Википедија

Tadžikistan

држава у централној Азији

Tadžikistan (tadž. Тоҷикистон, rus. Таджикиста́н), ili zvanično Republika Tadžikistan (tadž. Ҷумҳурии Тоҷикистон, rus. Респу́блика Таджикиста́н), država je u centralnoj Aziji.[6] Ima površinu od 143.100 km2 (55.300 sq mi)[1][2][3] i procenjenu populaciju od 9,749,625 ljudi.[7] Njegov glavni i najveći grad je Dušanbe. Graniči se sa Avganistanom na jugu, Kinom na istoku, Kirgistanom na severu, i Uzbekistanom na zapadu. Tadžikistan znači „Zemlja Tadžika“. Tadžički jezik je dijalekat persijskog jezika (farsi). Član je ODKB, Šangajske organizacije za saradnju i zemlja posmatrač u Evroazijskoj ekonomskoj uniji.

Republika Tadžikistan
Ҷумҳурии Тоҷикистон  (tadžički)
Республика Таджикистан  (ruski)
Himna: Национална химна Републике Таџикистан
(tadž. Суруди миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон)
(rus. Национальный гимн Республики Таджикистан)
Položaj Tadžikistana
Glavni gradDušanbe
Službeni jezik
Vladavina
Oblik državeUnitarna jednopartijska predsednička ustavna republika
 — PredsednikEmomali Rahmon
 — Predsednik VladeKohir Rasulzoda
 — Predsedavajući Vrhovne skupštineMahmadsajed Ubajdulojev
Istorija
NezavisnostOd Sovjetskog Saveza
9. septembra 1991.
Geografija
Površina‍
 — ukupno143.100[1][2][3] km2 (94)
 — voda (%)1.8
Stanovništvo‍
 — 2016.[4][5]8.734.951 (97)
 — gustina48,6 st./km2
Ekonomija
ValutaTadžikistanski somoni
Ostale informacije
Vremenska zonaUTC UTC +5
Internet domen‍.tj‍
Pozivni broj+992

Teritorija koja sada čini Tadžikistan je ranije bila dom nekoliko drevnih kultura, uključujući grad Sarazm[8] iz neolita i bronzanog doba, a kasnije je bila dom kraljevstava kojima su vladali ljudi različitih vera i kultura, uključujući civilizaciju Oksus, Andronovo kulture, budizma, nestorijanskog hrišćanstva, hinduizma, zoroastrizma, maniheizma i islama. Područjem su vladale brojne imperije i dinastije, uključujući Ahemenidsko carstvo, Sasanidsko carstvo, Heftalitsko carstvo, Samanidsko carstvo i Mongolsko carstvo. Nakon što su njime vladali Timuridsko carstvo i kanat u Buhari, timuridska renesansa je procvetala. Region je kasnije osvojilo Rusko carstvo, a potom i Sovjetski Savez. Unutar Sovjetskog Saveza, moderne granice zemlje su povučene kada je bila deo Uzbekistana kao autonomna republika pre nego što je postala punopravna sovjetska republika 1929. godine.[9]

Dana 9. septembra 1991. godine, Tadžikistan je sebe proglasio nezavisnom suverenom nacijom dok se Sovjetski Savez raspadao. Gotovo odmah nakon sticanja nezavisnosti vođen je građanski rat, koji je trajao od 1992. do 1997. Od kraja rata, novouspostavljena politička stabilnost i strana pomoć omogućili su rast ekonomije zemlje. Od 1994. godine zemlju vodi predsednik Emomali Rahmon, koji vlada autoritarnim režimom. Postoji velika korupcija i rasprostranjena kršenja ljudskih prava, uključujući mučenje, proizvoljno zatvaranje, pogoršanje političke represije i nedostatak verskih sloboda i drugih građanskih sloboda.[10][11]

Geografija uredi

Tadžikistan pokriva površinu od 143.100 km2 (55.300 sq mi) na planinskom jugoistoku srednje Azije. Na kopnu, graniči se sa Uzbekistanom na zapadu i severu, Kirgistanom na severu, Kinom na istoku i Avganistanom na jugu.

