Užička republika
Užička republika je naziv za oslobođenu teritoriju zapadne Srbije i Šumadije, koja se od 24. septembra do 29. novembra 1941. godine, za vreme Drugog svetskog rata, nalazila pod kontrolom Narodnooslobodilačkog partizanskog pokreta. Centar teritorije, po kojem je i dobila naziv bilo je Užice. Vlast u njoj je bila dualna, predstavljajući neku vrstu faktičke podele uticaja. Partizanski centar ove slobodne teritorije nalazio se u Užicu, a četnički na Ravnoj gori.[1] Pod snažnim naletom okupatorskih snaga, poznatim kao „Prva neprijateljska ofanziva” ova teritorija je ponovo okupirana, a partizanske snage su se morale povući u Sandžak.
| Užička republika | |||
|---|---|---|---|
|
| |||
 Oslobođena i poluoslobođena teritorija septembra 1941. godine u Srbiji, poznata kao Užička republika. Teritorija Užičke republike
Okupirana teritorija
| |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Evropa | ||
| Regija | Balkansko poluostrvo | ||
| Prestonica | Užice | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | srpski | ||
| Politika | |||
| Oblik države | Socijalistička narodna republika | ||
| — Predsednik Glavnog Narodnooslobodilačkog odbora Srbije | Dragojlo Dudić | ||
| Istorija | |||
| Istorijsko doba | Drugi svetski rat | ||
| — Osnivanje | 24. septembar 1941. | ||
| — Ukidanje | 29. novembar 1941. | ||
| Događaji | |||
| — Partizani u Užicu | 28. jul 1941. | ||
| — Bitka kod Drežnika | 18. avgust 1941. | ||
| — Oslobođenje Užica | 24. septembar 1941. | ||
| — Bitka na Trešnjici | 1. novembar 1941. | ||
| — Bitka na Kadinjači | 29. novembar 1941. | ||
| — Ukinuta | 1. decembar 1941. | ||
| Zemlje prethodnice i naslednice | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
.svg){kind=small}
|
| ||
.svg)
Iako je trajala veoma kratko, svega dva i po meseca, bila je veoma značajna jer je na njoj Narodnooslobodilački pokret uspeo da formira svoju prvu slobodnu teritoriju i izvrši organizaciju života i pozadine. U oslobođenom Užicu je bio centar ustanka u Jugoslaviji i u njemu se nalazilo vojno i političko rukovodstvo NOP-a — Vrhovni štab i Centralni komitet KPJ, kao i druge vojno-političke organizacije; funkcionisala je partizanska fabrika oružja i izlazio list „Borba”. Partizanska fabrika oružja i municije je 1941. bila jedina fabrika u okupiranom delu Evrope gde se proizvodilo oružje za borbu protiv fašizma.[2] Užička republika je ujedno bila i prva veća oslobođena teritorija u okupiranoj Evropi.[traži se izvor]
Ime uredi
Naziv Užička republika sami partizani nisu koristili kao naziv za svoju oslobođenu teritoriju, jer rukovodstvo KPJ nije dozvoljavalo nikakvo proglašavanje i pominjanje republike, da to ne bi budilo neželjene asocijacije u narodu da komunisti teže da preuzmu vlast, pogotovu stoga što je to naveliko eksploatisala četnička propaganda.[3]
Tek kada su okupatori i kvislinzi zauzeli Užice i celu slobodnu teritoriju u zapadnoj Srbiji, u kvislinškoj štampi pojavilo se ime Užička komunistička republika, a potom i u štampi Sovjetskog Saveza, u proleće 1942. samo kao Užička republika. Ovo ime je posle završenog narodnooslobodilačkog rata i revolucije prihvaćeno i u istoriografiji.[3]
Položaj i granice uredi
Postoje različita mišljenja o teritoriji koju je obuhvatala Užička republika. Prema jednom viđenju, ona je obuhvatala užički i čačanski okrug, a prema drugom gledištu, zahvatala je znatno širi prostor.[4]
Užička Republika nije imala stalne granice, već su se one menjale gotovo svakodnevno sa svakom ofanzivom partizana na jednoj i okupatora na drugoj strani, a, prema jednom od tumačenja, otprilike su zauzimale područje od reka Drine na zapadu, Zapadne Morave na istoku i od reka Skrapeža na severu do Uvca na jugu.[traži se izvor]
