Pohodi Romana Diogena protiv Turaka Seldžuka
Tokom svoje kratkotrajne vladavine (1068—1071) vizantijski car Roman Diogen je preduzeo 4 pohoda protiv Turaka Seldžuka čiji je cilj bio njihovo proterivanje iz Jermenije i povratak izgubljenih tvrđava i zemalja. Njegovi pohodi okončali su se bitkom kod Mancikerta (1071), nakon koje je političkim prevratom svrgnut sa trona. Diogen je nakon toga oslepljen usijanim gvožđem i posle svega mesec dana je umro od posledica. Svrgavanjem Diogena okončali su se pokušaji vizantijskih careva da zaustave prodor i proteraju Turke Seldžuke koji su tokom naredne decenije zagospodarili celom Malom Azijom koristeći se zbivanjima koja su zadesila Vizantiju, nakon, po nju, kobne 1071. godine.
Pojava Turaka Seldžuka u Maloj Aziji uredi
Abasidski halifat, poput Omejada pre njega predstavljao je nepremostivu prepreku za prodor azijskih nomadskih plemena na Bliski istok usmeravajući ih na sever u beskrajne ruske stepe. Zahvaljujući svojim kolonijama na Krimu (Herson) Vizantinci su mogli da motre i sputavaju nomadska plemena u njihovom napredovanju ka Evropi, jer je još Konstantin Porfirogenit u svom delu „O Upravljanju Carstvom“ konstatovao da oko Crnog mora postoji pregršt naroda koje je moguće potplatiti ili ih na drugi način angažovati da zaustave napredovanje drugog naroda i time odrade prljavi deo posla za Vizantijsko carstvo.
Međutim u trenu kada su se snage Abasida istrošile na njihovoj granici pojavili su se Turci Seldžuci, koji su 1040. godine otpočeli sa pljačkaškim pohodima širom današnjeg Irana i Iraka. Uskoro su proširili svoje pohode i na kraljevinu Jermeniju, a jedan njihov odred stigao je i do vizantijskog Trapezunta 1054. godine. Već naredne godine Abasidi su poklekli predavši vrhovnu vlast begu Velikih Seldžuka Tugrulu, koji postaje prvi turski sultan smestivši svoju prestonicu u Bagdad čime su Turci Seldžuci postali ozbiljan faktor na Bliskom istoku.
Građanski sukobi u Vizantiji uredi
U Vizantiji XI veka postojale su dve snage sukobljene oko vlasti, koje su se smrću Konstantina Monomaha 1055. godine i nestankom moćnih makedonskih vladara našle u poziciji da postavljaju svoje marionetske careve na tron. Te snage činile su:
- civilna aristokratija na zapadu carstva
- vojna aristokratija na istoku carstva
Vojnu aristokratiju činili su nekadašnji pronijari koji su svojom vojnom službom zadobili bogate posede u Anadoliji (u istočnom delu carstva) u kojoj su ljubomorno čuvali svoje pozicije. Sa druge strane nalazila civilna aristokratija koja je moć stekla u civilnoj službi, a posede je dobijala na Balkanu (u zapadnom delu carstva), pošto joj vojna aristokratija nije dozvoljavala sticanje poseda u Anadoliji koja je smatrana bogatijom od nepreglednih balkanskih krševa.
Nakon decenije vladavine civilne aristokratije, za novog cara 1. januara 1068. godine biva postavljen vojskovođa iz Kapadokije Roman Diogen.
Pripreme Romana Diogena uredi
Decenijski građanski sukobi i vladavina civilne aristokratije uništile razorile su odbrambrenu moć Vizantije, tako da je prilikom stupanja na carski presto Roman Diogen raspolagao malobrojnom vojskom plaćenika i gradskim garnizonima raštrkanim po celom carstvu.
Zbog toga je prva odluka novog cara bila pokretanje obnove velike vojske tagmate koja je zapostavljana još od smrti Vasilija II 1025. godine, jer su je njegovi naslednici smatrali nepotrebnom, a i plašili su se njene političke snage jer je car bio onaj iza koga stoji takva sila.
Obnova velike vojske protumačena je kod njegovih političkih protivnika kao carev pokušaj da vojnom snagom spreči i suzbije njihov uticaj, a ne kao pokušaj da se uništi opasan neprijatelj države, jer su Turci Seldžuci i dalje operisali na prostorima koji su nedavno pridodati carstvu.