Većina Tadžikistana sedi na planinama Pamir; zapravo, više od polovine zemlje je na visinama veće od 3.000 metara. Iako dominiraju planinama, Tadžikistan uključuje nešto niže zemlje, uključujući i poznatu Fergana dolinu na severu.

Najniža tačka je dolina reke Sir Daria, na 300 metara. Najviša tačka je Ismoil Somoni Peak, na 7.495 metara.

Sedam drugih vrhova takođe prelazi preko 6.000 metara.

Položaj uredi

Države sa kojima se Tadžikistan graniči su: Uzbekistan, Kirgistan, Kina i Avganistan. Površina države iznosi 143.100 km².

Geologija i reljef uredi

Tadžikistan sadrži pet kopnenih ekoregija: stepu Alai-Zapadni Tian Shan, otvorene šume Gisaro-Alai, alpsku pustinju i tundru Pamira, polupustinju Badghiz i Karabil i šume Paropamisus keric.

Vode uredi

Oko 2% površine zemlje pokrivaju jezera, od kojih su najpoznatija: Tadžikskoe More (tadž. Baҳri Toҷik)

Flora i fauna uredi

Klima uredi

Tadžikistan ima kontinentalnu klimu, sa vrućim letima i hladnim zimama. Klima je poluaridna, Tadžikistan dobija više padavina od nekih njegovih centralno-azijskih suseda zbog njegovih viših nadmorskih visina. Uslovi su polarni u vrhovima planine Pamir.

Najviša temperatura koja je ikada zabeležena bila je u Nižnom Pingžu, sa 48 °C (118,4  °F). Najniži je bio -63 °C (-81  °F) u istočnom Pamiru.[12]

Istorija uredi

Glavni članak: Istorija Tadžikistana
 
Planinski venci u Tadžikistanu

Ljudi žive na teritoriji koja danas čini Tadžikistan neprekidno od 4000. p. n. e. Zemlja je bila pod vlašću raznih carstava tokom istorije, najviše pod Persijskim carstvom. Pre nove ere, Tadžikistan je bio deo Grčko-baktrijskog kraljevstva. Arapi su doneli islam u 7. veku. Samanidi su zamenili Arape, ali su ih na kraju izbacili turkijski narodi. Mongoli su kasnije preuzeli kontrolu nad teritorijom, i Tadžikistan je postao deo emirata Buhara.

U 19. veku, Rusko carstvo je počelo da se širi u Centralnoj Aziji, tokom borbe za dominaciju sa Velikom Britanijom, i preuzelo je kontrolu nad Tadžikistanom. Nakon što je ruski car svrgnut 1917, tadžička gerila je počela rat protiv boljševičkih armija u uzaludnom pokušaju da održi nezavisnost. Boljševici su pobedili u četvorogodišnjem ratu, u kome su džamije i sela spaljivana, a stanovništvo trpelo represije.

Kao deo Sovjetskog Saveza, Tadžikistan je prvobitno bio svrstan sa teritorijom koja danas čini Uzbekistan u Tadžičku Autonomnu Sovjetsku Socijalističku Republiku, ali je 1929. postao odvojena konstitutivna republika. Moskva nije činila puno na razvoju Tadžikistana, i on je relativno kaskao za ostalim republikama Sovjetskog Saveza u uslovima za život, obrazovanju i industriji. Tokom 1970-ih, islamske ilegalne partije su počele da se formiraju, i one su okupljale Tadžike protiv Sovjetskog Saveza, ali pravi nemiri nisu počeli do 1990. Naredne godine, Sovjetski Savez se raspao, i Tadžikistan je proglasio nezavisnost.

U zemlji je u maju 1992. buknuo Tadžikistanski građanski rat, u kome su učestvovale razne frakcije koje su se međusobno borile. Emomali Rahmon je bio prvi vođa Tadžikistana, i on je zadržao vlast do danas. Međutim, on je optužen za etničko čišćenje drugih etničkih grupa tokom Tadžikistanskog građanskog rata. Godine 1997. uspostavljeno je primirje između Rahmonova i opozicionih partija. Mirni izbori su održani 1999, ali se opozicija žalila da su bili nepošteni. Na ovim izborima, Rahmonov je imao samo jednog protivkandidata kojem je dozvoljeno da se registruje, i reizabran je gotovo jednoglasno. Ruske trupe su i dalje stacionirane u južnom Tadžikistanu, kako bi čuvale granicu sa Avganistanom. Nakon terorističkih napada 11. septembra, američke i francuske trupe su takođe stacionirane u ovoj zemlji.

