Википедија

Transport

кретање са једног места на друго

Transport predstavlja kretanje ljudi, životinja ili dobara sa jednog mesta na drugo. Vidovi transporta obuhvataju vazdušni, željeznički, drumski, vodeni, kablovski, cevovodni i svemirski. Polje može biti podeljeno u infrastrukturu, vozila i operacije. Transport je važan, jer omogućava trgovinu između ljudi, što je osnova za razvoj civilizacija.

Kontejnerski brod BW Fjord
Francuska nacionalna policija koristi nekoliko načina transporta, svaki od njih ima svoje prednosti.

Transportna infrastruktura se sastoji od određenog broja instalacija, što uključuje ceste, željeznice, vazdušne linije, vodene linije, kanale i cevovode, kao i terminale kao što su aerodromi, željezničke stanice, autobuske stanice, skladišta, prevozničke terminale, skladišta za punjenja goriva (uključujući pristaništa i benzinske pumpe) i morske luke. Terminali mogu biti korišteni za razmenu putnika i tereta, kao i za održavanje.

Vozila koja putuju na ovim mrežama mogu uključivati automobile, bicikle, autobuse, vozove, kamione, ljude, helikoptere, plovne objekte, svemirske letelice i avijaciju. Operacije se bave načinom na koji se upravlja vozilima i procedurama propisanim za tu svrhu, uključujući finansiranje, zakonitost i politiku. U transportnoj industriji, operacije i vlasništvo infrastrukture mogu biti javni ili privatni, zavisno od države i načina.

Putnički transport može biti javni, gde operatori omogućavaju servise po rasporedu, ili privatni. Teretni transport je postao fokusiran na kontejnerizaciju, iako se transport rasutih materijala koristi za velike količine trajnih roba. Transport igra važnu ulogu u ekonomskom rastu i globalizaciji, a većina tipova uzrokuje zagađenje vazduha i zauzima velike zemljine površine. Iako u velikoj meri uz subvenciju vlade, dobro planiranje transporta je osnova za pravljenje toka saobraćaja i smanjenja gužvi.

Način transporta uredi

Glavni članak: Način transporta

Način transporta je rešenje koje upotrebljava određeni tip vozila, infrastrukture i operacije. Transport osoba ili tereta može uključivati jedan ili nekoliko načina, s tim što se ovaj drugi slučaj zove intermodalni ili multimodalni transport. Svaki način ima svoje prednosti i mane, te se bira za upotrebu zavisno od troška, mogućnosti i rute.

Ljudi uredi

Glavni članak: Transport ljudskim pogonom
 
Transport ljudskom snagom ostaje u stalnoj upotrebi u državama u razvoju.

Transport ljudskom snagom, oblik održivog transporta, jeste transport ljudi i/ili dobara korištenjem ljudske snage mišića, u obliku hodanja, trčanja i plivanja. Moderna tehnologija dopušta mašinama upotrebu ljudske snage. Transport ljudskom snagom ostaje popularan iz razloga smanjenja troškova, slobodnog vremena, fizičkih vježbi i zaštite okoline; nekad je to jedini dostupan oblik, posebno u nerazvijenim ili nepristupačnim regijama.

Iako su ljudi mogu da hodaju bez infrastrukture, transport može biti poboljšan korištenjem cesti, posebno kada ljudi koriste vozila, poput bicikala i skejtova. Vozila koja koriste ljudsku snagu takođe su pravljena za teške uslove okoline, kao što su sneg i voda, skuterom za veslanje i skijanje; čak se može u ovo ubrojati i vazduh, korištenjem avijacije s ljudskim pogonom.

Životinje uredi

Glavni članak: Transport životinjskim pogonom

Transport sa životinjskim pogonom jeste korištenje radnih životinja za premeštanje ljudi i dobara. Ljudi mogu jahati neku životinju direktno, koristiti je kao tovarnu za prenos dobara, ili ih iskoristiti samostalno ili u timu, da vuku sanke ili vozila s točkovima.

Vazduh uredi

Glavni članak: Avijacija
 
Air France Airbus A318 sleće na londonski aerodrom Hitrou.

Vazduhoplov fiksnih krila, uobičajeno zvan avion, jeste letelica teža od vazduha gde je kretanje vazduha u odnosu na krila korišteno za podizanje. Pojam se koristi za razlikovanje ovog od aviona rotacijskih krila, gde kretanje pomičućih površina relativno na vazduh pravi dizanje. Žiroplan je istovremeno sa nepomičnim krilima i rotirajućim krilima. Avion sa fiksnim krilima ima raspon od malih trenerskih i rekreacijskih vazduhoplova do velikih aviokompanija i vojnih teretnih aviona.

