
— ukupno		95.223 km²
Stanovništvo
— 1908.		4.215.000
Valuta		bugarski lev
— kod valute		BGN
Zemlje prethodnice i naslednice Bugarske
Prethodnice:		Naslednice:
	Dunavski vilajet	Kraljevina Bugarska
	Jedrenski vilajet

Kneževina Bugarska bila je дефакто nezavisna država, koja je bila u stvarnosti suverena država sa svojim ustavom, zastavom, himnom i nezavisnom spoljnom politikom. Formalno je proglasila svoju nezavisnost 5. oktobra 1908. kada je istovremeno prestala biti kneževina, a postala je Kraljevina Bugarska.

Nastanak

Sanstefanska Bugarska

Glavni članak: Berlinski kongres

Nakon gušenja Aprilskog ustanka, Bugari su nastavili borbu protiv Osmanlija u sklopu rusko-turskih borbi. Sanstefanskim mirovnim ugovorom potpisanim marta 1878. godine okončan je Rusko-turski rat (1877–1878). Usled bolesti Aleksandra Gorčakova, teške uslove mira diktirao je bivši ruski poslanik u Carigradu, Ignjatijev. Ugovorom je teritorija Bugarske proširena sve do egejske obale na 163 000 km², obuhvatajući Istočnu Rumeliju, delove Trakije, Stare Srbije i Albanije, gornji deo Južne Morave i celu Makedoniju, a osmanske trupe su lišene prava da ostanu u njenim granicama.

Đula Andraši je 6. marta 1878. godine predložio sazivanje kongresa za pretresanje svih uslova Sanstefanskog mira. Da bi sprečila sukob sa Britanijom i Austrougarskom, Rusija je pristala, pokušavajući da privoli Ota fon Bizmarka na svoju stranu. On se postavio kao posrednik, savetujući održavanje kongresa. Dizraeli je nastavio vojne pripreme kako bi zaplašio Ruse, ali je lord Derbi podneo ostavku. Zamenjen je lordom Solsberijem, koji je bio pristalica sporazuma sa Rusima, ali uz prethodno zaplašivanje. Šuvalov ga je pitao koje namere ima britanska vlada i tako su počeli pregovori koji su završeni 30. maja sporazumom. U pogledu nezavisne bugarske države odlučeno je da se ona formira severno od Balkanskih planina.

Berlinski kongres je otpočeo sa radom 13. juna 1878. godine. Na čelu delegacija sila nalazili su se ministri spoljnih poslova ili predsednici vlada: Bizmark, Gorčakov, Dizraeli, Andraši, Vadington i Korti. Svaka delegacija imala je po nekoliko članova, a među članovima drugog reda najvažniji su bili Solsberi i Šuvalov. Bizmark je kao domaćin predsedavao, određujući dnevni red i referišući o pitanjima na njemu. Nakon referata otvarala se debata, i u slučaju ozbiljnih nesuglasica pitanje je išlo na posebne pregovore zainteresovanih strana. Po sporazumevanju pitanje se vraćalo na sednicu kako bi se zvanično formulisalo rešenje. Najveće rasprave su vođene oko granica Bugarske. Odlučeno je da južni deo postane autonomna pokrajina Istočna Rumelija. U međuvremenu se saznalo za rusko-britanski sporazum, dok je britansko-turski ostao tajan, te su u Britaniji Dizraeliju prebacivali popustljivost. On je zbog svađe oko Sofijskog sandžaka pretio da će specijalnim vozom otići iz Berlina. Posredstvom Bizmarka pristao je na predaju Sofijskog sandžaka Bugarskoj, pod uslovom da Bugarska prizna pravo sultanu na držanje trupa u Istočnoj Rumeliji. Ruska okupacija Bugarske je trebalo da traje 9 meseci i data joj je misija da organizuje državnu vlast u njoj. Tako je Bugarska, pod pokroviteljstvom Rusije, stekla nezavisnost.

