Kuća porodice Veljković
Kuća porodice Veljković se nalazi u Beogradu, u ulici Birčaninova 21 i predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture.[1]
| Kuća porodice Veljković | |
|---|---|
 Kuća porodice Veljković | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Beograd |
| Opština | Savski venac |
| Država |  Srbija |
| Vreme nastanka | 1883. |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture |
| beogradskonasledje | |
Jednospratna zgrada stambene namene podignuta je 1883. godine u stilu akademizma 19. veka. Kuća je komponovana je kao ugaoni objekat sa istovetno rešenim fasadama. Dvorišna zgrada, takođe stambena, sagrađena je između 1878. i 1883. godine. Umetnički paviljon, izgrađen 1931. godine po projektu arhitekte i inženjera arhitekture Vojislava Đokića i inženjera Aleksandra Gavrilovića, specijalno je projektovan i izveden za izlaganje slika i skulptura iz veoma vredne zbirke u svojini porodice. Ova kuća - osim vezanosti za članove porodice Veljković, među kojima je bilo poznatih političara, pravnika, oficira od uticaja na društveni, politički i umetnički život Srbije - ima i poseban značaj u planskom rešenju kompleksa.
Značaj kuće uredi
Kuća porodice Veljković, jedna je od malog broja onih koje su pre Drugog svetskog rata bile poznate kako po značajnim i uglednim vlasnicima, tako i arhitekturi i enterijeru, bogatoj porodičnoj zbirci slika i skulptura, privatnoj biblioteci, kolekciji oružja i upotrebnih predmeta. Danas reprezentativni primer kulturnog nasleđa, okružena raznolikom arhitekturom gradskog ambijenta „podseća“ prolaznike na stari Beograd. Zbog malog broja beogradskih kuća uglednih porodica, sačuvane u svom autentičnom obliku, kuća porodice Veljković postala je pridruženi član Asocijacije evropskih istorijskih kuća 2009. godine.
Arhitektura uredi
Originalan projekat jednospratne porodične vile nije sačuvan, kao ni ime arhitekte i izvođača radova. Međutim, Tapija ukazuje da je prvi vlasnik imanja sa zgradama[2] bio Marko Čolić mehandžija koje je 1866. godine prodao Kosti Lazareviću telegrafisti iz Smedereva. Fabrikant Franjo Všetački i njegova supruga Ruža postali su sledeći vlasnici 1873. godine i na postojećem imanju sazidali novu (današnju) kuću koju je 1883. godine[3] kupio Stojan Veljković.
Građena je opekom u krečnom malteru sa masivnim zidovima premošćenim arhitravno i delimično plitkim pruskim svodovima. Spolja, ima identično oblikovane fasade, jednostavno rešene u duhu arhitekture akademizma sa svedenim repertoarom dekorativnih elemenata. Dispozicija objekta je jednostavna i funkcionalna. Raspored prostorija u prizemlju i na spratu je identičan. U prizemlju se nalazi reprezentativni stepenišni hodnik sa ogradom od kovanog gvožđa i antre koji vodi u tri sukcesivno vezana salona i dve manje sobe. Jedna od soba služila je kao kupatilo-garderoba dok je toalet bio zasebna prostorija. Pored glavnog ulaza, prizemlje ima i jedan sporedni koji vodi na spoljašnji trem sa masivnim stubovima i drvenom dekorativnom nadstrešnicom odakle se ulazilo u kočije odnosno automobile. U dvorištu, pored porodične kuće nalazi se jednospratni pomoćni objekat koji je imao namenu konjušnice sa sobama za osoblje na spratu. Kasnije, kada su kola zamenila kočije, konjušnica je pretvorena u garažu. Glavni ulaz u dvorište bio je iz Birčaninove ulice, a drugi kolski iz Ulice kralja Milutina. Na parceli spomenika kulture, u njegovom prostranom dvorištu, sagrađen je 1931. godine izložbeni Paviljon prema projektu arhitekte Vojislava Đokića i inženjera Aleksandra Gavrilovića. Koncipiran je u duhu modernizma, specijalno namenjen za izlaganje umetničkih slika i skulptura, površine oko 255m2 sa staklenim krovom, centralnim grejanjem, specijalnim uređajem za postavljanje slika i postoljima za skulpture čuvenih antičkih i renesansnih majstora.
Značaj ličnosti porodice uredi
U proučavanju društvene istorije Srbije i građanske elite Beograda krajem 19. i početkom 20. veka u porodici Veljković bilo je poznatih političara, pravnika i oficira koji su svojim obrazovanjem, političkim i vojnim zalaganjima i kulturnim angažovanjima uticali na društveno-politički i kulturno-umetnički život Srbije. Rodonačelnik Jovan Veljković, bio je sin paraćinskog kneza Veljka Miljkovića jednog od vođa ustanka pod Karađorđem, pukovnik i popečitelj pravosuđa. U dogovoru sa knezom Milošem 1832. godine Jovan je pokrenuo bunu u paraćinskoj nahiji, nakon čega je još šest nahija, u skladu sa Bukureškim mirovnim sporazumom iz 1812. godine vraćeno Srbiji. U svom poznijem dobu učestvovao je u barikadama za vreme bombardovanja Beograda 1862. godine. Po dolasku na vlast kneza Aleksandra Karađorđevića postavljen je za ministra finansija. Privatno, bio je kolekcionar oružja i pretplatnik prvih izdanja Beogradskih novina.