Dve stvari potrebne za vazduhoplov su protok vazduha preko krila radi podizanja i površina za prizemljivanje. Većina vazhuhoplova takođe zahteva aerodrom sa infrastrukturom radi opravke, obnavljanja, punjenja gorivom i za ukrcavanje i iskrcavanje posade, tereta i putnika. Dok je velika većina vazduhoplova sposobna da se spušta na tlo i podiže s tla, neki su u mogućnosti spustiti se na led, snijeg i mirnu vodu.

Avijacija je druga najbrža metoda transporta, posle rakete. Komercijalni džetovi mogu dostići do 955 km/h, jednomotorni avion 555 km/h. Avijacija je u mogućnosti da brzo transportuje ljude i ograničene količine robe preko velikih udaljenosti, ali zahteva velike troškove i energiju; za kratke udaljenosti ili za nepristupačna mesta, mogu se koristite helikopteri.[1] Članak iz novina The Guardian od 28. aprila 2009. beleži da, „SZO procenjuje da u svakom trenutku ima do 500.000 ljudi u avionima.“[2]

Željeznica uredi

Glavni članak: Željeznički transport
 
Njujorški metro je svetski najveći rapidni tranzitni sistem po dužini ruta i po broju stanica.
 
Intersiti ekspres, nemački putnički brzi voz

Željeznički transport je onaj vid transporta gde se voz kreće duž dve paralelne čelične šine, poznate kao željeznička pruga. Šine su okomito učvršćene (ankerisane) na veze (ili pragove) od drveta, betona ili čelika, da bi zadržale stalnu udaljenost jedna od druge. Šine i okomite grede su smještene na temelj napravljen od betona, ili kompresovane zemlje i šljunka u „krevetu“ od balasta. Alternativne metode uključuju prugu s jednim kolosekom i maglev.

Voz se sastoji iz jednog ili više povezanih vozila koji operišu na šinama. Pogon se obično ostvaruje pomoću lokomotive, za prevoz serije vagona bez napajanja koji mogu nositi putnike ili teret. Lokomotiva može biti pogonjena parom, dizelom ili električnom strujom kojom se napaja iz električnog sistema. Alternativno, neki ili svi vagoni mogu biti napajani, što je poznato kao višestruka jedinica. Takođe, voz može biti pokretan konjskom snagom, kablovima, gravitacijom, pneumaticima i gasnim turbinama. Pokretani vagoni se kreću sa mnogo manje trenja od vozila sa gumama na asfaltiranim cestama, što čini vozove energetski efikasnije, ali ipak ne toliko efikasne kao što su brodovi.

Međugradski vozovi su dugolinijske usluge koje spajaju gradove;[3] moderne visokobrzinske željeznice su u mogućnosti razvijanja brzina do 350 km/h (220 mph), ali ovo zahteva posebno napravljene šine. Regionalni i putnički vozovi povezuju gradove sa prigradskim i okolnim sredinama, dok se unutargradski transport odvija visokokapacitetskim tramvajima i brzim tranzitima, često praveći okosnice gradskog javnog transporta. Teretni vozovi tradicionalno koriste boks-vagone, zahtevajući ručni utovar i istovar tereta. Od 1960-ih, kontejner vozovi su postali dominantno rešenje za opšte terete, dok se velike količine rasutog tereta prevoze namenskim vozovima.

Drum uredi

Glavni članak: Drumski saobraćaj
 
Harbor Freeway je često pretrpana tokom sati gužve u centru Los Anželesa.

Drum je prepoznatljiva ruta, odnosno put, između dva ili više mesta.[4] Ceste su obično poravnate, asfaltirane, ili na drugi način pripremljene da dopuste lako putovanje;[5] iako ne trebaju biti, a istorijski više cesta je bilo jednostavno prepoznatljivo bez bilo kakve formalne konstrukcije ili održavanja.[6] U urbanim područjima, ceste mogu prolaziti kroz grad ili selo i biti nazvane kao ulice, služeći dve funkcije kao urbani uslužni prostor i kao ruta.[7]

Najčešće cestovno vozilo je automobil; putničko vozilo s točkovima koje sa sobom nosi motor. Ostali korisnici ceste su autobusi, kamioni, motocikli, bicikli i pešaci. Od 2010, bilo je 1,015 milijardi automobila širom sveta. Cestovni promet nudi potpunu slobodu korisnicima cesta za prenos vozila sa jedne lokacije na drugu i sa jedne ceste na drugu prema potrebi i prilici. Ova fleksibilnost promena u lokaciji, smeru, brzini i tajmingu putovanja nije dostupna za ostale načine transporta. Moguće je omogućiti servis vrata-do-vrata jedino cestovnim transportom.