Bugarska do 1885. godine

Aleksandar Batenberg

Ruske trupe zadržale su se u Bugarskoj duže od predviđenog roka. Skoro godinu dana nakon Rusko-turskog rata ruske trupe one su se i dalje nalazile na bugarskoj teritoriji, organizujući i njenu političku vlast. Knez Aleksandar Dondukov Korsakov je kao ruski carski komesar pokušavao da sledi primer Pavela Kiseljeva koji je u Rumuniji tridesetih godina izdejstvovao donošenje Organskih statuta, organizujući vlast u autonomnoj pokrajini. Zajedno sa svojim savetnicima, Korsakov je sastavio nacrt ustava koji je podnet Petrogradu. Ustavotvorna skupština koja se sastala na poziv ruskog komesara u Trnovu februara 1879. godine usvojila je ustav koji je predviđao jedan predstavnički dom biran opštim pravom glasa od strane svih punoletnih muškaraca čiji su poslanici bili plaćani, pismeni i stariji od 30 godina. Knez je imenovao ministre i delio zakonodavnu vlast sa Narodnom skupštinom, pravoslavlje je postalo zvanična vera, iako knez nije bio obavezan da ga prihvati. Egzarh je ostao u Carigradu, dok je u Sofiju premešten Sinod. Na preporuku istog komesara ta skupština je izabrala za bugarskog kneza bratanca ruske carice i pripadnika jedne od nemačkih dinastija, princa Aleksandra Batenberga. Bugarska vojska stavljena je pod komandu ruskih oficira, a na više položaje dolazili su ruski generali i njihovi štićenici od kojih je najuticajniji bio vođa Liberalne stranke Karavelov. Pošto je propao knežev pokušaj da dobije rusko dopuštenje za izmenu ustava, imenovao je liberalnu vladu Dragana Cankova. Naredne godine je knez Aleksandar je, po odobrenju ruskog cara Aleksandra III, sazvao Ustavotvornu skupštinu da razmotri izmene ustava. Liberali su se nadali da će dobiti izbore, ali su izabrana samo dva njihova člana. Skupština se sastala u Svištovu i odmah prihvatila predloge promena, čime je izvršen državni udar. Već na jesen 1882. godine knez je sazvao izbore sa ograničenim pravom glasa. Izborni rezultati su ohrabrili konzervativce da se oslobode zavisnosti od ruskih generala. Knez i stranački prvaci su 1883. godine postigli sporazum da on vrati trnovski ustav, dok bi liberali razmotrili usvojene reforme. Generali su napustili vladu i Cankov je sastavio koalicioni kabinet. Relativno slobodni izbori 1884. godine doveli su do poraza liberalne desnice zbog spremnosti Cankova da plati visoku cenu železnice između Ruščuka i Varne i razmotri ustavnu reformu. Vladu liberalne levice sastavio je Petko Karavelov. Sledeće godine došlo je do Plovdinskog prevrata i ujedinjenja sa Rumelijom.

Plovdivski prevrat

Glavni članak: Plovdivski prevrat

Istočna Rumelija nakon Berlinskog kongresa

Bugarska i Istočna Rumelija 1882. godine

Ruska vojna komanda je tokom rata podsticala bugarsko seljaštvo da zaposedne napuštenu tursku zemlju, a ono je nakon Sanstefanskog mira pristupilo masovnom likvidiranju turskog privatnog i državnog zemljišnog poseda. Kako je na Berlinskom kongresu branjeno privatno vlasništvo Turaka na posedima koji su ušli u sastav novih država, Bugari su otkupljivali njihove zemlje. Nakon ispitivanja posebne komisije 1880. godine je donet zakon po kome je utvrđena seljačka sopstvenost nad bivšim čitlucima uz isplatu otkupa, čiji je iznos, inače veoma nizak, određen tek 1885. godine. Tako je u Bugarskoj preovladao mali seoski posed i otvorena su vrata prodoru kapitalizma i izgradnji nacionalnog građanskog društva, podstaknutog procesom društvene diferencijacije.

Istočna Rumelija postala je autonomna oblast pod sizerenstvom sultana na čelu na hrišćanskim general-gubernatorom. Prema Organskom ustavu donetom aprila 1879. godine, zakonodavnim telom Istočne Rumelije proglašeno je Oblasno sobranje, sastavljeno od izabranih, postavljenih i virilnih članova. U etničkom pogledu, Istočnu Rumeliju naseljavale su bugarske, turske i grčke grupe. Na prvim izborima za poslanike Sobranja oktobra 1879. godine Bugari su dobili većinu – 40 mesta od ukupno 56.

Pripreme za prevrat

Bugarski nacionalni pokret se 1881. godine i u Rumeliji, kao i u samoj Kneževini Bugarskoj, podelio na konzervativno i liberalno krilo, ali su se oba slagala po pitanju ujedinjenja sa Bugarskom. To se videlo i u izbornim parolama za izbore održane septembra 1884. godine. Akcija za ujedinjenje tekla je i drugim kanalima. Već nakon Berlinskog kongresa došlo je do burnih demonstracija u nizu gradova južne Bugarske i do upućivanja peticija velikim silama. Nikle su nove organizacije koje su se oslanjale na revolucionarnu mrežu iz ranijih doba. Bila su značajna i gimnastička društva koja su naoružana iz ruskih vojnih magacina mobilisala bugarsku omladinu i time nadoknadila ograničenja nametnuta formiranju stajaće vojske. Na inicijativu političkih stranaka iz Bugarske i Istočne Rumelije 1880. godine je nastao tajni centralni revolucionarni komitet sa velikobugarskim programom oživljavanja sanstefanske Bugarske. Maja 1880. godine u Slivenu je formiran Centralni narodni komitet za južnu Bugarsku. Zaverenici su računali na grčko-turski rat kao preduslov za akciju koji je pak izbegnut diplomatskim sporazumom o ustupanju Tesalije i dela Epira Grčkoj 1881. Komitet se ponovo razvio tek krajem 1884. i početkom 1885. godine, naročito dejstvom ulesnika ranijih pokreta pod Levskim, Karavelovim i Botevim. Njihov uticaj se posebno osetio u novom ustavu i programu organizacije. Na godišnjicu smrti Boteva maja 1885. godine, komitet u Plovdivu je organizovao demonstracije u prilog ujedinjenju sa masovnim učešćem omladine. Tajni revolucionarni centralni komitet došao je u dodir sa političkim krugovima Bugarske i knezom Batenbergom. U leto iste godine, brojne slične demonstracije su organizovane u Staroj Zagori, Pazarčiku, Slivenu, Čirpanu, Jambolu, Plovdivu i drugim mestima. Krajem jula je nastao Centralni komitet organizacije u koji su ušli i predstavnici bugarskog kneza i odlučio je da se ujedinjenje realizuje svršenim činom. Već u avgustovskim demonstracijama su skidane osmanske zastave. Neredi su uvećani početkom septembra, a vojni manevri u Bugarskoj avgusta i Istočnoj Rumeliji početkom septembra stvorili su povoljnu klimu za proglašenje ujedinjenja sa osloncem na vojsku koja ga je zdušno podržavala.