Prvi pohod (1068) uredi
Posle samo tri meseca Diogen je uspeo da sakupi oko 35 000 ljudi i sa njima je krenuo u pohod protiv Turaka Seldžuka kojima su u pljačkanju i pustošenju Jermenije, Kilikije, Kapadokije i Ivirije (Gruzije) pomagali i Arapi iz sirijskog Alepa.
Vizantijska vojska potukla je protivnika u dve bitke kod Sevasteje i Jeropolja (Ieropolis), ali nije uspela da zada presudan udarac brzoj Seldžučkoj konjici koja je izbegavala direktan sukob sa Vizantincima. Iako je Diogen vodio uspešnu borbu protiv protivnika, deo Seldžuka je uspeo da osvoji i opljačka Neocezareju, nakon čega je ista sudbina zadesila i Amorijo.
Dolazak zime primorao ga je da u Aleksandreti, januara 1069. godine, okonča pohod.
Drugi pohod (1069) uredi
Već u aprilu 1069. godine Roman pokreće novi pohod koji se prvo usmerio ka Dorileonu u kome su regrutovane dodatne trupe. Potom se vizantijska vojska uputila ka Cezareji. Tu su Seldžuci pokušali da iznenade Vizantince iznenadnim napadom u trenu kada je podizan logor, ali su Romanove snage uspele da odnesu pobedu, mada sa velikim gubicima. Brzina konjice je ponovo pomogla Seldžucima da izbegnu otvorenu borbu i ponovo je Diogenova pešadija marširala njihovim tragom pustošenja koji je vodio ka prestonici Likonije Ikonionu.
Potera je urodila plodom i carska vojska je kod Tarsosa u Kilikiji potukla Seldžuke, pobivši tom prilikom oko 2000 Seldžuka, dok su ostali spas potražili u arapskom Alepu. Nakon ovoga je Roman zaključio mir sa sultanom Alp Arslanom, ali cilj tj. uništenje Turaka Seldžuka nije postigao, zbog čega je u Carigradu raslo nezadovoljstvo. Diogen se decembra iste godine u Klaudijopolju (u Seleukiji) ukrcao na brod i vratio u prestonicu. Iako je odneo nekoliko pobeda nad Seldžucima, Roman je proveo veći deo vremena jureći za njima o čemu svedoči i ironični zapis njegovog političkog protivnika i pratioca na ovom pohodu Mihajla Psela da:
Roman niti je znao kuda maršira, niti šta mu je činiti.
Treći pohod (1070) uredi
Politička situacija u Carigradu se toliko zaoštrila, da Diogen nije smeo da napusti grad, zbog čega je vođstvo nad novim pohodom dodelio mladom Manojlu Komninu, bratu kasnijeg cara Aleksija (1081—1118).
Manojlo je raspoložive trupe organizovao u tri linije odbrane u pokušaju da spreči Seldžučke prodore:
- . linija odbrane oko Melitene
- . linija odbrane nalazila se u prolazu Camandos
- . linija odbrane kod Cezareje
Ova Manojlova taktika je urodila plodom, jer istoričari Skilica, Atalijates i Zonares pišu o njegovim uspesima. Međutim glavnina seldžučkih trupa nalazila se u to doba u Siriji, zauzevši Alep. Nakon toga došlo je do bitke kod Sevasteje u kojoj su Vizantinci poraženi, a Manojlo Komnin je sa Nićiforom Melisenom i Mihajlom Taronitisom zarobljen. Iako je Manojlo uspeo da ubedi Seldžuke da ga oslobode i da ih regrutuje u vizantijske redove, ostali odredi su nastavili pljačkanje, a među opustošenim gradovima našla se i Honija.
Četvrti pohod (1071) uredi
Početkom 1071. godine Mancikert i Arje otvaraju kapije i predaju se Arslanu, nakon čega Roman obnavlja sa sultanom mir iz 1069. godine i Arslan se okreće osvajanjima u Siriji. Diogen nakon toga podiže vojsku i preko Nikeje, Malagije, Dorileona stiže u maju do Cezareje, odakle produžava ka Teodosijopolju u koji stiže u julu.