Politika uredi

Glavni članak: Politika Tadžikistana

 
Granica između Tadžikistana i Avganistana

Gotovo odmah nakon pošto je stekao nezavisnost, Tadžikistan je zapao u građanski rat u kome su učestvovale razne frakcije, navodno podržavane od Rusije i Irana. Od 400.000 Rusa, samo je 25.000 ostalo u Tadžikistanu. Ostali su prebegli u Rusiju. Do 1997. rat se smirio, a centralna vlast je počela da se formira, sa mirnim izborima 1999.

 
Jezero Karakul

Tadžikistan je zvanično republika, i ima izbore za predsednika (mandat od sedam godina) i parlament (mandat od pet godina). Poslednji predsednički izbori održani su 6. novembra 2006, i kao i kod svih prethodnih, međunarodni posmatrači veruju da su izbori imali mnogo mana, što pobuđuje optužbe opozicionih partija da predsednik Emomali Rahmonov manipuliše izbornim procesom. Tokom poslednjih parlamentarnih izbora 2005, Narodna demokratska partija Tadžikistana Emomali Rahmonova osvojila je većinu poslaničkih mesta.

U parlamentu, opozicione grupe su se često sukobljavale sa vladajućom partijom, ali ovo nije dovelo do većih nestabilnosti.

Najvažnije političke partije u Tadžikistanu su: Narodna demokratska partija Tadžikistana (vladajuća), Tadžikistanska komunistička partija, Tadžikistanska partija islamskog povratka, Demokratska partija Tadžikistana (dve frakcije), Socijalistička partija Tadžikistana (dve frakcije), Tadžikistanska socijaldemokratska partija, Partija ekonomske reforme Tadžikistana, Tadžikistanska agrarna partija.

Administrativna podela uredi

 
Administrativna podela Tadžikistana

Glavni članak: Pokrajine Tadžikistana

Tadžikistan je podeljen u regione, pokrajine ili vilajete (glavni gradovi u zagradama)

i jednu autonomnu pokrajinu-

Oblast u kojoj se nalazi prestonica, Dušanbe, ne ulazi u pokrajinsku administrativnu podelu.

Etnički sastav uredi

 
Žene u tradicionalnoj nošnji

Ukupna populacija Tadžikistana je oko 8 miliona. Približno 80% su etnički tadžički, ljudi iz perzijskog jezika (za razliku od govornika na turskom jeziku u drugim bivšim sovjetskim republikama Centralne Azije). Još 15,3% su Uzbekistani, po oko 1% ruski i kirgiški, a postoje male manjine paštuna, Nemaca i drugih grupa.

Populacija 2000–2010.
Etnička
grupa 		popis 2000 popis 2010
Broj % Broj %
Tadžici 4,898,400 79.9% 6,373,834 84.3%
Uzbeci 1,012.500 16.5% 1,046,647 13,8%
Kirgizi 65,550 1.1% 60,715 0,8%
Rusi 68,200 1.1% 34,838 0.5%
Turkmeni 20,300 0.3% 15,171 0.2%
Tatari 19,000 0.3% 6,495 0.1%
Arapi 14,500 0.2% 4,184 0.1%
Ostali 29,100 0.5% 22,618 0.3%

Jezici uredi

Tadžikistan je jezička složena zemlja.

Službeni jezik je Tadžikistan, koji je oblik perzijskog jezika. Ruski je i dalje u upotrebi.

Osim toga, etničke manjinske grupe govore i na svojim vlastitim jezicima, uključujući Uzbekistanski, paštanski i kirgiški. Konačno, male populacije u udaljenim planinama govore jezike različite od tadžikinskog, ali pripadaju jugoistočnoj iranskoj jezičkoj grupi.

Tu spadaju Shughni, koji se govori u istočnom Tadžikistanu i Iaghnobi, a govori samo 12.000 ljudi širom grada Zarafsana u pustinji Kizilkum (Red Sands).