Automobili pružaju visoku fleksibilnost sa malim kapacitetom, ali zahtevaju visoko korištenje energije i površine, te su glavni izvor buke i zagađenja vazduha u gradovima; autobusi dopuštaju efikasnije putovanje sa gubitkom na smanjenoj fleksibilnosti.[8] Cestovni transport kamionima je često početna i krajnja faza teretnog transporta.

Voda uredi

Glavni članak: Brodski transport
 
Sagrađen od strane Holanđana za transport začina, danas se koristi od strane lokalnih ribara kao put do mora, Negombo holandski kanal, Šri Lanka
 
Trajekt automobila

Vodeni transport je kretanje u smislu vodenog transportnog sredstva poput barke, broda, plovila ili jedrilice kroz vodenu površinu, poput mora, okeana, jezera, kanala ili reke. Potreba za plovnosti je česta za vodeni transport, praveći trup dominantnim aspektom ove konstrukcije, održavanja i izgleda.

U 19. veku prvi parobrod je razvijen, koristeći parni motor za vožnju točkova sa lopaticama ili propelera za pokretanje broda. Para je proizvođena u bojleru koristeći drvo i ugalj i dovodi se kroz parni spoljni motor sa unutrašnjim sagorevanjem . Sada većina brodova ima unutrašnji motor s unutrašnjim sagorijevanjem koristeći blago refinirani tip petroleja zvani bunker gorivo. Neki brodovi, kao što su podmornice, koriste nuklearnu energiju da proizvedu paru. Rekreacijska ili edukacijska lađa i dalje koristi moć vetra, dok neke manje lađe koriste unutrašnje motore SUS da voze jedan ili više propelera, ili u slučaju mlaznih plovila, unutrašnji vodeni mlaznjak. U plitkim gaz područjima, letelica na vazdušnom jastučetu se pokreće velikim potiskivačkim ventilatorima.

Iako spor, moderni morski transport je visoko efikasna metoda transportiranja velikih količina dobara. Komercijalna vozila, skoro 35.000 u broju, nosila su 7,4 milijarde tona robe u 2007. godini.[9] Transport vodom je značajno jeftiniji nego vazdušni transport za transkontinentalno moreplovstvo;[10] kratkolinijsko moreplovstvo i trajekti ostaju održivi u priobalnim područjima.[11][12]

Ostali načini uredi

 
Trans-Aljaska naftovod za sirovu naftu

Transport cevovodima šalje dobra kroz cevi; najčešće se šalju tečnosti i gasovi, ali pneumatske cevi također mogu slati čvrste kapsule koristeći kompresovani vazduh. Za tečnosti/gasove, bilo koja stabilna tečnost ili gas može biti poslaat kroz cevovod. Sistem kratkih rastojanja postoje za kanalizaciju, cisterne, vodu i pivo, dok se mreže na većom udaljenostima koriste za naftu i prirodni gas.

Kablovski transport je način transporta pri kome se vozila pomeraju kablovima umesto unutrašnjim izvorom snage. Najčešće se koristi sa strmim nagibima. Tipična rešenja uključuju vazdušni tramvaj, liftove, eskalatore i ski-liftove; neki od ovih su takoer kategorizirani kao konvejerski transport.

Svemirski let je transport van Zemljine atmosfere u spoljni svemir korištenjem svemirskih letelica. Dok su velike količine istraživanja otišle u tehnologiju, retko se koriste osim da postave satelite u orbitu, te radi izvršenja naučnih eksperimenata. Ipak, čovek se spustio na Mesec, a sonde su poslate na sve planete Sunčevog sistema.

Podorbialni svemirski letovi su najbrži od postojećih i planiranih transportnih sistema sa mesta na Zemlji prema udaljenim mestima na Zemlji. Brži transport može biti postignut kroz deo niske Zemljine orbite, ili da trajektorija bude još brža koristeći propulziju rakete koja to usmerava.

Elementi uredi

Infrastruktura uredi

Glavni članak: Infrastruktura
 
Mostovi, kao Golden gejt, dopuštaju cestama i prugama prelaz preko vode.

Infrastruktura je fiksna instalacija koja dopušta vozilu da deluje. Sastoji se od puta, terminala i postrojenja za parkiranje i opravku. Za željeznicu, cevovode, cestu i kablovski transport, celokupan put kojim vozilo putuje mora biti izgrađen. Vazdušni i vodeni brodovi imaju mogućnost da izbegnu ovaj zahtev, jer vazdušna linija i morska linija ne moraju da budu napravljene. Ipak, oni zahtevaju fiksnu infrastrukturu na terminalima.