Ujedinjenje

Do Plovdivskog prevrata je došlo 17. septembra 1885. godine. Ustanici su marširali ka Plovdivu na koji je istovremeno pošao i komandant trupa u Istočnoj Rumeliji, major Nikolajev. General-gubernator je uhapšen, a nova privremena vlada je sledećeg dana proglasila ujedinjenje Istočne Rumelije sa Bugarskom. Posle izvesnog kolebanja, Aleksandar Batenberg se 20. septembra proglasio za kneza ujedinjene Bugarske i sutradan je stigao u Plovdiv. Ruski car nije bio voljan da učvršćuje Batenbergov položaj, te je naredio Girsu da protestuje i opozvao ruske oficire iz bugarske vojske. Austrougarski ministar inostranih poslova Kalnoki podstakao je kralja Milana na rat, međutim, on nije bio uspešan, te je Batenberg dobio na ugledu. Girs je zato osmislio drugačije rešenje i predložio ga partnerima iz Trojecarskog saveza: da se Bugarska odrekne Rumelije, a da Osmansko carstvo ne šalje trupe u nju. U Carigradu se sastala konferencija na kojoj je generalno podržan ovaj program, uprkos blagom protivljenju Britanije. Ovo rešenje ipak nije sprovedeno, ali su Britanci pripremili nešto drugo. Solsberi je obećao Porti zaštitu u ratu sa Grcima pomoću britanske flote, u zamenu za dogovor Porte sa Batenbergom. Sporazum je predviđao da Rumelija ostane osmanska pokrajina čijeg guvernera postavlja sultan. Međutim, on je bio dužan da za guvernera postavi bugarskog kneza. Rusija je morala da prihvati taj dogovor, ali je zato avgusta 1886. godine Batenberg zbačen. Postavljena je rusofilska vlada na čelu sa mitropolitom Klimentom i Cankovim. Ovu vladu zbacilo je već nakon nekoliko dana konzervativno namesništvo. Činili su ga Stambulov, Karavelov i Mutkurov.

Unutrašnja politika do 1908. godine

Ferdinand Bugarski

Stambulov, Karavelov i Mutkurov su imenovali koalicionu vladu i sazvali skupštinu radi izbora novog kneza. Svi ruski oficiri napustili su Bugarsku. Na kraju je izabran Ferdinand od Saks Koburga i Gote koji je stupio na dužnost avgusta 1887. godine. On je uzeo za predsednika vlade Stambulova. Sofijski univerzitet osnovan je 1888. godine. Dve godine kasnije sprečena je zavera čiji je cilj bilo Ferdinandovo svrgavanje, a 1891. godine izvršen je neuspešan atentat na Stambulova za koji se verovalo da je podstaknut od Rusije. Knez se oženio Marijom Lujzom od Burbon-Parme u Italiji i 1894. godine je rođen njihov sin Boris, koji je dobio ime po pokrštenom srednjovekovnom vladaru. Ustavnim amandmanom Stambulov je izdejstvovao da dete bude oslobođeno obaveze prelaska u pravoslavlje, jer je to bio uslov za venčanje kneza. Međutim, sukob zbog imenovanja ministra vojnog doveo je do njegove ostavke iste 1894. godine. Knez Ferdinand je već neko vreme osećao Stambulovljevu moć i nije trpeo njegovo ruganje evropskom ceremonijalu uvedenom na bugarskom dvoru. Godinu dana kasnije Stambulova su ubili Makedonci. Naredni predsednik vlade postao je umereni konzervativac Konstantin Stoilov koji je onda stvorio svoju Narodnu stranku sa osnovnim parolama: sloboda i zakonitost, poredak i međunarodno priznanje. Smrću ruskog cara Aleksandra III uklonjena je najveća prepreka. Pitanje vere prestolonaslednika je bilo najbitnije i Ferdinand je 1895. godine objavio da će Boris preći u pravoslavlje. Car Nikolaj II je prihvatio da mu bude kum. Sultan je priznao Ferdinanda za kneza Bugarske i generalnog guvernera Istočne Rumelije, ovaj je otišao u Carigrad da položi vazalsku zakletvu sultanu, a onda se uputio u obilazak evropskih prestonica i prisustvovao je carevom krunisanju.

