Kumanovo
Kumanovo (mkd. Куманово, alb. Kumanovë ili Kumanova) je drugi po veličini grad u Severnoj Makedoniji, posle Skoplja. Sedište je istoimene opštine, kao i glavno gradsko naselje Severoistočne oblasti u okviru države. Nalazi se u severoistočnom delu Severne Makedonije na nadmorskoj visini od 333 m. Kroz njega protiču reke Lipkovska reka, Kojnarska reka i Kumanovska Reka.
| Kumanovo Куманово (makedonski) | |
|---|---|
.JPG) Gradski trg u Kumanovu | |
  | |
| Administrativni podaci | |
| Država |  Severna Makedonija |
| Opština | Kumanovo |
| Osnovan | 1519. |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo | |
| — | 70.842 |
| — gustina | 139,05 st./km2 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 42° 08′ 09″ S; 21° 43′ 05″ I / 42.13583326689603° S; 21.71805553875657° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 333 m |
| Površina | 509,48 km2 |
  Kumanovo Kumanovo na karti Severne Makedonije | |
| Ostali podaci | |
| Gradonačelnik | Maksim Dimitrievski (Samostalan kandidat) |
| Poštanski broj | 1300 |
| Pozivni broj | (0)31 |
| Veb-sajt | |
| kumanovo.gov.mk | |
Kumanovo ima veliki značaj za srpsku zajednicu u Severnoj Makedoniji, pošto Srbi čine značajnu manjinu u naselju. Kumanovo je takođe vezano za važne trenutke srpske istorije, posebno u vezi Prvog balkanskog rata (spomenik na Zebrnjaku).
Istorija uredi
Pretpostavlja se da ime grada potiče od Kumana, turkijskog plemena koje se ovde doselilo u 12. i 13. veku. Pominje se u 14. veku u hrisovuljama srpskih vladara.
Mesto se prvi put pominje 1519, u jednom od dokumenata iz turskih arhiva u Istanbulu. Krajem 16. i početkom 17. veka Kumanovo je postalo varoš i centar nahije. Turski putopisac Evlija Čelebija pominje da je 1660. u Kumanovu postojalo: 600 kuća pokrivenih ćeramidom, džamija, medresa, karavansaraj, više radnji i mlinova. U ovom kraju je izbio Karpošev ustanak 1689. u kome su se ustanici, uz pomoć Austrijske vojske, borili protiv Turaka. Mesto je tek oko 1840. godine postalo varoš. Tu je zatim sedeo kajmakam u okružnom mestu. Godine 1912. u Kumanovu se nalaze dve pravoslavne crkve, od kojih je jedna nova i lepo izgleda, zatim dve džamije, tri turske tekije.[1]
U blizini Kumanova, 23. oktobra 1912, odigrala se poznata Kumanovska bitka, u kojoj su srpske snage porazile tursku vojsku i naterale je na povlačenje. Ovo je bila jedna od odlučujućih bitaka Prvog balkanskog rata. U porti kumanovske crkve Svete Trojice nalazio se grob kumanovskog junaka potpukovnika Aleksandra Glišića, koji je tokom bitke stradao.[2] Na lokalitetu Zebrnjak, u blizini bojišta, izgrađen je spomenik koji su Bugari delimično srušili u vreme Drugog svetskog rata. Za vreme bugarske okupacije Makedonije, bilo je namjerno sprovođeno rušenje srpskih zdanja (crkva, spomenika...), u vidu bugarizacije Makedonije.
Tokom 2015. u Kumanovu je došlo do oružanih sukoba albanskih separatista i makedonske vojske i policije u kojima je poginulo više desetina ljudi.
Srbi u Kumanovu uredi
Po starim srpskim narodnim pesmama u Kumanovu je živeo "beg Kostadin". Reč je o Konstantinu Dejanoviću srpskom velmoži, a titula "beg", bi značila da je bio turski vazal. Godine 1371. mesto je bilo posed srpskih velikaša Dejanovića.[3] Kumanovo je bilo centralno mesto istoimene kaze, i nalazilo se na sredini puta Vranje-Skoplje. To je bilo vrlo živo mesto gde se dobro trgovalo hranom; održavao se marveni i žitni pazar. Oko 1890. godine tu je bilo oko 6000 stanovnika, više Hrišćana nego Muslimana. Ali Pravoslavci su bili podeljeni na srpsku i bugarsku stranu. Popisano je februara 1896. godine u Kumanovu 425 srpskih kuća.[4] To su bili teški dani za Srbe koji su gubili pozicije, prepušteni sami sebi, daleko od Srbije. Bugarska egzarhija se međutim širila i dobijala primat, jer su se Srbi počeli iz interesa izjašnjavati za egzarhat, da bi bili mirni, pošteđeni nasilja. Mrski su im više bili grčki sveštenici i vladike. Njihov broj se drastično smanjivao, sve dok 1890. godine nije opet spontano krenuo srpski pokret za otvaranje škola u Kumanovu i okolini.