Terminali kao što su aerodromi, luke i stanice, lokacije su gde putnici i roba mogu biti prebačeni sa jednog vozila, ili načina transporta, na drugo (drugi način). Za putnički transport, terminali integrišu različite načine da pruže vozačima razmenu uzimanja prednosti svakog načina transporta. Na primer, vazdušna luka željezničkih veza spaja aerodrome sa gradskim centrima i predgrađima. Terminali za automobile su parkirališta, dok autobusi i vagoni mogu mogu operisati sa jednostavnim mestima zaustavljanja.[13] Za terete, terminali deluju kao pretovarne tačke, iako se neki tereti prevoze direktno sa tačke proizvodnje do tačke korištenja.

Finansiranje infrastrukture može biti javno ili privatno. Transport je često prirodni monopol i potreba javnosti; ceste, te u nekim državama željezničke pruge i aerodromi, finansiraju se kroz porez. Novi projekti infrastrukture mogu imati veliki trošak, te se često finansiraju kroz dug. Većina vlasnika infrastrukture zato nameću naknade korištenja, kao što su naknade za sletanje na aerodromima, ili na naplatnim rampama na putevima. Nezavisno od toga, vlasti mogu nametnuti porez na kupovinu ili upotrebu vozila. Zbog loše prognoze i precenjivanja broja putnika od strane planera, postoji često i manjak beneficija za projekte transportne infrastrukture.[14]

Vozila uredi

Glavni članak: Vozilo
 
Fiat Uno u 2018. godini

Vozilo je svaki neživi uređaj koji se koristi za pomeranje ljudi i dobara. Za razliku od infrastrukture, vozilo se pomera zajedno sa teretom i vozačima. Sve dok nije pogonjeno kablovima ili mišićnom snagom, vozilo mora pružiti vlastitu propulziju; ovo je najčešće ostvareno kroz parni motor, motor sa unutrašnjim sagorevanjem, elektromotor, mlaznjak ili raketu, iako druge metode propulzije takođe postoje. Vozilima je takođe neophodan sistem pretvaranja energije u kretanje; ovo je najčešće urađeno kroz točkove, propelere i pritisak.

Vozilima najčešće upravlja vozač. Ipak, neki sistemi, kao što su pokretači ljudi i neki brzi tranziti, u potpunosti su automatizovani. Za putnički transport, vozilo mora imati odeljak za putnike. Jednostavna vozila, kao automobili, bicikli ili jednostavni vazduhoplov, mogu imati jednog od putnika kao vozača.

Operacija uredi

Privatni transport je jedino subjekat vlasnika vozila, koji upravlja vozilom samostalno. Za javni i prevoz tereta, operacije se rade kroz privatno preduzetništvo ili od strane vlade. Infrastruktura i vozila mogu biti posedovana i korištena od strane iste kompanije, ili njima isto tako mogu upravljati razni drugi entiteti. Tradicionalno, većina država je imala nacionalnu avio kompaniju i nacionalnu željeznicu. Od 1980-ih, većina ovih je bila privatizovana. Međunarodni utovar ostaje visoko-kompetitivna industrija sa malo regulacije,[15] ali luke mogu biti javno vlasništvo.[16]

Funkcije uredi

Prevoz putnika i robe su najčešći načini korištenja transporta. Ipak, postoje i ostale vrste upotrebe, poput strategijske i taktičke relokacije oružanih snaga tokom rata, ili civilne mobilne konstrukcije ili opreme za hitnu pomoć.

Putnici uredi

Glavni članak: Javni tranzit
 
Lokalni tranzitni bus kojim upravlja ACTION u Kanberi, Australija

Putnički transport, ili putovanje, podeljen(o) je u javni i privatni transport. Javni transport je servis raspoređen po određenim rutama, dok je privatni transport vozilima koja omogućavaju ad hoc usluge prema želji putnika. Ovaj drugi nudi bolju fleksibilnost, ali manji kapacitet i ima veći uticaj na okolinu. Putovanje može biti deo dnevnih migranata, za biznis, razonodu ili migracije.