Privreda uredi

Oko 50% radne snage radi u poljoprivredi; Najvažnija izvozna kultura Tadžikistana je pamuk, a većinu proizvodnje pamuka kontroliše vlada.

Farme takođe proizvode grožđe i drugo voće, žitarice i stoku. Tadžikistan je postao glavni depo za avganistanske droge poput heroina i sirovog opijuma na putu ka Rusiji, što daje značajan nezakonit dohodak.

Ekonomija uredi

Tadžikistan je jedan od najsiromašnijih bivših sovjetskih republika, sa procenjenim bruto domaćim proizvodom od 2.100 američkih dolara. Zvanično stopa nezaposlenosti je samo 2,2%, ali više od milion građana Tadžikija radi u Rusiji, u poređenju sa domaćom radnom snagom od samo 2,1 miliona. Oko 53% stanovništva živi ispod granice siromaštva.

Valuta Tadžikistana je somoni . Od jula 2012, devizni kurs je bio $ 1 US = 4,76 somoni.

Saobraćaj uredi

Drumski saobraćaj uredi

Gotovo sav transport u Tadžikistanu obavlja se automobilom, gotovo 90% putničkog i više od 80% domaćeg teretnog saobraćaja. Ukupna dužina puteva je 27.800 kilometara[13]. Iako je putna mreža prilično obimna, rute su raspoređene neravnomerno po celoj zemlji. Kvalitet prevoza zavisi od geografije i broja ljudi koji naseljavaju to područje. Bolji putevi se nalaze na severu Tadžikistana: dolina Sir Daria i okrug Kuliab. U cilju razvoja transportne mreže unutar zemlje i pristupa međunarodnim transkontinentalnim autoputevima, Tadžikistan realizuje niz velikih investicionih projekata, kao što su: rehabilitacija autoputa Dušanbe – Čanak (granica Uzbeka), Dušanbe – Kulma (kineska granica i pristup autoputu Karakorum), Kurgan-Tube – Nižnji Pjandž (avganistanska granica). U toku je izgradnja tunela ispod planinskih prevoja Anzob, Šahristan, Šar-Šar i Čormazak.

Željeznički saobraćaj uredi

Železnički sistem ukupno ima samo 680 kilometara koloseka,[14] sve to 1.520 milimetara širokog koloseka. Glavni segmenti su u južnom regionu i povezuju glavni grad sa industrijskim oblastima dolina Hisor i Vahš i sa Uzbekistanom, Turkmenistanom, Kazahstanom i Rusijom.[15] Većina međunarodnog teretnog saobraćaja odvija se vozom.[16] Nedavno izgrađena pruga Bohtar–Kulob povezala je Kulobski okrug sa centralnim delom zemlje.[16]