Počeci školstva u Kumanovu dosežu prvu četvrtinu 19. veka. Trajko zvani Štipjanac (po mestu rođenja) prvi je poznati srpski učitelj dece u Kumanovu. On je radio 1820—1823. godine po starinski; predavao po nekom starinskom slovenskom bukvaru. To je bila prva kumanovska škola u koju je išlo 50-70 đaka. Drugi učitelj je bio Mitar Didaskalović iz mesta Matejče, ali odrastao u Velesu. Kao i njegov prethodnik obrazovao se u manastiru. Znao je grčki jezik, ali je predavao staroslovenski 1823—1825. godine, pa je posle bio i grčki učitelj. Zatim je tu Denko Krstić rodom iz Kumanova, koji je predavao staroslovenski jednu godinu 1895—1896. godine. Imao je "priličan broj đaka", a to je više od 80 koliko je imao prethodnik Mitar. Došao je onda za učitelja iz Štipa, Kostadin Velić. I on je učio staroslovenski 1826—1831. godine, ali je poput Denka i on uneo slova: ć, đ, dž. Slede drugi kumanovski učitelji: nepoznat (1831—1836), Rista Tasić iz Kumanova predavao "slaveno-srpski" (1836—1844), Đorđe Jovanović iz Kumanova (1844—1849), Serafim Dojković iz Kumanova držao i školu za odrasle "višu" (1849—1856), Živko Marković iz Jagodine u Srbiji, bio pandur pa opšti učitelj u Kumanovu (1852—1861), u njegovo vreme je uveden svečani ispit a slušalo ga čak 200 đaka. Slede, Sima Mečkujević (1861—1863), Jevrem Stojiljković (1863—1866), Zafir iz Gnjilana (1866—1867), Zaharije Arvat rodom iz Hrvatske (1867—1868), Zafir Zlatanović (1868—1870), Ilija Popović iz Srbije (1869—1870), Kosta Jovanović iz Kratova (1870—1872), Kostadin Josimović iz Prilepa (1872—1874), Mihajlo Ristić iz Vranja (1874—1877) i Teodor Kostić iz Velesa.[5]
Prva srpska narodna škola započela je rad još 1843. godine i opstala do 1877. godine.[6] Radila je u Kumanovu srpska osnovna škola, i to muška i ženska, između 1868—1874. godine.[4] Oko 1870-1875. srpski učitelj u Kumanovu bio je Zarija Radičević. Posle Hercegovačkog ustanka srpske škole u gradu i okolini se zatvaraju. Nakon toga je lepu misiju obavio Hadži Denko, koji je 1884. godine umro, jer se protiv njega vodila kampanja. Srpska škola je za njegovo vreme 1882. godine obnovila prosvetni rad. Srbi su se "borili" i protiv Turaka i protiv Bugara. Ali 1893. godine Turci su zatvorili srpsku školu u Kumanovu, pa se umešala Kraljevina Srbija i sa diplomatskim koracima popravila stvar. Pretplatu za srpski nedeljnik "Carigradski glasnik", skupljao je 1896. godine u Kumanovu, učitelj Jovan Ćirković.