Vojska se potom okreće ka jezeru Van kod koga se deli na dva dela:
- Jovan Tarhanejotis je poveo polovinu vojske da zauzme Hilat na jugu, odakle se očekivao dolazak Turaka Seldžuka
- Roman Diogen je poveo drugu polovinu vojske ka istoku da zauzme utvrđeni Mancikert
Mancikert pred Diogenom otvara kapije, dok je Tarhanejotis naleteo na glavninu seldžučkih snaga pred kojima se, bez borbe, povukao prema Carigradu ne izvestivši Romana. Iako su bili brojčano nadmoćniji od Vizantinaca (oko 70.000 na oko 20.000), Seldžuci se nisu upustili u otvorenu borbu tako da su se na prostoru između jezera Van i Mancikerta vodili manji okršaji. Tako su Seldžuci nedaleko od Hilata 24. avgusta pobedili Vizantince zarobivši u borbi Vasilakisa i ranivši Vrijenija. Sutradan su u borbama oko reke Murat Caj Vizantinci potukli Seldžuke koji su pokušali da ih odseku od izvora vode.
Sutradan je Diogen odlučio da otpočne bitku i Vizantinci su zauzeli borbenu formaciju.
- Levim krilom komandovao je Nićifor Vrijenije
- Centrom Roman Diogen
- Dok je desnim krilom upravljao Teodor Alijates.
- Rezervne snage i čuvanje odstupnice povereno je Androniku Duki.
Nakon celodnevnog sporog napredovanja, za bržom seldžučkom vojskom, koja se povlačila stalno napadajući i izbegavajući otvoreni sukob, psihički i fizički iznurena linija vizantijske vojske su se razdvojila kada je predveče Roman naredio zaustavljanje. Pometnju i razdvajanje koje je nastalo, iskoristio je Arslan naredivši svojim krilima munjeviti napad sa ciljem razbijanja Vizantinaca na tri dela i njihovim opkoljavanjem. Arslanu je posao dodatno olakšao Duka koji se nije zaustavio da zaštiti glavninu vojske, već je nastavio povlačenje ka logoru. Levo krilo je uspelo da se probije iz obruča, desno se raspalo pod Seldžučkim pritiskom, dok je centar snaga pod Romanovim vođstvom pružio strahovit otpor, gotovo do poslednjeg čoveka.
Tokom teških borbi Diogen je ranjen, da bi po okončaju boja bio prepoznat među zarobljenicima i izveden pred Arslana. Tom prilikom odigrao se čuveni hipotetički razgovor između njih dvojice.
- Šta bi ti učinio da su mene doveli pred tebe kao zarobljenika?
- Možda bih te ubio ili bi te prikazao u povorci ulicama Carigrada.
- Moja kazna je daleko stravičnija. Ja ću ti oprostiti i osloboditi te.
Iako su Seldžuci izvojevali odlučnu pobedu kod Mancikerta, Arslan se nije odlučio da ponovo zauzme Mancikert, već je odmah zaključio mir sa Romanom.
Kraj Romana Diogena uredi
Neposredno posle poraza kod Mancikerta na carigradskom dvoru izvršen je prevrat kojim je Roman zbačen sa vlasti, a za novog cara proglašen je mladi Mihajlo Duka. Stvarni vladar bio je njegov stric Jovan Duka sa saradnicima, poput Psela.
Međutim Roman nije bio spreman da se tako lako odrekne prestola i sa vojskom koja ga je posle Mancikerta sačekala u Dokeji i ljudima koje je usput sakupio nastavio je marš ka Carigradu sa ciljem obnove svoje i Evdokijine uprave. U susret mu je pošla vojska na čijem se čelu nalazio najmlađi Jovanov sin Konstantin. Do bitke je došlo nedaleko od Amasije i Romanove trupe su poražene i primorane na povlačenje. Bivši car se povukao u svoju rodnu Kapadokiju u kojoj je prezimeo i na proleće naredne godine otpočeo je novu kampanju. Međutim pretrpeo je poraz od trupa koje je ovog puta predvodio Andronik Duka, čovek koji ga je kod Mancikerta izdao, posle čega se sporazumeo sa mladim Mihajlom odnosno Jovanom o okončanju borbi.
Dogovorom je garantovana bezbednost njemu i njegovim sledbenicima, a njemu je dozvoljen povratak u prestonicu. Ovo su u ime mladog cara svojim potpisima potvrdila tri mitropolita. Međutim bivši car nije stigao do Carigrada, jer je tokom puta uhvaćen i po nalogu vladajućih ljudi oslepljen usijanim gvožđem, posle čega je sproveden u manastir na ostrvu Proti u kome je vrlo brzo u leto 1072. godine umro od zadobijenih rana. Posle njegovog oslepljivanja Psel mu je čestitao na mučeništvu, jer mu je Bog:
oduzeo oči da bi mu darovao vid nebeske svetlosti.