Nastanak uredi
U stvaranju slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji učestvovalo je 13 partizanskih odreda: Valjevski, Mačvanski, Posavski, Kosmajski, Prvi i Drugi Šumadijski, Pomoravski, Kragujevački, Vrnjačko-trstenički, Kopaonički, Kraljevački, Čačanski i Užički partizanski odred.[1] Uz njih, u stvaranju slobodne teritorije učestvovalo je i nekoliko četničkih jedinica: Cerski četnički odred pod komandom kapetana Dragoslava Račića, Odred potpukovnika Veselina Misite, Odred poručnika Ratka Martinovića i Odred popa Vlada Zečevića (neki su kasnije pristupili NOP-u). Ovi četnici nisu stupili u borbu protiv Nemaca po naređenju četničkog vođe Draže Mihailovića već samoinicijativno.[5] Nakon što je ustanak uzeo maha, novopostavljeni komandujući general u Srbiji Franc Beme doneo je odluku da Nemci 21. septembra napuste Užice. Kolona je bila duga 6 kilometara i u njoj se kretalo 1.217 vojnika.[6]
Znajući za odlazak Nemaca, Radomir Đekić sa 100 četnika isti dan ulazi u Užice, gde se pridružuje Nedićevim ljudima. Kako je Kosjerić oslobođen 24. septembra izjutra, u užičkom okrugu ostalo je još neoslobođeno Užice u kome su se nalazili Pećančevi četnici i Nedićeva žandarmerija. Sa njima su povedeni razgovori da se Užice preda. Kad sporazum nije postignut, odlučeno je da se izvrši napad na grad. Uveče, 23. septembra sve tri partizanske čete bile su spremne za napad. Ranije toga dana, osećajući da se steže obruč oko grada, žandarmi su počeli da beže iz Užica. Sledećeg dana Nemci su bombardovali skladište municije u Krčagovu i druge objekte, pa je najveći deo četnika i žandarma napustio grad.[6]
Dok su Pećančevi četnici napuštali Užice, komandant partizanske grupacije Slobodan Sekulić poslao je u grad patrolu sa porukom načelniku Branku Barbuloviću da preda grad. Kako nije raspolagao nikakvim snagama za borbu protiv partizana, on je predao grad. Pored Zlatiborske, Račanske i Užičke partizanske čete uskoro su s vozom, kamionima i motociklima stigle i čete istočne grupe Užičkog NOP odreda, a sa severa preko Crnokose partizani Crnogorske čete. 24. septembar se uzima kao dan osnivanja Užičke republike.[traži se izvor]
U toku istog dana na okupu se našao ceo Užički NOP odred, tako da su sve njegove čete uveče promarširale kroz grad, a na žitnoj pijaci održan je veliki narodni miting na kome su govorili Želimir Đurić i Slobodan Sekulić. Na mestu gde su pre nekoliko dana visili obešeni borci Zlatiborske partizanske čete, stanovništvo Užica je pozdravljalo defile partizanskih jedinica.[6]
U trezoru Narodne banke partizani su pronašli 55 miliona dinara. Sve fabrike, uključujući i fabriku oružja, bile su sposobne za proizvodnju.[6] Ta najvažnija fabrika oružja u Srbiji ostala je nedirnuta i bila životno važan činilac u rukama partizanske komande.[7]
Podela vlasti uredi
Užička republika, u jesen 1941, nije bila homogena teritorija sa jednom vlašću i jedinstvenim oružanim snagama. Za sve vreme postojanja za nju je karakteristično dvojstvo vlasti, vojski i komandi, ali su odlučujući pečat celoj organizaciji vlasti i odbrane davale snage narodnooslobodilačkog pokreta, sa komunistima kao jezgrom, naročito po svojoj vojnoj snazi (25.000 boraca naspram nekoliko hiljada četnika).[1] Postojala su dva odvojena štaba — Vrhovni štab NOPOJ i Vrhovna komanda Mihailovića. Partizanska „prestonica” bila je u Užicu, a četnička u Požegi. Četnici su se domogli još varoši, sem Požege: Raške, Vrnjačke banje i drugih; zauzimanjem Požege, Arilja i Ivanjice pod svojom kontrolom držali su sve varošice u dolini Moravice. U Čačku i Gornjem Milanovcu partizani i četnici delili su vlast na paritetnom principu, a skoro u svakom mestu „Republike” postojale su obe komande mesta, pa i u Užicu, centru „Užičke republike”. U svakom mestu slobodne teritorije postojala su dva mobilizaciona stola — jedan partizanski i drugi četnički.[1]