Transportom na kraće udaljenosti dominira automobilski saobraćaj i masovni tranzit. Ovaj drugi se sastoji od autobusa u seoskim područjima i manjim gradovima, dopunjen sa prigradskim šinama, tramvajima i brzim tranzitom u većim gradovima. Transport na veće udaljenosti uključuje korištenje automobila, vozova, autobusa i aviona, od kojih je ovaj zadnji postao najdominantniji transport korišten za duža putovanja, uključujući i interkontinentalna putovanja. Intermodalni transport putnika je onaj gde je put ostvaren korištenjem nekoliko načina transporta; pošto sav ljudski transport normalno počinje i završava hodanjem, svaki se putnički transport može smatrati intermodalnim. Javni transport može takođe uključivati srednju promenu vozila, unutar ili širom režima rada, na transportnom čvorištu, kao što je autobuska ili željeznička stanica.

Taksi vozila i autobusi se mogu naći na oba kraja spektra javnog transporta. Autobusi su jeftiniji način transporta, ali nisu veoma fleksibilni, a taksi vozila su fleksibilnija, ali su skuplja. U sredini je transport osetljive potražnje, koji nudi i fleksibilnost i isplativost.

Međunarodno putovanje može biti ograničeno za neke osobe zbog zakonodavstva i viznih zahteva.

Brodarstvo uredi

Glavni članak: Brodarstvo

Brodski transport, ili brodarstvo, jeste ključ u vrednosnom lancu u proizvodnji.[17] Sa povećanom specijalizacijom i globalizacijom, proizvodnja je locirana mnogo dalje od potrošnje, čime se brzo povećava potražnja za transportom.[18] Dok se svi načini transport koriste za teretni transport, postoj velika razlika između prirode raznih tipova teretnog transporta[19] Logistika obuhvata celokupan proces premeštanja proizvoda od proizvođača do potrošača, uključujući spremanje, transport, pretovar, skladištenje, rukovanje materijalima i pakovanje, sa povezanom razmenom informacija.[20] Inkoterm se bavi rukovanjem plaćanja i odgovornošću rizika tokom transporta.[21]

 
Teretni voz sa kontejnerima u Ujedinjenom Kraljnjvstvu.

Kontejnerizacija, sa standardizacijom ISO kontejnera na svim vozilima i na svim priključcima, revolucionalizovala je međunarodnu i unutrašnju trgovinu, nudeći veliku redukciju u troškovima pretovara. Tradicionalno, sav teret se morao ručno utovarati i istovarati unutar svakog broda ili vozila; kontejnerizacija dopušta automatizovano rukovanje i transfer između načina, i standardizovane veličine dopuštaju porast u ekonomiji obima u upravljanju vozilom. Ovo je bio jedan od ključnih rukovodećih faktora u međunarodnoj trgovini i globalizaciji od 1950-ih.[22]

Transport rasutog materijala je u uobičajen sa terete kojima se može grubo upravljati grubo bez uzrokavanja njihove deterioracije; tipični primjeri su ruda, ugalj, žitarice i nafta. Zbog uniformnosti proizvoda, mašinsko upravljanje može omogućiti velikim kvantitetima da se pomiću veoma brzo i efikasno. Niska vrednost tereta kombinovana sa velikom zapreminom takođe znači da ekonomije obima postaje esencijalna u transportu, i stoga se gigantski brodovi i čitavi vozovi obično koriste za transport rasutog materijala. Tečni proizvodi sa dovoljnom zapreminom mogu takođe biti transportirani cevima.

Vazdušni transport je postao češći za proizvode visoke vrijednosti; dok je manje od jedan posto svetskog transporta po zapremini preko avio-kompanija, ono po vrednosti iznosi četrdeset posto. Vreme je postalo posebno važno u smislu principa kao što su prolongiranje i upravo-na-vreme u lancu vrednosti, što je rezultiralo visokoj spremnosti da se plati za brzu isporuku ključnih komponenti ili elemenata visokog odnosa vrednosti i težine.[23] Osim pošte, opći predmeti koji se šalju avionom obuhvataju elektroniku i modnu odeću.

Istorija uredi

Glavni članak: Istorija transporta
 
Krdo volova prevozi vunu u Australiji.

Prvi ljudski načini transporta bili su hodanje i plivanje. Pripitomljavanje životinja uvodi novi način polaganja tereta transporta na snažnija stvorenja, omogućavajući vuču težih opterećenja, ili da ljudi jašu životinje radi veće brzine i dužine trajanja. Izumi kao što su točak i saonice pomogli su da se životinjski prevoz efikasnije iskoristi kroz uvođenje vozila. Takođe vodeni transport, uključujući plovila na vesla i jedra, datiraju unazad od pamtiveka, i bila su jedini efikasan način za transport velikih količina preko velikih udaljenosti prije industrijske revolucije.