U toku poslednje decenije 19. veka, glavno spoljno pitanje bilo je pitanje Makedonije, a nakon silaska Stoilova sa vlasti 1899. godine, usledio je niz kratkovekih kabineta koji su se borili da dođu do novca. Do 1901. godine javni dug je narastao na 250 000 000 zlatnih franaka, a njegova otplata je odnosila 30% državnog budžeta. Vlada je prinuđena da prihvata sve uslove stranih kreditora. Zemljišni porez koji je uveo Stoilov zamenjen je 1899. godine desetkom, jer industrija i trgovina još uvek nisu bile dovoljno razvijene da mogu da donesu budžetske prihode. Zauzimanje bivših čitluka regulisano je 1880. godine uspostavljanjem 15-ogodišnje isplate otkupa što je kasnije olakšano. Bugarski seljaci su na kraju stekli zemlju, pošto su je isplatili državi koja je dala neku nadoknadu njenim prvobitnim vlasnicima. Površina obradive zemlje se povećavala pošto do 1907. godine nije ograničavano krčenje šuma. Najznačajniji usevi su bile žitarice, a ovce su obezbeđivale meso i mleko. Jaz između sela i gradova se sve primetnije produbljivao. Strane banke nisu ušle u Bugarsku sve do 90-ih, a Narodna banka nije imala ogranke van većih gradova, te se pozajmljivalo uglavnom od privatnih zajmodavaca.

Godine 1881. godine ustanovljena je nova valuta lev, ujednačena sa francuskim frankom, mada je ruski i osmanski novac bio u opticaju do kraja veka. Stanovnici gradova su činili 1/5 stanovništva, ali je samo 8 gradova imalo više od 20 000 stanovnika. Sofija je 1880. godine bila manja od Plovdiva, Varne, Ruščuka i Šumena. Ona je proglašena prestonicom zato što je bila bliža Makedoniji i nalazila se na raskršću puteva. Bugarski zemljoradnički savez je decembra 1899. godine održao svoj prvi kongres radi suprotstavljanja desetku, a njihovi prvi poslanici izabrani su u parlament 1901. godine. Nakon Ilindenskog ustanka u Makedoniji, knez Ferdinand je bio izuzetno nepopularan. Vlada se 1904. godine sporazumela sa Portom da u zamenu za sprečavanje antiosmanske agitacije ona pomiluje egzarhističke sveštenike i učitelje i dozvoli osnivanje bugarskih agencija u makedonskim gradovima. Sporazumi sa Srbijom jemčili su prekid borbi privrženika dveju država u Makedoniji, odbacivali strano mešanje i slično. VMRO se 1907. godine podelila na probugarsko desno krilo i čisto autonomističku levicu. Mnogi makedonski hrišćani napuštali su egzarhatsku organizaciju i pristupali srpskoj ili grčkoj crkvenoj organizaciji. Bugarsku je zbog razvoja situacije u Makedoniji 1905-1906. godine zapljusnuo talas nasilja nad Grcima koji je prouzrokovao njihovo masovno iseljavanje. Vođa stambolista, tj. Narodne liberalne stranke, Dimitar Petkov, postao je predsednik vlade. Pod vođstvom Aleksandra Stambolijskog BZNS je postao prava politička stranka 1906. godine, sa programom koji je zahtevao veće izdatke za poljoprivredu i prosvetu nego za vojsku.

Bugarsko Narodno sobranje

Studenti Sofijskog univerziteta osnovanog 1904, koji su bili skromnijeg porekla od onih koji su se školovali u inostranstvu, takođe su bili nemirni. Štrajk železničara iz 1906. godine naterao je vladu da mobiliše vojne obveznike i upotrebi vojsku kako bi održavala osnovne aktivnosti železnice. Radničko i političko nezadovoljstvo slili su se u demonstracije protiv kneza koje su se dogodile u vreme svečanog otvaranja Narodnog pozorišta 7. januara 1907. godine. Ferdinand je suspendovao celokupno univerzitetsko osoblje, a opozicione stranke su zbog toga počele da sazivaju protestne zborove. Štrajk je završen izmirenjem, ali je Petkov maja 1907. godine ubijen usred Sofije. Početkom 1908. godine za predsednika vlade je imenovan vođa Demokratske stranke Aleksandar Malinov koji je juna iste godine sproveo izbore. Njegova stranka je povećala broj svojih poslanika u parlamentu sa 3 na 168. Nijedan stambolista nije izabran, ali su agrarci dobili 23 mesta. Stambolijski je u nevelikoj privatnoj svojini video osnovu društva utemeljenog na seljaštvu. Bio je naklonjen republici, mada je nije otvoreno zastupao, želeći da postigne promenu u državi mirnim putem, a težio je i balkanskoj federaciji seljačkih država. Malinov je obećao reforme i 1910. godine je zamenio porez vezan za zanimanje progresivnih porezom na prihod. Ovo je izazvalo toliko protesta da ni do pada njegove vlade 1911. godine nije dovršeno. Započeto je i postepeno uvođenje proporcionalnog izbornog sistema, liberalizovan je zakon o štampi i suspendovani profesori su vraćeni na Univerzitet u Sofiji.

Demografija

Po popisu stanovništva iz 1893. godine, Kneževina Bugarska imala je 3 310 801 stanovnika, od kojih:

Popis stanovništva iz 1893. godine

Narod	Broj
Bugari (pravoslavci)	2 464 404
Turci	558 364
Rumuni	62 227
Grci	58 296
Cigani	51 946
Jevreji	27 777
Bugari (mohamedani)	20 974
Tatari	17 481
Gagauzi	9 520
Jermeni	6 900
Bugari (protestanti)	2 384
Cincari	733
Drugi	13 616
Drugi: Francuzi, Srbi, Rusi,(jezik: bretonski) Italijani i ne mnogo Nemaca.