Na tlu Užičke republike izgrađena je mreža narodnooslobodilačkih odbora: u Krupnju, Čajetini, Kosjeriću, Arilju, Bajinoj Bašti, Užicu, Čačku. Gradski narodnooslobodilački odbor u Užicu izabran je 7. oktobra 1941. godine. Njegov program bio je sadržan u tri reči: „Sloboda, hleb, ogrev”.[1] Glavni narodnooslobodilački odbor za Srbiju imenovan je 17. novembra 1941, s Dragojlom Dudićem kao predsednikom i Petrom Stambolićem kao sekretarom.[8] U biti, jedina veza Užičke republike s državnošću bila je organizovana vlast na privremeno oslobođenom području.[traži se izvor]
Partizanska fabrika oružja uredi
Po ulasku partizanskih snaga u Užice, 24. septembra 1941. godine organizovana je proizvodnja u predratnoj Fabrici oružja i municije u Krčagovu. Pošto su česta nemačka bombardovanja onemogućavala proizvodnju, po naređenju Vrhovnog štaba Fabrika je raseljena na više mesta u gradu. Mašine jednog dela municijskog odeljenja i alatnica smeštene su u podzemne prostorije izgrađene pred početak rata za potrebe trezora Narodne banke. Proizvodnja je bila organizovana u tri smene.[traži se izvor]
U periodu Užičke republike u partizanskoj fabrici oružja i municije je proizvedeno za front:[2]
| Pušaka | 21.000 |
| Specijalnih pušaka za vrhovni štab | 40 |
| Puščanih metaka | 2.700.000 |
| Pištoljske municije | 90.000 |
| Pancirne municije | 20.000 |
| Tromblona — nosača bombi | 300 |
| Ručnih bombi | 30.000 |
| Popravljeno puškomitraljeza | oko 300 |
| Popravljeno topova | 3 |
| Remontovano topovskih granata | 5.000 |
| Napravljeno nagaznih mina | 2.000 |
| Napunjeno flaša benzinom | 3.000 |
Od radnika Fabrike oružja formirana je partizanska četa koja je bila u sastavu Radničkog bataljona Užičkog odreda. Podzemni tuneli su po zamislima inženjera Vladimira Smirnova adaptirani za potrebe Fabrike i kao civilno sklonište. Prostor poprečnog tunela korišćen je za smeštaj materijala i proizvoda Fabrike. Partizanska fabrika oružja i municije radila je do 22. novembra 1941. kada se dogodila tragična eksplozija u kojoj je izginula čitava smena radnika i civili zatečeni u skloništu.[traži se izvor]
Propaganda protiv Užičke republike uredi
Profašistički vođa Dimitrije Ljotić je putem propagande žestoko napadao partizane. Oslobođenu užičku teritoriju Ljotić predstavlja kao „Srpsku sovjetsku socijalističku republiku” kojom upravljaju nekakva četiri misteriozna stranca iz hotela „Palas” u Užicu, muška i ženska omladina stanuju zajedno u „narodnim domovima” gde se uče teoriji i praksi „slobodne ljubavi”, sve javne verske manifestacije su zabranjene, itd. On još piše da u Užicu masovno ubijaju Srbe-domaćine, a u partizanskim jedinicama nema srpskih seljaka — „od Srba intelektualci, inače Cigani, Jevreji, Madžari, Bugari, Arnauti, Hrvati”.[9]
Sličnu propagandu ponavlja i četnički vođa Dragoljub Mihailović, koji na sastanku sa Nemcima navodi da „partizane vode stranci, oni koji nisu Srbi: Bugarin Janković, Jevrejin Lindemajer, Mađar Borota, dva muslimana čija mi imena nisu poznata, pripadnik ustaša major Boganić” (izmišljene ličnosti sem Stevana Borote, ali on nije Mađar).[10]
Pad Užičke republike uredi
Država je trajala 67 dana, a potom je pala u ruke Vermahta, dok su se partizani povukli ka Sandžaku. Užička republika prestala je da postoji 29. novembra 1941. velikom ofanzivom snaga Osovine potpomognutom četničkim odredima. Partizani su tog dana pretrpeli poraz na Kadinjači.