Prvi oblici drumskog transporta bili su konji (domestikovani u 4. ili 3. milenijumu p. n. e), volovi (od oko 8000 p. n. e)[24] ili ljudi nose robu preko prljavih staza koje su često pratile staza divljači. Popločani putevi su izgrađeni od strane mnogih ranih civilizacija, uključujući Mesopotamiju i civilizaciju doline Inda. Persijska i Rimska imperija pravile su ceste od kamenih ploča da bi omogućile vojskama da putuju veoma brzo. Duboki trupovi puta lomljenog kamena ispod osiguravaju da su putevi stalno suvi. Srednjovkovni Kalifat je kasnije je pravio katranski-asfaltirane puteve. Prvi plovni objekti su kanui napravljeni od balvana. Rani vodeni transport bio je ostvarivan pomoću brodova koji su bilo pokretani veslima ili su koristili vetar za pogon, ili kombinacija ta dva pristupa. Važnost vode je dovela je do toga da je većina gradova koji su rasli kao mesta za trgovinu bili locirani na rekama ili blizu mora, često na ukrštanjima vodenih tokova. Sve do industrijske revolucije, transport je ostao spor i skup, te su proizvodnja i korištenje su bili locirani što bliže jedno drugom.

 
Prvi let braće Rajt tokom 1903.

Industrijska revolucija u 19. veku proizvela je veliki broj izuma koji su fundamentalno izmenili transport. Sa telegrafijom, komunikacija je postala trenutna i nezavisna od transporta. Izum parne mašine, blisko praćen njenom primenom u željezničkom transportu, napravio je transport nezavisnim od ljudskog ili životinjskog pogona. I brzina i kapacitet su se brzo povećali, dopuštajući specijalizaciju kroz proizvodnju koja je bila locirana nezavisno od prirodnih resursa. U devetnaesti veku su takođe razvijeni parobrodi, čime je ubrzan globalni transport.

Sa razvojem motora sa unutrašnjim sagorevanjem i automobila na prekretnici u 20. vek, drumski promet je postao u znatnoj meri održiviji, dopuštajući uvođenje mehaničkog privatnog transporta. Prvi auto-putevi su konstruisani tokom 19. veka od makadama. Kasnije, asfalt i beton postali su dominantni materijali za popločavanje. Godine 1903, prvi upravljani avion je predstavljen, a nakon Prvog svetskog rata, to je postao brz način za transport ljudi i dobara na velike udaljenosti.[25]

Nakon Drugog svetskog rata, automobili i vazdušne linije uzeli su veće udele u transportu, smanjujući željeznički i vodeni transport na prebacivaje tereta i kraća putovanja putnika.[26] Naučni svemirski let je pokrenut 1950-ih, sa brzim rastom do 1970-ih, kada je interes opao. U 1950-tim, uvođenje kontejnerizacije dovelo je do masivnog povećanja efikasnosti u teretnom saobraćaju, dozvoljavajući globalizaciju.[22] Međunarodno putovanje vazduhom postalo je još pristupačnije tokom 1960-ih, sa komercijalizacijom mlaznog motora. Zajedno sa porastom zastupljenosti automobila i putevima, došlo je do smanjenja potražnje za željezničkim i vodenim transportom. Nakon uvođenja Šinkansena u Japanu u 1964. godini, visokobrzinska željeznica u Aiziji i Evropi počela je da privlači putnike na dugolinijske rute sa vazdušnih linija.[26]

Ranije u istoriji SAD, većina akvdukata, mostova, kanala, željeznica, cesti i tunela bili su u posedu privatnih deoničkih korporacija. Većina takve indrastrukture transporta došla je pod kontrolu vlade u kasnom 19. i ranom 20. veku, kulminirajući u nacionalizaciji međugradskog putničkog željezničkog servisa i kreiranjem Amtraka. Nedavno, ipak, pokret za privatizaciju puteva i ostale infrastrukture dobio je nešto zamaha i pristalica.[27]

Uticaj uredi

Glavni članak: Održivi transport

Ekonomija uredi

 
Transport je ključna komponenta rasta i globalizacije, kao što je to u Sijetlu, Vošington, SAD.

Transport je ključna potreba za specijalizaciju koja omogučava da se proizvodnju i konzumiranje proizvoda odvijaju na različitim lokacijama. Transport je kroz istoriju bio podsticaj za proširenje; bolji transport dopušta više trgovine i veće širenje ljudi. Ekonomski rast je uvek bio zavisan od povećanja kapaciteta i racionalnosti transporta.[28] Međutim infrastruktura i operacija transporta ima snažan uticaj na zemlju i najveći je iscrpljivač energije, praveći održivost transporta glavnim problemom.