Spoljna politika

Srpsko-bugarski rat

Glavni članak: Srpsko-bugarski rat (1885)

Mapa Srpsko-bugarskog rata

Srpsko-bugarski odnosi došli su u krizu povodom izbijanja Timočke bune u Srbiji 1883. godine. Deo vođa se nakon gušenja bune sklonio u Bugarsku. Time je otvoreno izbegličko pitanje, a Bugarska nije preduzimala ništa protiv antivladine propagande izbeglica. Čak je otvorila pitanje jednog srpskog imanja sela Bregovo koje se našlo na desnoj obali Timoka pošto je reka promenila tok. Srbi su tu ipak zadržali graničnu karaulu, iako su Bugari 1884. godine tražili da se ona ukloni. Srpski diplomatski predstavnik u Bugarskoj je opozvan i prekinuti su odnosi dve zemlje, a u spor se umešao i Trojecarski savez. Austrougarska je podržavala Srbiju, Rusija Bugarsku, dok je Nemačka više naginjala Srbiji.

U takvoj situaciji došlo je do Plovdinskog prevrata kojim su narušene odredbe Berlinskog ugovora. Srpski kralj Milan je na otvaranju zasedanja Narodne skupštine u Nišu govorio o poremećenoj ravnoteži na Balkanu i da Srbija mora ustati protiv toga. Naprednjačka skupština je u tom duhu usvojila sve što se od nje tražilo. Austrougarski ministar inostranih poslova Kalnoki je, u želji da odvrati Srbiju od Makedonije, usmeravao pažnju kralja Milana ka Bugarskoj, obećavši da će velike sile učiniti sve da vrate u Rumeliji status kvo, a u suprotnom će Austrougarska raditi na tome da obezbedi teritorijalnu nadoknadu Srbiji na račun Bugarske. Kalnoki ipak nije uspeo da izdejstvuje tu nadoknadu zbog protivljenja Rusije, koja je u tome videla povećanje austrougarske uticajne zone na Balkanu. Bizmark je savetovao Kalnokiju da bude oprezan i čak je unutar Trojecarskog saveza dogovoreno da se prizna čin ujedinjenja Bugarske, da se ne otkira postojanje Trojecarskog ugovora i da se Osmansko carstvo ne odvraća od intervencije, jer je sultan ionako neće realizovati. Austrijska diplomatija ipak nije odvraćala Srbiju od rata, čak je pomogla srpskoj vladi da zaključi ratni zajam od efektivnih 25 000 000 dinara u Beču u vidu duvanske rente. Kalnoki je zbog Bizmarkovog pritiska uticao da Srbija odloži početak rata. Kralj Milan je izdejstvovao nemešanje Porte uz uslov da u ratu ne bude osvajanja teritorija. Rumuni nisu želeli da uđu u savez protiv Bugara, sa Grcima nije želela sama Srbija, dok su sa Crnom Gorom odnosi već bili previše narušeni za zajedničku akciju. Britanski premijer Solsberi je podstakao kneza Batenberga na pregovore. Ovaj je onemogućio delovanje srpskih izbeglica, Pašić je uhapšen i proteran u Ruščuk, a zatim se spremio da pošalje misiju kralju Milanu koji je odbio svaku vrstu pregovora.

Bitka kod Slivnice 1885. godine

Kalnoki je morao da poruči da neće biti teritorijalnog proširenja i da će o statusu Rumelije odlučiti konferencija u Carigradu. Demarš protiv otpočinjanja rata izvršile su ostale velike sile na podstrek Francuske. Sednice konferencije ambasadora velikih sila u Carigradu otvorene 5. novembra 1885. godine pokazale su da neće biti ništa od oštrih mera protiv bugarskog ujedinjenja, te je kralj Milan 14. novembra 1885. godine objavio rat Bugarskoj. Ratni cilj Srbije bio je osvajanje Vidinskog okruga do Loma i Sofijskog do Ihtimana, nakon čega bi se trupe ukopale i čekale bugarski napad, a kralj je verovao da će velike sile do tad prekinuti rat. Bugarska je imala 55 500 kadrovaca, a u toku borbi je prebacila i rumelijsku narodnu vojsku od 36 500 ljudi. Sem toga, Bugari su se spremno borili za svoju nacionalnu teritoriju, dok srpskim borcima nije bilo jasno za šta se bore, te su usporeno napredovali. Posle prvih manjih uspeha, srpske trupe su 16. novembra 1885. godine zauzele položaje pred selom Slivnicom na 28 km od Sofije koje su malobrojne bugarske jedinice ubrzano utvrđivale. Iako slabiji, Bugari su napali 17. novembra srpsko levo krilo čime je počela trodnevna bitka kod Slivnice u koju su obe strane stalno uvodile nove jedinice. Bugari su drugog dana borbe uspostavili brojčanu ravnotežu snaga, a kralj Milan je, na neproverenu vest da bi bugarske trupe mogle da zaobiđu srpsko levo krilo, zatvore Dragomanski klanac i ugroze Caribrod u kome se nalazila srpska Vrhovna komanda, izdao naredbu o njenom povlačenju u Pirot. Dunavska divizija je morala da se povuče na Dragomanski tesnac što je značilo povlačenje i ostalih srpskih snaga, te je bitka na Slivnici završena sa oko 3500 mrtvih Srba i 2500 mrtvih Bugara. Kralj Milan je zatražio od austrougarskog vojnog atašea da njegova vlada posreduje za prekid vatre. Sutradan je saznao da se jedan bugarski odred pojavio na dvadesetak kilometara od Pirota kod Ržana, te je sa Vrhovnom komandom pobegao u Belu Palanku. Vojsci je izdao naredbu da se povuče u Pirot, a 21. novembra povukao naredbu, te je vojska gubila snagu i strpljenje.