Vazdušni saobraćaj uredi

U 2009. Tadžikistan je imao 26 aerodroma, od kojih je 18 imalo popločane piste, od kojih su dve imale piste duže od 3.000 metara.[17] Glavni aerodrom u zemlji je Međunarodni aerodrom Dušanbe, koji je od aprila 2015. imao redovne letove za veće gradove u Rusiji, Centralnoj Aziji, kao i Delhi, Dubai, Frankfurt, Istanbul, Kabul, Teheran i Urumči, između ostalih. Postoje i međunarodni letovi, uglavnom za Rusiju, sa aerodroma Hujand u severnom delu zemlje, kao i ograničene međunarodne usluge sa aerodroma Kulob i međunarodnog aerodroma Bohtar. Aerodrom Horog je domaći aerodrom i ujedno jedini aerodrom u slabo naseljenoj istočnoj polovini zemlje.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ a b „General information”. Embassy of the Republic of Tajikistan to France. 1. 3. 2013. Pristupljeno 29. 1. 2020. „Territoru – 143.1 thsd. square kilometers” 
  2. ^ a b „Demographic Yearbook – Table 3: Population by sex, rate of population increase, surface area and density” (PDF). United Nations Statistics Division. 2012: 6. Pristupljeno 29. 1. 2020. „Continent, country or area{...}Surface area Superficie (km²) 2012{...}Tajikistan – Tadjikistan{...}143 100” 
  3. ^ a b Alex Sodiqov (24. 1. 2011). „Tajikistan cedes disputed land to China”. Eurasia Daily Monitor. Jamestown Foundation. 8 (16). Pristupljeno 23. 9. 2018. „On January 12, the lower house of the Tajik parliament voted to ratify the 2002 border demarcation agreement, handing over 1,122 square kilometers (433 square miles) of mountainous land in the remote Pamir Mountains (www.asiaplus.tj, January 12). The ceded land represents about 0.8 percent of the country's total area of 143,100 square kilometers (55,250 square miles).” 
  4. ^ „World Population Prospects: The 2017 Revision”. ESA.UN.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Pristupljeno 10. 9. 2017. 
  5. ^ „Tajikistan”. The World Factbook (2024 izd.). Central Intelligence Agency. Pristupljeno 24. 9. 2022.  (Archived 2022 edition)
  6. ^ „United Nations Statistics Division - Standard Country and Area Codes Classifications”. Arhivirano iz originala 13. 07. 2011. g. Pristupljeno 11. 04. 2014. 
  7. ^ „Population, total - Tajikistan”. Data (na jeziku: engleski). 8. 2. 2022. Pristupljeno 20. 9. 2022. 
  8. ^ „Proto-urban Site of Sarazm”. UNESCO.org. UNESCO. Arhivirano iz originala 4. 8. 2014. g. Pristupljeno 9. 8. 2014. 
  9. ^ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 39–40
  10. ^ „World Report 2019: Rights Trends in Tajikistan”. Human Rights Watch (na jeziku: engleski). 15. 1. 2019. Pristupljeno 13. 5. 2020. 
  11. ^ Welle (www.dw.com), Deutsche. „Tajikistan's eternal ruler Emomali Rakhmon | DW | 12.10.2020”. DW.COM (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-07-05. 
  12. ^ https://sr.eferrit.com/%D1%82%D0%B0%D1%9F%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D1%87%D0%B8%D1%9A%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B5-%D0%B8-%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B0/
  13. ^ „Tajikistan Mission - Infrastructure”. Arhivirano iz originala 2014-05-31. g. 
  14. ^ „Tajikistan”. 19. 10. 2023. 
  15. ^ „Migrant Express Part 1: Good-bye Dushanbe”. YouTube. 
  16. ^ a b „Tajikistan Mission - Infrastructure”. Arhivirano iz originala 2014-05-31. g. 
  17. ^ „Tajikistan”. 19. 10. 2023. 

Literatura uredi

  • Kamoludin Abdullaev and Shahram Akbarzadeh, Historical Dictionary of Tajikistan, 3rd. ed., Rowman & Littlefield, 2018.
  • Shirin Akiner, Mohammad-Reza Djalili and Frederic Grare, eds., Tajikistan: The Trials of Independence, Routledge, 1998.
  • Richard Foltz, A History of the Tajiks: Iranians of the East, London: Bloomsbury Publishing, 2019.
  • Middleton, Robert; Thomas, Huw; Whitlock, Monica; Hauser, Markus (2008). Tajikistan and the High Pamirs: A Companion and Guide. Hong Kong: Odyssey Books & Guides. ISBN 978-9-622177-73-4. .
  • Nahaylo, Bohdan and Victor Swoboda. Soviet Disunion: A History of the Nationalities problem in the USSR (1990) excerpt
  • Kirill Nourdhzanov and Christian Blauer, Tajikistan: A Political and Social History, Canberra: ANU E-Press, 2013.
  • Rashid, Ahmed. The Resurgence of Central Asia: Islam or Nationalism? (2017)
  • Smith, Graham, ed. The Nationalities Question in the Soviet Union (2nd ed. 1995)
  • Monica Whitlock, Land Beyond the River: The Untold Story of Central Asia, New York: St. Martin's Press, 2003.
  • Poopak NikTalab. Sarve Samarghand (Cedar of Samarkand), continuous interpretation of Rudaki's poems, Tehran 2020, Faradid Publications {Introduction}
  • Sharma, Raj Kumar, "Food Security and Political Stability in Tajikistan", New Delhi, Vij Books, 2018.

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Таџикистан&oldid=27549711”