Usled načina na koji moderni gradovi i društva planiraju i rukovode postoji fizička separacija imeđu doma i posla, forsirajući ljude da se transportuju na mesta rada ili studiranja, kao i da se privremeno relociraju za druge dnevne aktivnosti. Putnički transport je takođe osnova turizma, znatnog dela rekreativnog transporta. Privreda zahteva transport ljudi radi obavljanja poslova, bilo kako bi se omogućila direktna komunikacija pri donošenju važnih odluka ili za kretanje specijalista iz njihovih regularnih mesta rada na mesta na kojima su potrebni.

Planiranje uredi

Glavni članak: Planiranje transporta

Planiranje transporta omogućava visoku upotrebu i manji uticaj u pogledu nove infrastrukture. Koristeći modele prognoziranja transporta, planeri su u mogućnosti da predvide buduće obrasce transporta. Na operativnom nivou, logistika omogućava vlasnicima tereta da planiraju transport kao deo lanca snabdijevanja. Transport kao polje se studira kroz ekonomiju transporta, okosnica za stvaranje regulative politike vlasti. Prometno inženjerstvo, potdisciplina građevinskog inženjerstva, mora uzeti u obzir generaciju putovanja, distribuciju putovanja, izbor načina i zadatak puta, dok se operativni nivo upravlja kroz drumsko prometno inženjerstvo.

 
Inženjering ovog kružnog toka u Bristolu, Ujedinjeno Kraljevstvo, pokušava da napravi tok saobraćaja slobodno pokretnim.

Zbog negativnih uticaja koji proizvodi, transport često postaje predmet kontroverzi vezanih za izbor načina, kao i povećanog kapaciteta. Automobilski transport se može videti kao kao tragedija zajedničkih dobara, gde fleksibilnost i udobnost za pojedince mogu pogoršati prirodne i gradske sredine za sve. Gustina razvoja zavisi od načina transporta, sa javnim transportom koji dopušta bolje prostorno korištenje. Dobra upotreba tla drži zajedničke aktivnosti blizu ljudskih kuća i mesta visokogustog razvoja bliže transportnim linijama i čvorovima, da smanji potrebu za transportom. Postoje ekonomije aglomeracije. Izvan transportacije neka korištenja zemlje su efikasnija kada su grupisana. Transportni objekti zauzimaju zemlju, te u gradovima, trotoare (ulice i parking) mogu lako preći 20% ukupne upotrebe zemlje. Efikasan transportni sistem može smanjiti traćenje zemljišta.

Previše infrastrukture i previše poravnavanja radi maksimalne propusnosti vozila ima za posledicu da u mnogim gradovima postoji previše gužvi i mnogih (ako ne svih) negativnih učinaka koji dolaze s tim. Samo u poslednjih nekoliko godina tradicionalne prakse su počele da se dovode u pitanje u mnogim mestima, a kao rezultat novih vrsta analiza koje upošljavaju mnogo širi spektar struka od onih na koje se tradicionalno oslanjalo u premoštavanju oblasti kao što su analiza uticaja na životnu sredinu i javno zdravlje. Sociolozi kao i ekonomisti u sve većoj meri dovode u pitanje održivost starih rešenja mobilnosti. Evropski gradovi prednjače u ovim tranzicijama.

Okolina uredi

 
Zagušenja saobraćaja i dalje postoje u gradu Sao Paulo, Brazil, uprkos danima zabrane kretanja na osnovu broja licenci.
Glavni članak: Transport i okolina

Transport dovodi do velikog korištenja energije i njime se troši najveći deo svetske nafte. Ovo uzrokuje zagađenje vazduha, uključujući azotne okside i prašinu, te je takođe značajan doprinosilac globalnom zagrevanju usled emisije ugljen-dioksida,[29] za koji je transport najbrže rastući emisijski sektor.[30] Prema podsektoru, drumski promet je najveći uzrok globalnom otopljenju.[31] Zakoni o zaštiti životne sredine u razvijenim zemljama redukovali su individualne emisije vozila; ipak, ovo je nadoknađeno povećanjem broja vozila i u upotrebom svakog vozila.[29] Dodatni načini značajnog smanjenja emisije ugljika drumskih vozila se izučavaju.[32][33] Korištenje energije i emisije variraju uveliko između načina, uzrokujući da ekolozi pozivaju na prelaz sa vazdušnog i drumskog prometa na željeznički transport i onaj kojim upravlja čovek, kao i na povećanu elektrifikaciju transporta i efikasnost energije.