"Stožer srpski" u Kumanovu je od 1882. godine bio prota Mihajilo Hadži-Stojiljković. Prota je rođen 1834. godine u Kumanovu, kao sin Hadži Stojiljka kujundžije.[7] Završio je osnovnu školu u Kumanovu i počeo da radi uz oca u radnji. Međutim kada se oženio, tast pop Ikonom Dimitrije ga je spremio za sveštenika. Zbog ugroženosti od strane Grka, bio se za kratko priklonio bugarskoj egzarhiji. Ali kada je prozreo njihove težnje, vratio se carigradskoj patrijaršiji i postao predvodnik Srba u Kumanovu. U Kumanovu je 1896. godine bila samo jedna i to zajednička pravoslavna crkva, posvećena Sv. Nikoli. Ona je pripadala po carskom fermanu Patrijaršiji, a ne bugarskoj Egzarhiji. Prilikom odvajanja Bugara, dobili su pravo i oni da koriste hram po određenom redosledu. I jedni i drugi su sedmično naizmenično službu obavljali, a pitanje svojine nije otvarano do Božića 1896. godine. Taj praznik je došao na red kod Srba, ali Bugaraši su mimo redosleda, tražili jedan dan Božića jer su mislili da ih ima više brojčano. Zaista Srba je tada bilo 2/5 a Bugara 3/5 pravoslavaca. Ali Srbi su odbili da menjaju stari raspored. Bugaraši su dobili ključeve crkve za sedmicu dana od 5. januara 1897. godine i nakon isteka prava korišćenja odbili su da vrate ključeve Srbima, iako je to redosled bio. Onda su Bugari prijavili turskim vlastima da je njihovom crkvenjaku ključ otet. a Srbi su prijavili kajmakamu da Bugari ne daju ključ nazad i tražili su da im oduzme. u međuvremenu skupili su se i Srbi i Bugari u crkvenoj porti i došlo je do sukoba, sa po nekoliko povređenih sa obe strane. Turske zaptije su oružjem uvele red, a Srbi su ušli u crkvu i službu obavili.[8]
Epilog je bio sledeći: srpska crkva dodeljena je 1897. godine Bugarima (Egzarhiji), pa su Srbi ostali bez ijedne crkve u gradu. Proslavu školske slave Sv. Save, obavili su 1899. godine u zgradi druge srpske osnovne škole. Činodejstvovao je pop Stiljković, a besedu svetosavsku izgovorio učitelj Jovan Radović.[9] Predsednik srpske pravoslavne crkvene opštine u mestu bio je 1899. godine prota Atanasije Petrović. Otvorena je 17. avgusta 1903. godine nova srpska pravoslavna crkva u Kumanovu, posvećena Svetoj Trojici ili prazniku Duhovi.[10] Početak prve liturgije oglasili je jedno novo zvono podignuto na tornju.[11] Udovica posednika Đure Đurevice - Marija ostavila je kumanovskoj srpskoj crkvi svoje imanje vredno 600 turskih lira.[6]
U Kumanovu su 1895/1896. godine bile dve škole, muška i ženska. Svaka je imala po 4 razreda, sa ukupno 264 učenika i učenica, kojima su predavali tri učitelja i dve učiteljice. Učitelji su imali završenu Učiteljsku školu, a učiteljice Višu žensku školu u Beogradu.[4] Godine 1897. u mestu je proslavljen srpski praznik Savindan. Kako je tog dana po raspored u hramu bio bugarski red, svečanost je održana u jednoj od učionica škole. Tada je upravitelj škole bio Stevan Bojković, a jedan od učitelja Stojan Stojičević.[12]
-
Kumanovo 1913. godine -
Oslobođenje Kumanova 1944. godine -
Spomenik revolucije
Od 1910. godine u gradu je formirano srpsko društvo "Privrednik".[13] Godine 1912. kaže se da u Kumanovu živi oko 15.000 stanovnika. Pola su Srbi pravoslavni hrišćani a pola Turci - muslimani; i to većina slovenskog porekla (poturčenjaci) a vrlo malo "pravih" Turaka.[1] Za vreme Prvog svetskog rata kumanovsku crkvu Sv. Nikole, bugarska vojska je pretvorila u konjušnicu za oficirske konje.[14]
Godine 1924. u Kumanovu u porti pravoslavne crkve posvećene Sv. Trojici nalazio se spomenik izginulim srpskim četnicima. Ploču je još pre Prvog svetskog rata iznad portanskih vrata postavio četnički vojvoda Jovan Dovezenski, svojim palim drugovima po oružju. Na ploči koja je tokom rata sačuvana od Bugara u jednom podrumu, vraćena je na svoje mesto. Tekst koji je svojom rukom lično urezao Dovezenski je glasio: "Spomen u slavu palih boraca za narodna prava i slobodu 1905-6. godine, Vojvode Pavla i Bacete i četnika Đorđa, Sanka i Mijaila. Ovaj spomen podiže njihov starešina i drug J. Dovezenski."[15] U jednom uglu porte bio je postavljen beli mermerni spomenik, oko kojeg su bili krstovi. Tu je bio sahranjen srpski potpukovnik Aca Glišić, zajedno sa kapetanom Milivojem Krstićem, Damjanom Vasićem i drugim slavno izginulim Kumanovčanima. U crkvenoj porti je na sredini (između crkve i škole) bio grob poginulog bugarskog majora, koji je Srbima mnogo zla naneo tokom okupacije. Sahranila ga je okupatorska bugarska vojska tu, u inat Srbima.