Potpisnici Bukureškog mira 1886. godine

Bugari su 22. novembra krenuli u napad sa 40 000 boraca, te je sazvao savetovanje komandanata na kome je odlučeno da se trupe povuku na državnu granicu i traže posredovanje sila za primirje, mada se Garašanin tome protivio. Bugarske trupe su krajem novembra ušle u Caribrod. Zaraćenim stranama je stigao poziv članica Trojecarskog saveza da obustave borbe i pristanu na primirje. Sa srpske strane je prihvaćen, ali je kralj Milan, ne pitajući da li su i Bugari prihvatili, naredio vojsci obustavu vatre i povlačenje. Bugari su 26. novembra ušli u Pirot koji je ostao u njihovim rukama iako se istog dana vodila višečasovna bitka za taj grad u kojoj je nastradalo oko 1250 Srba i 1100 Bugara. Dva dana kasnije je austrougarski poslanik u Beogradu Kevenhiler otišao u bugarski glavni stan u Pirotu i rekao Batenbergu da će austrougarska vojska ući u Srbiju da joj pomogne ukoliko se rat ne prekine. Na to je knez Aleksandar prihvatio primirje. Bugari su stajali u Pirotu, a srpska Timočka divizija pod Vidinom. Nakon novog posredovanja sila određeno je da primirje traje dva meseca. Kralj Milan i Garašanin su mislili da nastave rat i čak vršili neke pripreme, ali su morali da odustanu zbog kašnjenja isporuke Banžovih topova, problema sa realizacijom ratnog zajma kod Lenderbanke, unutrašnje političke krize i međunarodne situacije. Uz to je Porta 17. februara 1886. godine opomenula da neće dozvoliti napad na deo svoje teritorije. Pregovori su vođeni u Bukureštu između Čedomilja Mijatovića kao srpskog predstavnika i osmanskog i bugarskog predstavnika koji su istupali zajedno. Značajnije mesto imao je jedino bugarski zahtev za ratnu odštetu, ali je mir potpisan 3. marta 1886. u Bukureštu. Jedini član Bukureškog mira predviđao je status kvo.

Propaganda u Makedoniji

Bugari su nakon oslobođenja sprovodili propagandne akcije u cilju pripajanja Makedonije koja je i nakon Berlinskog kongresa ostala u sastavu Osmanskog carstva. Ustanak koji je u Istočnoj Makedoniji izbio 1878. godine bio je izraz bugarske borbe protiv Berlinskog ugovora i domaćeg pokreta protiv priznanja i učvršćivanja osmanske vlasti. Bugari su nakon kongresa uporedo sa upućivanjem peticija velikim silama započeli pripremu ustanka u Makedoniji. Komiteti za dizanje ustanka osnovani su u Sofiji, Ćustendilu, Dupnici i Gornjoj Džumaji. Avgusta 1878. godine u Trnovu je formiran komitet Jedinstvo koji je imao zadatak da ujedini sve ustaničke akcije na području Makedonije i Istočne Rumelije. Istovremeno je pod dejstvom razvoja oslobodilačkog pokreta u leto 1878. godine buknula hajdučija u oblasti Bitolja, Velesa i istočne Makedonije. Prvi pokušaj bugarskih komiteta da izazovu ustanak ubacivanjem četa iz Bugarske pod komandom ruskog oficira Kalmikova i Poljaka Vojteviča je sprečen, ali je na sastanku vojvoda makedonskih četa u Rilskom manastiru odlučeno da se podigne ustanak na levoj obali Pčinje u podnožju planine Pirin. U selu Kresni su čete i naoružani seljaci napali osmanske hanove 5. oktobra 1878. godine, a zatim se ustanak proširio na oko 30 sela i prebacio na desnu obalu Strume u pravcu Petriča, Melnika i Maleša. Ataman Kalmikov i vođa Razloškog ustanka Berovski ušli su 7. oktobra u rukovodstvo ustanka, ali je između domaćih vojvoda, ljudi sa terena i dobrovoljaaca postojao razdor koji se manifestovao sukobima u vođstvu, intervencijom bugarskog ustaničkog komiteta, odstranjivanjem Berovskog i streljanjem domaćeg vojvode Stojana Karastoilova. Krajem oktobra osmanska vojska je preduzela ofanzivu protiv ustanika i 11. novembra je zauzela Kresnu. Pokušaj novog vođstva u kome je bio Miroslav Hubmajer da raspali bunu nije uspeo. Aprila 1879. godine konačno je ugušen otpor. Desetine sela je spaljeno, a oko 25 000 ljudi prinuđeno da emigrira u susedne balkanske države.