Prilikom povlačenja preko Zlatibora, u novembru i decembru 1941. godine, pratile su ih nemačke jedinice, koje su tada, čineći užasan zločin nad ranjenicima i zlatiborskim civilnim stanovništvom, streljale osam boraca Druge čačanske partizanske čete, pet boraca Šeste ibarske partizanske čete, osamnaest boraca Tamnavskog partizanskog bataljona, kao i 41 civilna meštanina Zlatibora. U partizanskoj bolnici koja se nalazila na Zlatiboru Nemci su streljali sedamnaest ranjenika, boraca Užičkog NOP odreda, šest civila iz užičkog kraja, četrnaest ranjenika iz Čačanskog NOP odreda i jednog civila iz čačanskog kraja, jednog ranjenika iz Posavskog NOP odreda, tri ranjenika iz Valjevskog NOP odreda, po jednog ranjenika iz Kopaoničkog i Mačvanskog NOP odreda, dva ranjenika iz Šumadijskog NOP odreda, dva iz Kosmajskog NOP odreda, jednog iz Kragujevačkog NOP odreda i četvoricu drugih boraca ranjenika.[traži se izvor]
U popularnoj kulturi uredi
O Užičkoj republici je snimljen i istoimeni film.[11]
Reference uredi
- ^ a b v g d Branko Petranović: Srpski narod u ustanku
- ^ a b „Partizanska Fabrika oružja i municije”. Arhivirano iz originala 22. 12. 2014. g. Pristupljeno 22. 12. 2014.
- ^ a b Glišić, Venceslav (1986). Užička republika. Beograd: Nolit. str. 8. ISBN 978-86-19-01302-4.
- ^ Glišić, Venceslav (1986). Užička republika. Beograd: Nolit. str. 8. ISBN 978-86-19-01302-4.
- ^ ZBORNIK DOKUMENATA VOJNOISTORIJSKOG INSTITUTA: TOM XIV, KNJIGA 1
- ^ a b v g Glišić, Venceslav. Stvaranje slobodne teritorije 1941.
- ^ William Deakin — EMBATTLED MOUNTAIN (Bojovna planina)
- ^ Tito ga naziva „Centralni odbor za čitavu oslobođenu teritoriju” — Vrhovni štab NOPOJ, br. 136 — Štabu Komande Južnog fronta, muzej Titovo Užice.
- ^ Propaganda u okupiranoj Srbiji
- ^ Zapisnik sa sastanka Mihailovića sa nemačkim predstavnicima u selu Divci 11. novembar 1941.
- ^ „Užička republika”. Filmska banka. Pristupljeno 5. 2. 2020.
Literatura uredi
- Vojna enciklopedija (knjiga deseta), Beograd 1975. godina.
- Užička republika — zapisi i sećanja. Narodni muzej — Muzej ustanka 1941, Titovo Užice 1981. godina [1]
- Glišić, Venceslav (1986). Užička republika. Beograd: Nolit. ISBN 978-86-19-01302-4.
- Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Dragosavljević, Mirjana; Miletić, Miloš; Radovanović, Mirjana (2016). Lekcije o odbrani : Prilozi za analizu kulturne delatnosti NOP-a (PDF). Beograd: Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 07. 2018. g. Pristupljeno 26. 07. 2018. COBISS.SR 229144332