Drugi uticaji na životnu sredinu transportnih sistema obuhvataju saobraćajne gužve i automobilski orijentirano širenje gradova, što zauzima prirodna staništa i poljoprivredna tla. Smanjenjem emisije transporta globalno, pretpostavlja se da bi se ostvario značajan pozitivni učinak na kvalitet vazduha Zemlje, te smanjenje učestalosti kiselih kiša, smoga i klimatskih promena.[34]

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Cooper et al., (1998). p. 281.
  2. ^ Swine flu prompts EU warning on travel to US. The Guardian. April 28, 2009.
  3. ^ Cooper et al., (1998). p. 279.
  4. ^ „Major Roads of the United States”. United States Department of the Interior. 13. 3. 2006. Arhivirano iz originala 13. 4. 2007. g. Pristupljeno 24. 3. 2007. 
  5. ^ „Road Infrastructure Strategic Framework for South Africa”. National Department of Transport (South Africa). Arhivirano iz originala 27. 9. 2007. g. Pristupljeno 24. 3. 2007. 
  6. ^ Lay 1992
  7. ^ „What is the difference between a road and a street?”. Word FAQ. Lexico Publishing Group. 2007. Pristupljeno 24. 3. 2007. 
  8. ^ Cooper et al., (1998). p. 278.
  9. ^ The United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD) 2007, p. x and pp. 32.
  10. ^ Stopford 1997, str. 4–6.
  11. ^ Stopford 1997, str. 8–9.
  12. ^ Cooper et al., (1998). p. 280.
  13. ^ Cooper et al., (1998). p. 275.-76
  14. ^ Bent Flyvbjerg, Mette K. Skamris Holm, and Søren L. Buhl, "How (In)Accurate Are Demand Forecasts in Public Works Projects", Journal of the American Planning Association 71:2. p. 131-146.
  15. ^ Stopford 1997, str. 422.
  16. ^ Stopford 1997, str. 29.
  17. ^ Chopra & Meindl 2007, str. 3
  18. ^ Chopra & Meindl 2007, str. 63.-64
  19. ^ Chopra & Meindl 2007, str. 54
  20. ^ Bardi, Coyle and Novack (2006). p. 4.
  21. ^ Bardi, Coyle and Novack (2006). p. 473.
  22. ^ a b Bardi, Coyle and Novack, (2006). p. 211.-14
  23. ^ Chopra & Meindl 2007, str. 328
  24. ^ Watts, Martin (1999). Working Oxen. Shire Album. 342. Princes Risborough, Buckinghamshire: Osprey Publishing. str. 4. ISBN 9780747804154. Pristupljeno 8. 2. 2016. „[...] tamed aurochs became the first domestic oxen. The earliest evidence for domestication is found in the Middle East around ten thousand years ago.” 
  25. ^ Bardi, Coyle and Novack, (2006). p. 158.
  26. ^ a b Cooper et al., (1998). p. 277.
  27. ^ Clifford Winston, Last Exit: Privatization and Deregulation of the U.S. Transportation System (Washington, D.C.: Brookings Institution, 2010).
  28. ^ Stopford 1997, str. 2.
  29. ^ a b Fuglestvet (2007). „Climate forcing from the transport sectors” (PDF). Center for International Climate and Environmental Research. 
  30. ^ Institute, Worldwatch (16. 1. 2008). „Analysis: Nano Hypocrisy?”. Arhivirano iz originala 13. 10. 2013. g. Pristupljeno 29. 5. 2017. 
  31. ^ Climate forcing from the transport sectors, Jan Fuglestvedt, Terje Berntsen, Gunnar Myhre, Kristin Rypdal, and Ragnhild Bieltvedt Skeie, January 15, 2008, vol. 105, no. 2, PNAS.org
  32. ^ „Claverton-Energy.com”. Claverton-Energy.com. 17. 2. 2009. Pristupljeno 23. 5. 2010. 
  33. ^ Data on the barriers and motivators to more sustainable transport behaviour is available in the UK Department for Transport study "Climate Change and Transport Choices Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. maj 2011)" published in December 2010.
  34. ^ Canada, Environment. „Environment and Climate Canada”. Pristupljeno 30. 7. 2008. 

Literatura uredi

  • Watts, Martin (1999). Working Oxen. Shire Album. 342. Princes Risborough, Buckinghamshire: Osprey Publishing. str. 4. ISBN 9780747804154. Pristupljeno 8. 2. 2016. „[...] tamed aurochs became the first domestic oxen. The earliest evidence for domestication is found in the Middle East around ten thousand years ago.” 

Spoljašnje veze uredi

 
Transport na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Транспорт&oldid=27548373”