Nikola Karev

O značaju makedonskog pitanja u Bugarskoj u narednim decenijama dovoljno govori podatak da je budžet namenjen Makedoniji iznosio je 25% državnog budžeta. Nakon događaja u Jermeniji, u Bugarskoj se postavilo pitanje da li se sličan pokret može izazvati u Makedoniji. U bugarskim vladinim krugovima se verovalo da bi se u raspravi o jermenskom pitanju moglo postići nešto i za Makedoniju. Od jeseni 1894. godine u nekim bugarskim gradovima su održavani protestni skupovi protiv politike osmanskih vlasti u Makedoniji. Od vlade Konstantina Stoilova tražilo se da nastoji kod velikih sila da se Makedoniji da autonomija. Bugarska vlada je u pritisku na Osmanlije koristila i makedonsku emigraciju. Marta 1895. godine u Sofiji je formiran Makedonski komitet sa zadatkom da se bori za makedonsku autonomiju pod pokroviteljstvom velikih sila. Komitet je u proleće te godine pod uticajem bugarskog dvora i vlade organizovao čete koje su prebačene u Makedoniju gde su izvršavale razne oružane akcije. Usledile su represivne mere osmanske vlasti, te su se čula mišljenja da bi se jedino prisustvom Bugarske u Makedoniji mogao uvesti red. Bugarska vlada je istovremeno razvila diplomatsku akciju u Carigradu za dobijanje 5 vladičanskih stolica: u debarskoj, kukuškoj, strumičkoj, melničkoj i bitoljskoj eparhiji. Bugarski ministar spoljnih poslova je upozorio osmansku vladu da će ako se ne prihvati taj zahtev Makedonski komitet podići ustanak. Od kraja juna čete koje su prešle u Makedoniju su izvršile više akcija od kojih je najveća bila zauzimanje, paljenje i napuštanje Melnika 12. jula koje su izvršile čete Borisa Sarafova. Evropska javnost je sve više počela da se interesuje za makedonsko pitanje, a Petrograd je bio najviše uznemiren, jer je bio zauzet dalekoistočnom politikom i nikako mu nije odgovaralo otvaranje istočnog pitanja. U nastojanju da utiču na smirivanje na Balkanu, Rusi su poveli akciju za popravljanje odnosa sa Bugarskom. Jula 1895. godine u Petrogradu je boravila delegacija bugarske skupštine i vlade. Glavni ruski uslov za priznanje bugarskog vladara Ferdinanda bio je miropomazanje prestolonaslednika Borisa po pravoslavnom obredu. Međutim, Bugari nisu dobili rusku podršku za svoju politiku prema Makedoniji kako su se nadali, a predstavnici Nemačke, Britanije, Austrougarske i Italije energično su savetovali bugarskoj vladi uzdržavanje od svega što bi narušilo mir u Makedoniji. Bugarski ministar spoljnih poslova Načović je odgovarao da čete nisu prešle preko Bugarske nego preko neke druge teritorije, u čemu je srpski predsednik vlade Stojan Novaković video atak na Srbiju, te se sa opširnom analizom situacije obratio velikim silama 24. jula 1895. godine. Sem toga, na Porti je delimično uspešno pokušao da spreči novi izbor bugarskih vladika u Makedoniji, a duž granice Pirot-Niš-Vranje pooštrene su mere kontrole. Zbog tolikog pritiska sa strane Bugarska je počela da razoružava i rastura čete, mada to nije bio kraj njene aktivnosti u ovoj pokrajini.

Balkan u vreme Ilindenskog ustanka

Ideja o podizanju Ilindenskog ustanka potekla je iz krugova vrhovista koji su u njemu gledali izazov intervenciji spolja, prvenstveno Bugarske, radi priključenja Makedonije njoj. Na sastanku VMRO u Solunu januara 1903. godine, u prisustvu egzarhijskih i vrhovističkih predstavnika, bez mesnih vojvoda i rukovodilaca, privremeni predsednik VMRO, vrhovist Ivan Gavranov, uspeo je da sprovede odluku o dizanju ustanka na proleće. Početak ustanka određen je za 2. avgust, kada je Centralni komitet VMRO uputio velikim silama zahtev za uvođenje međunarodne kontrole u Makedoniji. Ustanak je započeo u veleško-debarskom kraju. Pokušaj ustanika da oslobode Kičevo nije uspeo, ali je zato oslobođeno Kruševo koje je postalo centar ustanka. Na zboru najviđenijih građana izabrano je predstavničko telo od 6 članova koja su delovali preko izabranih komisija. Na čelu nove vlasti stajao je socijalista Nikola Karev. Ustanak je zahvatio i druge krajeve Makedonije, naročito istočni deo u kome je delao Jane Sandanski, kao i jugozapadne oblasti oko Prespe, Ohrida i Bitolja. Međutim, Glavni ustanički štab nije preduzimao akcije iščekujući bugarsku oružanu intervenciju do koje nije došlo usled raspoloženja Austrougarske i Rusije. Regularne osmanske trupe od 18 000 ljudi osvojile su i spalile Kruševo 31. avgusta. Ustanici su se povukli u planine dajući otpor do sredine oktobra, a Glavni štab je već početkom meseca doneo odluku da se čete raspuste, oružje sakrije, a vojvode povuku u Bugarsku. Smatra se da je u ustanku učestvovalo 26 000 ljudi, ali se on ograničio uglavnom na seosko stanovništvo. Izazvao je teška razaranja, spaljeno je preko 9000 kuća, a oko 30 000 je prinuđeno da emigrira u susedne balkanske zemlje, Evropu i Ameriku. Ilindenski ustanak doveo je do krize vlade u samoj Bugarskoj. Ugled kralja Ferdinanda je usled ustanka znatno opao.