Njegov stariji sin, Jevrem, ađutant kneza Mihaila, završio je vojnu školu u Pruskoj, učestvovao u radu Ujedinjene omladine srpske i bio veliki ljubitelj književnosti. Nastavio je očevu tradiciju i kolekcionarsko interesovanje za oružje i literaturu. Mlađi sin Stojan doktorirao je prava na Hajdelbergu, a potom se usavršavao na univerzitetima u Berlinu i Parizu. Bio je ministar pravde, predsednik Kasacionog suda i tvorac Ustava iz 1869. zajedno sa vođom liberala i diplomatom Jovanom Ristićem. Na Beogradskoj velikoj školi| predavao je Rimsko i Krivično pravo. Kao ministar pravde doneo je Agrarni zakon kojim je data ekonomska nezavisnost seljacima novooslobođenih krajeva. Visoko obrazovanje na prestižnim evropskim univerzitetima bila je karakteristika i narednih generacija porodice Veljković, što je u ondašnjoj srspkoj sredini bila privilegija manjine. Stojan je imao dva sina Jovana i Vojislava.
Jovan je završio vojnu akademiju, bio je ađutant kralja Milana i borac u Prvom svetskom ratu. Mlađi, Vojislav, „otac jugoslovenskog zlatnog dinara“ doktorirao je prava na Sorboni sa zlatnom medaljom. Bio je profesor Administrativnog prava na Liceju, delegat Srbije na Prvoj Haškoj konferenciji i sekretar kralja Aleksandra Obrenovića.Nakon Prvog svetskog rata, 1919. godine za vreme vlade regenta Aleksandra Karađorđevića postao je ministar finansija.U novonastaloj Kraljevini SHS u kojoj je vladala monetarna nestabilnost i valutni haos, dr Vojislav Veljković uspeo je da formira nov monetarni sistem i sprovede valutnu reformu. Ministarstvo finansija je pod njegovim rukovodstvom uvelo jedinstvenu novčanicu pod nazivom dinar. Angažovanjem u oblasti monetarne politike i državne blagajne učestvovao je u donošenju Zakona o radu Narodne banke Kraljevine SHS 1920. godine. Nakon velikog profesionalnog uspeha, iste 1920. godine povukao se iz političkog života i posvetio kolekcionarstvu umetničkih dela i radu Srpskog književnog glasnika kao njen osnivač. Inspirisan palatom Mediči, sazidao je zgradu Vračarske zadruge gde se nalazila Srpska banka (danas Turska ambasada) u čijem vrtu je sagradio atelje za slikarku Betu Vukanović koja mu je pomogala u izboru kupovine domaćih i stranih slika i skulptura. U svom domu u Birčaninovoj 21 okupljao je istaknute književnike, umetnike i ličnosti iz političkog života poput: Jovana Cvijića, Jaše Prodanovića, Ljube Stojanovića, dr Ivana Ribara, Paje Jovanovića i Uroša Predića i mnoge druge. Stojan J. Veljković bio je industrijalac, sa bratom Vojislavom direktor Parnog mlina i pivare.
Današnji potomci uredi
Današnji potomci su Bogdan V. Veljković, diplomirao na Harvardu, danas predsednik za povraćaj nacionalizovane imovine i njegova sestra Katarina Veljković, dipl.profesor ruske književnosti.[4]
Porodična zaostavština uredi
U kući porodice Veljković decenijama se čuvala bogata porodična zaostavština brigom njenih potomaka: staro oružje, vojni atlasi, stara izdanja knjiga i časopisa, nameštaj, predmeti primenjene umetnosti. Najznačajniji i najbrojniji deo porodične zbirke činila su dela likovne umetnosti, oko 250 domaćih i stranih majstora akademskog realizma: Rista i Beta Vukanović, Veljko Stanojević, Dragutin Glišić, Ljuba Ivanović, Uroš Predić, Paja Jovanović, Marko Murat, a od stranih majstora oko 30 autora francuskog, engleskog, škotskog, italijanskog i japanskog porekla, cenjeni članovi Udruženja francuskih umetnika koji su izlagali na izložbama Pariskog salona u godinama između dva svetska rata odakle su Veljkovićevi otkupljivali slike. U celini, zbirka je obuhvatala srpske i strane umetnike jedne epohe koja je bila jedinstvena u Beogradu po istaknutim autorima, broju i vrednosti dela, čak i u poređenju sa velikim muzejskim zbirkama (21 odlivak Mikelanđelovih skulptura). Upravo iz tih razloga, porodica Veljković je u dvorištu svoje kuće podigla moderan izložbeni Paviljon koji je u vreme svoje izgradnje bio prvi privatan muzej na Balkanu. Početkom Drugog svetskog rata je zatvoren, a nakon rata Moše Pijade je ovde otvorio svoj atelje, a posle njega skulptor Sreten Stojanović. Nakon nacionalizacije Paviljona, bronzani odlivci iz zbirke predati su Akademiji likovnih umetnosti, a prostor je vremenom izgubio svoju osnovnu namenu.
Njihova kuća, na uglu Birčaninove i kralja Milutina, primer je razvoja gradske arhitekture 19. veka i prihvatanja evropskih stilskih obrazaca važnih u sagledavanju razvoja i modernizacije srpskog društva na prelazu dva veka. Zbog kulturno-istorijskih i arhitektonsko-urbanističkih vrednosti Kuća porodica Veljković utvrđena je za spomenik kulture, Rešenje Zavoda br. 63/5 od 30.4.1967.
Vidi još uredi
Izvori uredi
- ^ Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda
- ^ Nema podataka o broju i izgledu zgrada na placu iz 1866. godine
- ^ Pretpostavlja se na osnovu Tapije da je kuća podignuta u periodu od 1873. i 1882. godine
- ^ POLITIKA online, Kuća Veljković - istorija jedne porodice,pristupljeno 14.03.2016. godine