U porti crkvenoj nalazila se 1924. godine i osnovna škola koju su podigli sami četnici. Gradnju su započeli "9. avgusta 1909. godine u 9 sati i 9 minuta", po planu vojvode Dovezenskog. Na početku rada, skupili četnici Dovezenski i Đorđe Skopljanac među Srbima za jedan dan, 320 zlatnih turskih lira. Škola je završena 1911. godine ukupno koštajući nekoliko hiljada lira. Školski podrum je bio od značaja jer se tu nalazila školska biblioteka sa oko 800 primeraka knjiga, a tu se sastajalo i srpsko muzičko društvo. Kada su 1918. godine Bugari bežali pred srpskom vojskom, stigli su da postave "paklenu mašinu" u podrumu škole, ali ih je pretekao hrabri Danko iz susedstva, koji je bombu deaktivirao.[16]
Pravi industrijski razvoj Kumanovo je doživelo posle Drugog svetskog rata. Antifašistički ustanak u Makedoniji je izbio 11. oktobra 1941. godine u Prilepu i Kumanovu. U Kumanovu je 1999. godine potpisan Vojnotehnički sporazum između NATO-a i Vojske Jugoslavije, poznat i kao Kumanovski sporazum, kojim je okončana NATO agresija na SRJ.
Stanovništvo uredi
Prema popisu iz 2002. godine u gradu Kumanovu je živelo 70.842 stanovnika,[17] sledećeg nacionalnog sastava:
Klima uredi
| Klima Kumanova | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pokazatelj \ Mesec | Jan. | Feb. | Mar. | Apr. | Maj | Jun | Jul | Avg. | Sep. | Okt. | Nov. | Dec. | God. |
| Maksimum, °C (°F) | 4,0 (39,2) |
7,6 (45,7) |
12,6 (54,7) |
17,6 (63,7) |
22,3 (72,1) |
26,6 (79,9) |
29,4 (84,9) |
29,6 (85,3) |
25,7 (78,3) |
18,9 (66) |
11,5 (52,7) |
5,3 (41,5) |
17,59 (63,67) |
| Prosek, °C (°F) | 0,4 (32,7) |
2,9 (37,2) |
7,2 (45) |
11,7 (53,1) |
16,1 (61) |
19,8 (67,6) |
22,1 (71,8) |
22,1 (71,8) |
18,5 (65,3) |
13,0 (55,4) |
7,0 (44,6) |
1,9 (35,4) |
11,89 (53,41) |
| Minimum, °C (°F) | −3,2 (26,2) |
−1,7 (28,9) |
1,9 (35,4) |
5,8 (42,4) |
10,0 (50) |
13,1 (55,6) |
14,8 (58,6) |
14,6 (58,3) |
11,4 (52,5) |
7,1 (44,8) |
2,6 (36,7) |
−1,5 (29,3) |
6,24 (43,23) |
| Količina padavina, mm (in) | 38 (1,5) |
35 (1,38) |
38 (1,5) |
42 (1,65) |
59 (2,32) |
49 (1,93) |
38 (1,5) |
32 (1,26) |
38 (1,5) |
45 (1,77) |
55 (2,17) |
48 (1,89) |
517 (20,37) |
| Izvor: Climate-Data.org [18] | |||||||||||||
Privreda i komunikacije uredi
U gradu postoji značajna metalna i tekstilna industrija. Kumanovo ima dobre putne i železničke komunikacije sa Velesom, Skopljem i Srbijom na severu. Put preko Krive Palanke vodi do bugarske granice. Skopski aerodrom se nalazi oko 20 km južno od grada.
Partnerski gradovi uredi
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ a b "Ilustrovana ratna hronika", Novi Sad 1912. godine
- ^ "Vreme", Beograd 30. oktobar 1937. godine
- ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1902. godine
- ^ a b v "Delo", Beograd 1899. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1902. godine
- ^ a b "Carigradski glasnik", Carigrad 1904. godine
- ^ "Nova iskra", Beograd 1901.
- ^ "Delo", Beograd 1898. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1899. godine
- ^ "Vreme", Beograd 1937. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1903. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1897. godine
- ^ "Srpsko kolo", Zagreb 1910. godine
- ^ "Velika Srbija", Solun 22. april 1916.
- ^ "Politika", Beograd 1924.
- ^ "Politika", Beograd 1. novembar 1924.
- ^ „Popis na Makedonija” (PDF). Zavod za statistika na Makedonija. 2002. Pristupljeno 30. 5. 2012.
- ^ „Climate: Kumanovo”. Climate-Data.org. Pristupljeno 18. 1. 2018.
Spoljašnje veze uredi
- Zvanični veb-sajt
- Internet strana radio Bravo Kumanovo (jezik: makedonski)
- Kumanovonjuz portal (jezik: makedonski)