Srpsko-bugarski savez 1904−1905. godine

Politika srpske Radikalne strane Nikole Pašića još krajem XIX veka se zalagala za politiku stvaranja balkanskog sporazuma putem dogovora sa Bugarima. Radikali su se solidarisali sa bugarskom opozicijom prilikom suspendovanja Trnovskog ustava 1881. godine, a cankovisti su zauzvrat prihvatili radikalske izbeglice posle Timočke bune. Radikali su bili protiv srpsko-bugarskog rata 1885. godine, a Pašić je za vreme boravka u izbeglištvu radio na pripremi balkanskog saveza sa oslonom na Francusku. Mada je između njih stajalo pitanje Makedonije, Srbija i Bugarska su se malo zbližile nakon pada Stambolova u Bugarskoj i posetom kneza Ferdinanda Beogradu 1896. godine, čemu je usledio grčko-turskizaplet oko Krita naredne godine. Kabinet Đorđa Simića zaključio je 19. februara 1897. godine sa Bugarskom Ugodbu koja je predviđala zajednički rad u Makedoniji i odgovorno istupanje prema Osmanskom carstvu, te uzdržavanje od narušavanja statusa kvo na Balkanu. Uskoro je zaključen i srpsko-bugarski trgovinski ugovor.

Srpsko-bugarske veze osnažene su od 1904. godine na kulturnom i prosvetnom planu u okviru jugoslovenske politike. Približili su ih zajednički interesi, odnosno odbijanje austrougarskih planova u Makedoniji, ali i odbijanje Osmanskog carstva da se nagodi sa Bugarskom. Marta 1904. godine zaključen je tajni savezni ugovor političkog karaktera i javni prijateljski ugovor ekonomsko-pravne sadržine. Političkim ugovorom su obe strane jemčile jedna drugoj bezbednost i nepovredivost u slučaju napada treće sile i uzajamnu pomoć ako neka velika sila pokuša da okupira ili prisajedini deo Balkana. Podela sfera ili granica u Makedoniji nije pominjana kako ne bi došlo do konflikta, mada je u pregovorima bugarska vlada priznala postojanje srpskih interesa u njoj, a srpska vlada načelno odobrila njenu autonomiju, čime je nađen kompromis između želje Bugara da preko autonomije postignu priključenje Makedonije sebi, a Srba da se podele interesne sfere sa izuzetkom Stare Srbije koja bi se odmah izdvojila. Tokom 1904. godine došlo je do više sastanaka kralja Petra i kneza Ferdinanda u Beogradu, Nišu i Sofiji. Odredbe drugog ugovora razrađene su i proširene u ugovoru o carinskom savezu od 22. jula 1905. godine koji je predviđao uzajamno oslobođenje od carina za robu domaćeg porekla, zadržavanje posebnih tarifa prema inostranstvu, uz obavezu usklađivanja radi uspostavljanja prave carinske unije do 1917. godine. Srbija je zbog carinskog rata otkazala ovaj ugovor već u leto iduće godine.

Kneževi Bugarske

Slika	Ime	Rođenje	Smrt	Od	Do	Napomena
	Aleksandar I Batenberg	5. april 1857.	23. oktobar 1893.	29. april 1879.	7. septembar 1886.	Bratanac ruske carice, član nemačke dinastije. Abdicirao.
	Ferdinand I Bugarski	26. februar 1861.	10. septembar 1948.	29. april 1887.	5. oktobar 1908.	Proglasio Kraljevinu Bugarsku 1908. godine

Administrativna podela

Glavni članak: Administrativna podela Kneževine Bugarske

• 
  Okruzi 1882
• 
  Okruzi 1885-1901

Karte

• 
  Položaj države na karti Balkana 1878. godine
• 
  Mapa Istočne Rumelije i Bugarske
• 
  Položaj države na karti Balkana 1899. godine

Vidi još

• Plovdivski prevrat
• Kraljevina Bugarska
• Narodna Republika Bugarska
• Republika Bugarska

Izvori

• Grupa autora; Istorija srpskog naroda, knjiga 6, tom 2, Beograd 1994. godina, drugo izdanje
• Pavlović Stevan, Istorija Balkana 1804-1945, Beograd 2004.
• Đorđević Dimitrije, Nacionalne revolucije balkanskih naroda 1804-1914, Beograd 1995.
• Dimitrovъ, G., „Knяžestvo Bъlgariя vъ istoričesko, geografičesko i etnografičesko otnošenie“, čast 3, grad Sofiя, 1894 g., Pridvorna pečatnica B. Šimačekъ, str. 27
• Rakočević, Novica (1961). „Stav Crne Gore prema ujedinjenju Bugarske i srpsko-bugarskom ratu 1885. godine”. Istorijski zapisi. 14 (18/4): 623—636.